Eldegi ahýal mazasyz. Munyń arty qalaı aıaqtalaryn eshkim bilmeıdi. Bıliktiń buqaramen sóıleskisi joq. Kimmen sóılesýi kerek? Opozısıanyń basyn alǵan, zıaly qaýymǵa alaqan jaıǵyzyp qoıǵan. Resmı aqparat quraldaryna eshkim senbeıdi. Saýatty, baısaldy pikir aıtar eshkim joq. Esesine aıǵaı-súreń, qorqytý men úrkitý basym.
Turǵyndardyń oı-sanasyn úreı bılegen. Úreı júrgen jerde, aqylǵa oryn joq.
Qazirgi dabyranyń bári tekten-tek emes. Eldegi jaǵdaı jaqsy bolsa eshkim úndemes edi. Biraq, biz osyndaı jaǵdaıǵa, osyndaı kúnge jettik. Endigi jerde bári kesh... Barlyǵyn polısıa men OMON-nyń moınyna artýǵa týra keledi. Biraq, bul da uzaqqa sozylmasy belgili. Tozǵan júıke úzilýdiń az aldynda tur.
Biz osy jaǵdaıǵa qalaı jettik?
Men saıasatker de, ekonomıs te emespin. Meniń kózqarasym – qarapaıym adamnyń kózqarasy. Myna máselege nazar aýdarýdy suraımyn.
Bloomberg agenttiginiń dereginshe, byltyrǵy jyly Qazaqstan álemdegi ekonomıkasy eń osal memleketterdiń ondyǵyna engen.
Demek, eń nashar. Al bizdiń bılik eń damyǵan 30 memlekettiń qataryna kirýdi kókseıdi. Sony qaqsap qanshama jyl boıy aıtyp keledi. «Áne-mine, endi-endi jetip qalýymyz kerek» deıdi bılik.
Al Bloomberg beker aıtpaıdy. Atalǵan agenttiktiń sarapshylaryna Qazaqstandaǵy jaǵdaıdy oısyratyp kórsetý úshin «Gosdep» aqsha tólemegen bolar.
Al Transparency International Qazaqstandy álemdegi eń jemqorlanǵan elderdiń qataryna qosty.
Iá, jemqorlyq bizde ǵana emes, basqalarda da bar. Ár el korrýpsıamen óz betinshe kúresýde. Qytaıda para alǵandardy ólim jazasyna kesse, Eýropada aıyppul salady, túrmege toǵytady, alystaǵy Afrıkada jemqordyń dene múshesin shaýyp tastaıdy eken...
Bizde de jazalaıdy. Biraq tańdap jazalaıdy. Biz biletin jemqorlyq daýlarynyń derligi anyǵynda klandar qaqtyǵysynan basqa eshteńe emes. Ury-qarylar maıly shelpekke talasyp júrip, bir-biriniń áreketin áshkereleýde. Saıyp kelgende bizde korrýpsıamen kúrestiń aty ǵana bar. Qazaqstanda qazynadan qarjy urlaǵandardy emes, abaısyzda arandap qalǵandardy qamaıdy.
Adam damýynyń kórsetkishi boıynsha Qazaqstan 69-shy orynda tur.
Demek, biz shala damyǵanbyz. Damýymyz jaǵynan qalyp qalǵanbyz. Bizdiń sál aýytqýymyz bar. Joq, aqymaq emespiz. Biraq, aqyldylardyń qataryna jatpaımyz.
Soǵan qaramaı jer kólemi jaǵynan álemde 10-shy oryndamyz. Halqymyzdyń sany 17 mıllıon.
Osynshalyqty aýqymdy terıtorıamyz bola tura álemdegi eń kedeı ári kóshten qalǵan halyqtardyń qatarynda júrgenimizge tańǵalam. Jaraıdy, jerimiz jyl boıy tamshy tambaıtyn shóleıtti dala bolsa túsiner edim. Joq, bizde bári bar. Qazba baılyqtyń barlyq túrin tabasyz. Bılik «Mendeleev tablısasynyń barlyq elementi kezdesedi» deıdi.
Sol elementter qaıda? Ushty-kúıli joǵaldy ma?
Joq. Bulardyń barlyǵyn halyqty kórmeıdi, bilmeıdi dep oılaıtyndar áldeqashan alyp satyp jibergen.
Qazaqstandaǵy eń tómengi kúnkóris deńgeıi 22 myń 859 teńge. Al dollardyń baǵamy 330 teńge. Demek, bizdiń memlekette aıyna 70 dollarǵa ómir súrip otyrǵan adamdar bar.
