120 jas qalypty ómirge aınalady
Gıl Asmon, ǵalym, Haıfa ýnıversıtetiniń profesory:
– Jyl saıyn álem turǵyndarynyń ómir súrý uzaqtyǵy 2-3 aıǵa uzaryp keledi. 2018 jyly týǵan balalar úshin 100 jyl ómir súrý qalypty bolýy múmkin. Al bolashaqta adamdar eń kemi 120 jyl, tipti 200-500 jylǵa deıin ómir súre alady. Muny qalaı júzege asyramyz? Adamnyń jeke ekonomıkasyn qoldanamyz, bulshyq etter ınjenerıasy, jasýshalardy ózgertý, nanotehnologıalar bar. Iaǵnı adam aǵzasyna kishkentaı robottar engizilip, qajetsiz jasýshalardy almastyryp otyrady. Adamnyń tutas denesin almastyra jáne 200 jastaǵy deni saý adamdy qoǵamǵa qaıtara alamyz. Uzaq ómir súrýshilerdiń jartysyna jýyǵy 70 jyl burynǵydaı ishimdik ishedi jáne shylym shegedi. Olardyń arnaıy dıetasy joq, artyq salmaqtary bar. Olardyń uzaq ómir súrýine genetıka da áser etýi múmkin. Áıtse de, álemdik zertteý barysynda olardan uzaq ómir súrýdiń syryn suraǵan edik. Japondyqtar balyq jeıtinin aıtty, qytaılyqtar – kók shaı men zimbir, Fransıada – qyzyl sharap, Italıada – pasta, Grekıada – záıtún maıy, Amerıkada – jattyǵýlar, al bizdiń elimizde – baqytty bolý.
Aǵzanyń zaqymdanǵan bóligin qalpyna keltiremiz
Obrı dı Greı, Kembrıdj ýnıversıteti ǵalymy, «Sens» ǵylym qorynyń tóraǵasy (AQSH):
– Bizge qartaıý problemalaryn sheshýde jańa qadam kerek. Bul máseleni menen basqa da ǵalymdar kótergen bolatyn. 100 jyl buryn adamdar osyny túsine bastady. Sondyqtan da bizde gerontologıa dep atalatyn ǵylym bar.
Álemde keıbir janýarlardyń basqalaryna qaraǵanda, aıtarlyqtaı uzaq ómir súrý faktisi adamdardy jigerlendire tústi. Anyqtap kóreıik, nelikten keıbir janýarlardyń qartaıý prosesi uzaq? Bul rette, sizder bul jaqsy ıdeıa dep birden oılar edińizder, alaıda bul qadamdar da nátıje bermedi. Nege? Shyn máninde bizdiń aǵzadaǵy bolyp jatqan prosesterdiń kúrdeli júıesine yqpal ete almaımyz. Sonymen qatar, uzaq ómir súrý úshin bul prosesterdi qadaǵalaýǵa qaýqarsyzbyz.
Qartaıýǵa qarsy tásilder endi ǵana paıda bolyp jatyr. Men ony saqtap qalý qadamy dep ataımyn. Biz metabolızmdi baıaýlatýǵa tyryspaımyz, sonymen qatar patologıalardy aldyn alýǵa umtylmaımyz. Biz týra orta joldy ustanyp, bul prosesterdi bir-birinen ajyratamyz. Basqa sózben aıtqanda, aǵzanyń zaqymdanǵan bólikterin qalpyna keltiremiz. Eger de osyny turaqty túrde iske asyrsaq, biz metabolızmdi dál sol deńgeıinde qaldyrýymyz múmkin.
Qazaqstan jastaryn úzdik oqý oryndarynda oqytatyn jalǵyz el
Devıd Goldsmıt, fýtýrolog, bıznes-strateg:
– Forýmdaǵy talqylaýlar óte qyzyq ótip jatyr. Bul turǵyda Qazaqstan álemniń túpkir-túpkirinen kelgen bilikti mamandardy biriktirýde ózine jaýapty mindetti alyp otyr. Jalpy, pikir almasýlar maǵan unady jáne aldaǵy sesıalar da osy baǵytta órbıdi dep oılaımyn.
