– Áziret Ótebaıuly, búginde qazaq ǵalymdary tynymsyz izdenip, túrli ǵylymı jańalyqtardy ashyp jatqanyn bilemiz. Sútti suıyq kúıinde saqtaýdyń merzimin uzartý jolynda ózderińizdiń izdenip júrgenderińizdi bilemiz. Bul baǵyttaǵy jumystaryńyz jaıynda aıta otyrsańyz?
– Iá, súttiń tabıǵı qalpyn uzaq kúıinde saqtaý – qazirgi tamaq ónerkásibi úshin mańyzdy másele. Bul baǵytta tek qana qazaq ǵalymdary emes, dúnıejúziniń barlyq ǵulamalary oılanyp júr desem, artyq aıtqandyq bolmas edi. Ózge eldiń ǵalymdary ózderi oılap tapqan tyń tehnologıasyn tegin bere salmaıtyny belgili. Sondyqtan qaı salada bolsyn qazaq ǵalymdarynyń tynbaı izdenip, otandyq tehnologıany daıyndaýdyń mańyzy zor dep esepteımin.
Búginde dúnıejúzindegi sút pen sút ónimderin óndiretin kásiporyndar óz ónimderiniń uzaq ýaqyt saqtalýy úshin «býdal» dep atalatyn antıoksıdantty qosady. Bul antıoksıdant sıntetıkalyq joldarmen daıyndalǵandyqtan adam densaýlyǵyna óte zıan. Ol adamnyń organızmine engennen keıin tez shyqpaıdy. Sondyqtan álem ǵalymdary tabıǵı zattardan daıyndalatyn antıoksıdanttyń túrin oılap tabýǵa kúsh salyp jatyr.
Osy rette bizder qara órik, ıtmuryn jáne sharap zaýyttarynan qalatyn júzimniń qaldyǵyn muqıat zerttep, olardyń quramy antıoksıdant jasaýǵa qolaıly S dárýmenine baı ekenine kóz jetkizdik. Osydan keıin akademık Órisbek Shomanov aǵamyzdyń basshylyǵymen atalǵan ósimdikterden arnaıy ekstrakttar alyp, olardy bir-birine qosyp, keshendi antıoksıdant alýdyń sáti tústi. Tabıǵı antıoksıdantty sút ónimderine qosqanda sútti arnaıy qutylarǵa quımaı-aq 40 kúnge deıin saqtaýǵa bolatynyna kóz jetkizdik.
– Jańadan oılap tapqan antıoksıdanttaryńyzdy basqa da aǵarǵandarǵa qosýǵa bola ma?
– Iá, biz oılap tapqan antıoksıdantymyzdy qazaqtyń dástúrli sýsyny – qyzym ben shubatqa da qosyp kórdik. Nátıjesi – kóńil qýantarlyq. Antıoksıdant qosylǵan qymyz ben shubat uzaq ýaqytqa deıin saqtalyp, úmitimiz aqtaldy. Bizder aldaǵy ýaqytta ósimdikterden daıyndalǵan antıoksıdanttarymyzdy damytyp, ony óndiristik deńgeıde keń kólemde qoldanýǵa kúsh salatyn bolamyz.
– Áziret myrza, et ónimderin ystaýdyń zamanaýı tásilimen de aınalysyp jatqandaryńyzdy bilemiz. Bul baǵytta qandaı nátıjege qol jetkizdińizder?
– Et pen túrli shujyqtardy ystasa, dámi kiredi. Bul tásildi adamzat balasy erte bastan bilip, etti ystap jep keledi. Biraq kópshiligimiz etti ystaý barysynda aǵashtardyń boıyndaǵy smola tútinmen aralasyp, ettiń betine qonatynyn bilmeımiz.
Al smolanyń adam densaýlyǵyna qanshalyqty zıan ekenin aıtyp jatýdyń ózi artyqtaý.
Osy olqylyqtyń ornyn toltyrý úshin ǵalymdar uzaq jyl izdenip, «suıyq tútindi» oılap tapqan-dy.
Qazirgi tańda «suıyq tútindi» et pen shujyqty ystaýǵa keıbir kásiporyndar keńinen qoldanýda. Bul tútinniń quramynda adam densaýlyǵyna zıandy eshteńe joq. Bizdiń ǵalymdar osy suıyq tútinge túrli shópterdiń boıyndaǵy adam densaýlyǵyna paıdaly zattardy qosyp, et pen shujyqty ystaýdyń tyń tásilin oılap tapty. Mundaı óńdeýden ótken et pen shujyq óte dámdi ári adam densaýlyǵyna paıdalylyǵymen erekshelenedi.
– Sonda tabıǵı shóppen et pen shujyqty ystap, onyń qunarlylyǵyn baıytýǵa bola ma?
– Árıne. Biz bul úshin alty shópti tańdap aldyq. Olardyń ekstraktyn alǵannan keıin tıisti mólsherde et ystaýǵa laıyqty dozasyn daıyndadyq. Máselen, bir shóptiń dámi qyshqyl bolsa, endi biri tátti degendeı. Sondyqtan bizder shópterdiń ekstrakttaryn tıisti mólsherde ala otyryp, et ystaıtyn birneshe keshendi ekstrakttyń túrin daıyndadyq. Budan keıin ónimimizdi synaqtan ótkizý úshin elimizge belgili azamattardy ınstıtýtqa shaqyryp degýstasıa jasatqanymyz olarǵa qatty unady.