Forýmnyń ınvestısıalyq turǵyda aýqymdy múmkindikteri bar. Sáıkesinshe, el aýmaǵynda túrli óndiristerdi qurý úshinshi tıimdi jaǵdaı jasaýdyń múmkindigi mol. Sondyqtan Qazaqstanda ár salany tereń zertteýge áleýeti barshylyq. Búginde álemniń úzdik ýnıversıtetterinde («Bolashaq» baǵdarlamasy aıasynda) Qazaqstannan stýdentter bilim alyp jatqanyn bilemiz jáne olar ózderin bilimdi ekenin kórsetip otyr. Atap aıtqanda, ózderiniń stýdentterin úzdik bilim ordalarynda oqytyp jatqan elder kóp emes. Jalpy, osyndaı irgeli faktorlardy nazarǵa ala otyryp, mende óte jaqsy pikir qalyptasyp otyr.
«Jasyl ekonomıka» – Qazaqstan bastamalary qoldaýǵa laıyq
Pan Gı Mýn, Jahandyq jasyl ósim assambleıasynyń prezıdenti:
– Biz kóptegen el júzege asyrǵan tamasha qadamdardy baqylap otyrmyz. Jańartylatyn energıa kózderiniń úlesi, «jasyl ekonomıka» úlesi arta túsýde. JEK-pen baılanysty energetıkalyq sheshimderdiń quny dástúrli jáne ekologıalyq turǵyda taza emes energıa kózderimen básekeles bola alatyndaı núktesine jetip otyr. Osy oraıda, Qazaqstan osynaý jahandyq umtylysta kóshbasshy elderdiń biri bolyp otyrǵandyǵyn aıryqsha atap ótkim keledi.
2017 jyly Prezıdent Nursultan Nazarbaev iske qosqan Jasyl tehnologıalar halyqaralyq ortalyǵy Qazaqstannyń búkil álem boıynsha bul mindettemelerge basshylyq etýge múmkindik beretin jaqsy quralǵa aınalaryna senimdimin. Menińshe, biz Qazaqstanǵa bul baǵytta qoldaý kórsetýimiz qajet.
Zıatkerlik – robottardyń qolynan kelmeıtin qabilet
Mıtıo Kaký, fýtýrolog, fızık-teoretık:
– Robottar zıatkerlik kapıtal men ınovasıalyq-shyǵarmashylyq jumystardy almastyra almaıdy. Óıtkeni olar kóptegen elementarlyq dúnıelerdi bilmeıdi. Áli kúnge deıin 5 jasar balanyń ıntellektisin almastyratyn baǵdarlama joq. Máselen, áleýmettik, otbasylyq qarym-qatynastardan beıhabar. Olar qarapaıym ústeldi tanı almaıdy, tórtburysh pen úshburyshty syzyp, aýmaqty ólsheı almaıdy. Jaqyn bolashaqta robottar qoqysty jınap, mashınaǵa tıeı almaıdy. Aýyr jumystardy almastyrýy múmkin, biraq oǵan kóptegen onjyldyqtar kerek.
Zıatkerlik – robottardyń qolynan kelmeıtin qabilet. Máselen, robot meni – profesordy almastyra ala ma? Profesor-robot stýdenttiń qarapaıym josparyn túzeı almaıdy. Stýdentke tikeleı qarym-qatynas jasaı alatyn jetekshi kerek, adam kerek. Polısıa da qylmyskerdiń dúnıetanymymen jumys isteıdi jáne bul robottyń qolynan kelmeıdi. Robottar án jaza almaıdy, jetekshi bolyp, tıimdi sheshim qabyldaı almaıdy. Sondyqtan, robottar – adam ómirindegi kómekshi qural ǵana, al adamdar robottar almastyra almaıtyn biliktiligi joǵary mamandyqtarǵa beıimdelgeni jón. Aldaǵy onjyldyqta eńbek naryǵynda adamı kapıtal áli kerek dep tolyq aıta alamyz.
Krıptovalútanyń bolashaǵy bar ma?
Hans Tımmer, Dúnıejúzilik banktiń Aımaqtyq basqarmasynyń Eýropa men Ortalyq Azıa (EOA) boıynsha bas ekonomısi:
– Biz krıptovalútalar pen blokcheın qaǵıdaty qanshalyqty tıimdi ekenin baıqaý úshin aıtarlyqtaı saraptama júrgizdik. Bul komponentter – sıfrlyq tóńkeristiń bir bóligi. Eń aldymen, kúmán – sıfrlyq evolúsıanyń damý qarqynyna baılanysty bolyp otyr.
2009 jyly blokcheın óziniń jumysyn bastady da, onymen tuspa-tus alǵashqy krıptovalúta paıda boldy. 2009 jyly sonymen qatar alǵashqy aıfon ómirge keldi. Osylaısha, ınternet-qyzmetterdiń aýqymy keńeıdi. Densaýlyq saqtaýdan bastap kóptegen salalarda ınternet qyzmet damyp ketti. Ekinshi jaǵynan, bul qalyptasyp qalǵan standarttardy ózgertti.
Búginde damýdyń eki túri – durys jáne burys baǵyttaǵy joly bar. Durys jaǵy týraly sóz qozǵaǵanda, onda krıptovalútalar arqyly Úkimettiń esebin kórýde basymdyq beretinin umytpaýymyz kerek. Ekinshi jaǵynan, azamattyq qoǵamnyń yqpaly arta túsedi. Sonymen birge, ekinshi, ıaǵnı burys jaǵyn alsaq, bunyń arty iri kompanıalar aýqymdy konglamerattarǵa birigip alyp, máselen, Feısbýk krıptovalútalyq kompanıalarmen birigip alsa, onda osy iri oıynshylar Úkimetti ózinshe baqylaýǵa alǵysy kelýi múmkin. Osylaısha, biz bárimiz kóptegen aqparattar eksklúzıvti oıynshylardyń ǵana qolynda qalatyndaı jaǵdaıda qalýymyz múmkin. Bul oıynshylar ádeıi úkimetterge qatysty aıla-sharǵylardy júzege asyryp otyrýy yqtımal. Meniń oıymsha, júıelerge bulaı aralasýdyń qaýiptiligi de bar.
Sondyqtan áleýetti qaýipterdi aınalyp ótetindeı evolúsıaǵa jol berilýi kerek. Men krıptovalútadan túńilgen adam retinde kóringim kelmeıdi. Biraq, sonymen birge, naryqtyń qalyptasýynyń óz erejeleri bar. Biz eń aldymen, sıfrlandyrýdyń ózine aýqymdy ınvestısıa kerektigin eskerýimiz kerek.
Apple qalaı quryldy?
Stıv Voznák, Apple kompanıasynyń negizin qalaýshy:
– Men oqyp júrgenimde matematıkadan, sonymen qatar ǵylymnan úlgerimim jaqsy boldy. Ol kezde sıfrlandyrý týraly eshteńe bilmeıtinbiz. Kompúter mektepte jáne JOO-larda da jan-jaqty qoldanylmaıtyn-dy. Ómirimdi jeńildetý úshin birdeńe jasaýǵa degen yntam bolǵanyn bilem. Osynaý kip-kishkentaı chıpti kompúterge qalaı qosýǵa bolady dep ózime saýal qoıdym. Birde ákem quny birshama qymbat bolatyn kompúterdiń paıda bolatynyn aıtty. Biz ol kezde bul jaıynda tek armandaýshy edik. Men álemdegi eń tanymal gadjetterdi jobalaýmen aınalysa bastap, kompúterlik klýb uıymdastyrdym. Jáne de bul vıdeo oıyndar qalaı jumys isteıtindigin túsiný úshin jasalǵan edi. Buǵan qosa, biz ýnıversıtettik jeli quraıyq dep sheshtik. Biraq bul ıdeıamyzdy júzege asyrý úshin búdjetimiz bolmady. Biraq biz qýaty joǵary, jyldam jumys isteıtin kompúter jasaýdan bas tartpadyq.