Shópterden bólip alǵan zattarymyzdy sýǵa qosyp, ony shujyqqa qosasyz. Osylaısha kópshilikti aınalasyn tútindetip, etti ystaýdyń mashaqatynan qutqarýdyń jolyn taptyq. Bizdiń bul tásilimiz et óńdeıtin iri kásiporyndardyń jumysyn aıtarlyqtaı jeńildetetinimen erekshelenedi. Sondyqtan bul jobany óndiriske engizýdiń mańyzy zor. Onyń ústine ettiń dámin kirgizetin shópterdiń bári Qazaqstanda ósedi. Ekstrakt daıyndaý úshin syrt elden shıkizat tasymaldap áýrege túsýdiń qajeti joq.
– Bul tásilmen qazy-qartany da ystaýǵa bola ma?
– Bolady. Mundaı óńdeýden ótken qazy-qartanyń dámi esh ýaqytta aýzyńyzdan ketpeıtinine senimdimin.
– Tabıǵı shópterdiń ekstraktymen óńdelgen soń, ettiń baǵasy sharyqtap ketpeı ma?
– Mundaı óńdeýden ótken soń ettiń baǵasy sonshalyqty qymbattaıdy dep aıta almaımyn. Áńgime arasynda aıttyq qoı, ekstrakt daıyndaýǵa qajetti shóptiń bári Qazaqstanda ósedi. Tek shópterden qajetti ekstrakttardy bólip alǵanda azdap qarjy shyǵýy múmkin. Ol ettiń baǵasyna sonshalyqty áser etedi dep aıta almas edim.
Bizder qajetti shópterimizden ekstraktty vakýmdyq jaǵdaıda bólip alamyz. Vakýmnyń ishine últradybys jibergende ekstrakttar ózdiginen bólinip shyǵady. Bul endi taza ǵylymı jumys.
– Qazaqstannyń ońtústigi men ońtústik shyǵysy jemis-jıdekterdi ósirýge óte qolaıly aımaq ekeni ózińizge málim. Jemis-jıdek ósirýmen aınalysatyn dıqandarymyz kúzde ónimin jınap alǵannan keıin tezdetip ótkizýge tyrysatyny belgili. Óıtkeni qysqa qalsa, rásýa bolady. Jemis-jıdekti óńdeýge qatysty ashqan jańalyqtaryńyz bar ma?
– Bar. Qazir Almaty, Jambyl jáne Ońtústik Qazaqstan oblysynyń turǵyndary alma, órik, shabdalylaryn jınap alyp, satýdan aryǵa asa almaı otyr. Eger osy jemis-jıdekterdi óńdep satsaq, sharýalarymyz paıdanyń astynda qalar edi.
Búginde dúken sórelerinde balalar jıi alyp jeıtin chıpsy bar. Onyń kartoptan jasalatynyn bárimiz bilemiz. Bizder alma men shabdalydan chıpsy jasaýdyń tehnologıasyn ázirledik. Aýylda ájelerimiz alma, órikten qaq jaıyp, kúnniń kózine keptirip, qysqa azyq ázirleıtini belgili. Bizder alma men shabdaly arnaıy qurylǵyda keptirip, tamasha qytyrlaǵan chıpsydy jasadyq. Jemisten jasaǵan chıpsymyzdyń quramynda dámdeýish, konservanttar men tuzdar múlde joq. Qysta balalardyń qytyrlatyp jeýine óte qolaıly. Ári densaýlyqqa da paıdaly.
Bul úshin bizder alma men shabdalyny aýasy joq arnaıy peshte keptirdik. Nátıjesinde buryn-sońdy bolmaǵan keremet ónimge qol jetkizdik.
Eger sharýalarymyz bizdiń daıyndaǵan qurylǵylarǵa qol jetkizse, ónimderin óńdep, naryqta joǵary baǵada puldaýyna múmkindik alar edi. Qazirgi tańda jobamyzdy komersıalaýǵa kúsh salyp jatqan jaıymyz bar.
– Jemisten chıpsy jasaıtyn jabdyqtaryńyzdyń baǵasy qansha? Qarapaıym sharýalardyń qaltasy kótere ala ma?
– Shyny kerek, mundaı qurylǵyny kez kelgen sharýanyń qaltasy kótere almaýy múmkin. Shamamen chıpsy jasaıtyn jabdyqtyń baǵasy 50-60 myń dollar turady. Keıbir sharýalar úshin bul qomaqty aqsha bolmaýy múmkin. Biraq bizdiń jabdyǵymyz ınovasıalyq qurylǵy ekenin sharýalar eskerýi kerek.
Bazardan satyp alyp, aıdap ketetin júk máshınesi emes. Onyń jumysyn baqylap, durys jumys isteýin qadaǵalaý úshin bilikti mamandar qajet. Olardyń tegin jumys istemeıtini belgili. Sondyqtan sharýalar bul qurylǵyǵa qyzyqqanda osy jaǵyna da mán berýi kerek.
Menińshe, qazirgi zamanda sharýalar birneshe mamandyqtyń qupıa-syryn bilýge talpynýy tıis. Olar zamanaýı agranomıa, veterınarıa jáne túrli jabdyqtarmen jumys isteýdiń qyr-syryn bilýi shart. Sol kezde ǵana oıǵa alǵan isteri alǵa basyp, jetistikke jetedi. Budan basqa sharýalarymyz elimizdegi salalyq ǵylymı-zertteý ınstıtýttarmen tyǵyz áriptestik qarym-qatynas ornatýy kerek dep esepteımin.
Nurlan JUMAQANOV, «UǴTAO» AQ Qoǵammen baılanys bólimi