Stıv barynsha qyzyǵýshylyq tanytyp: «Ózimiz nege kompanıa qurmasqa? Bıznesti odan ary damytý úshin aqsha tabý qajet», dedi. Men de barynsha adal boldym jáne oǵan ıdeıany Hewlett-Packard-qa satýdy usyndym. Óıtkeni olar bes ese jyldam jumys isteı alatyn alǵashqy derbes kompúterdi qurastyra alatyn edi. Osylaısha, bizder Apple kompanıasyn uıymdastyrdyq. Mine, dál osylaı bizdiń jumysymyz birtindep damydy. Siz qalamsaptyń kómegimen bir sóz jazsańyz mashına túsinetin bolady. Osyny jasaǵannan keıin beısenbi kúni keshki saǵat 5-te tis dárigerim Sarýǵa barý kerek dep jazdym. Enter-di basyp qalǵanymda mashına meniń kúntizbemdi ashyp, atalǵan jazbany tirkep qoıdy. Men qatty tańǵaldym. Bul meniń ómirimdi túbegeıli ózgertti. Men birdeńe jazdym, al mashına ony túsindi. Qazir siz kompúterińizben dostyq peıilmen sóılese alasyz. Ol sizge jaýap ta beredi. Bul tańǵalarlyq jaıt edi.
Tutynýshy damýdyń qaınar kózi
Djım O'Nıl, qarjyger:
– Álemdegi ekonomıkalyq damýdyń negizinde ne jatqany týraly maǵan suraq qoıylyp otyr. Meniń jaýabym ol – tutynýshy. Ásirese, bul jerde azıalyq tutynýshynyń róli mańyzdy. Osy pikirimdi dáleldep berýge ruqsat etińizder. 2010 jyly álemdegi JİÓ ortasha eseppen 3,7 paıyz ósken edi. Bul odan 10 jyl burynǵy kórsetkishten asa kóp emes. Eń mańyzdysy – 2010 jyldan keıingi onjyldyq JİÓ mólsheriniń artqanyn kórsetip otyr. Sońǵy on jylda álemdik dárejedegi ekonomıkalyq ósim báıgesinde, ásirese eki aımaq «oza shapty. Ol – Qytaı men AQSH. Meniń esepteýimshe, barlyq jahandyq dollarlyq ózgeristerdiń 84 paıyzy AQSH jáne Qytaımen baılanysty bolyp otyr. Osy úlestiń basym bóligi AQSH, Qytaı jáne Úndistanǵa tıesili. Eýropalyq Odaq, Reseı, Brazılıa elderiniń bul rette ósimi tómen. Sondyqtan biz keleshekke oı júgirtip kórelik. AQSH pen Qytaı sońǵy onjyldyqta ekonomıkalyq ósimniń 35 paıyzyna ıe boldy. Al EO ol úlestiń tórtten birin, al Brazılıa, Reseı men Úndistan 5 paıyzdy qosty. Bul – óte úlken suraq. Sebebi Eýropalyq Odaq, Brazılıa, Reseı óz ósim tuǵyryna qaıtyp kele ala ma? AQSH basshylyǵynyń bul rette jahandyq tıimdi joldy tańdaýy ońdy bolar edi. Bul – meniń oıym. Qazir Qytaı árdaıym osyǵan deıin ekonomıkanyń joǵary dárejede sýbsıdıalanatyn sektoryna ıe el bolyp keledi. Qazirgi ýaqytta barlyq ósim tutynýshynyń aınalasynda bolyp otyr. Aıta keterligi, biz tirkep otyrǵan ekonomıkalyq ósimdegi 20 paıyzdyq ózgerister qytaılyq tutynýshylardyń ózgeristerine qaraı qubylady. Úlgi keltireıin. Stıv Voznáktyń «Apple» kompanıasy AQSH-tan góri Qytaıǵa kóptep aıfon sata bastady. Qytaı halqynyń 20 paıyzy ǵana 260 mıllıon Ulybrıtanıa halqynan tórt esege kóp. Bul álbette, damýǵa áser etedi.