Qazaqstandaǵy 113 adamnyń bireýi múgedek-bala. 36777 jetim bala taǵy bar. Qazaq jetim degen túsinik bolmaǵan. Bul nonsens edi. Osynyń ózinen-aq eldiń saıası-ekonomıkalyq salasynan bólek, moraldyq turǵydan azyp bara jatqanyn baıqaýǵa bolady.
Qazaqstan sýısıd sany jóninen álemde 3-shi orynda eken. Saǵat saıyn Qazaqstanda bireý óz-ózine qol jumsaıdy degen sóz.
Bizdiń júıkemiz tozǵan. Júıkeniń tozý deńgeıin qalaı anyqtaıtynyn bilmeımin. Anyǵy, búgingi Qazaqstanda ómir súrý múmkin emes.
Osy sebepti de Qazaqstan polıseılerdiń sany jónine álemde 6-shy orynda tur.
Júıkesi tozǵandardy qatań kúzetý kerek, sebebi. Sary ýaıymǵa salynǵandardy baqylaýda ustaǵan jón, olar kez-kelgen ýaqytta mort synýy múmkin. Sol kezde doıyr men temir tordyń qajeti týady. Júıkesi tozǵandarmen kúresýdiń jalǵyz joly osy. Jer daýy sony dáleldedi. Mundaı kezde tilińe abaı bolǵan jón. Aıǵaılap sóıleýge bolmaıdy. Osy sebepti de sóz bostandyǵy jaǵynan Qazaqstan 154-shi orynda tur.
Asyryp aıtyp jiberýim de múmkin. Biraq, joǵarydaǵy derekterden qashyp qutyla almaımyz.
Ekonomıkalyq zertteýlerdiń ulttyq búro basshysy Qasymhan Qapparovtyń aıtýynsha, osy 25 jylda Qazaqstannan kóshýdiń úsh tolqyny tirkelipti: 90 jyldary nemister kóshken. 2000 jyldarda orystar qonys aýdarǵan. Al qazir osy eldegi negizgi ult qazaqtar Qazaqstannan ketýde.
Azamattar úshin qaıda, qaı elge kóshken mańyzdy emes, bastysy bul aradan ketý kerek. Qazaqstannan kóshýdiń ózi – búgingi júıege degen qarsylyqtyń kórinisi. Kóship jatqandardyń derligi elge bereri bar, talapty, talantty azamattar. Orta tapqa jatatyndar, jastar...
Nege kóshedi? Sebebi, bolashaqqa senbeıdi. Senbeıtin sebep kóp. Bilimniń tómendigi, laıyqty jumystyń azdyǵy, kareralyq órleýdiń joqtyǵy.
Anyǵynda, ári qaraı budan da aýyr, budan da qıyn bolady. «Aýrýyn jasyrǵan óledi» dep qazaq beker aıtpaǵan.
«Alańǵa shyqqandardyń ishinde azýly degenderin, atylyp turǵandaryn túrmege japsaq, qalǵandary tym-tyraqaı qasha jóneledi» dep oılaý úlken qatelik. Men elimizdiń aýdan-aýyldarynda jıi bolamyn. Halyqpen sóılesemin. Adamdar ábden sharshaǵan. Ábden qajyǵan. Sózinen, júzinen bilinedi. Olar osy kúnge deıingi bylyqtyń bárine kóz juma qarap keldi. Biraq, ári qaraı buǵan tóze almaıdy. Bılikke degen qarsylyq osy ýaqytqa deıin ishte túıdektelip keldi. Osy energıany syrtqa shyǵarý úshin ilki sebeptiń ózi jetkilikti. Sodan da shyǵar jer daýy bastalǵanda men ishten tyndym. Shynymen de qorqynyshty edi.
Budan bulaı bıliktiń «bizde bári keremet» deýi jáne buǵan halyqty sendirýge tyrysýy beker. Qolynan kelmeıdi. Buǵan endigi jerde eshkim senbeıdi. Halyqpen sóılesý, halyqqa shyǵý kerek. Olarmen kezdesýden qashýdyń qajeti joq. Buqaramen betpe-bet sóılesetin kez keldi.
Bylyqtardy toqtatý qajet. Bılik búgingi betinen taımasa aýrýyn asqyndyra túsedi. Jaýapkershilikti aldymen bılik moınyna alýy kerek.
Saıası elıta ornynda. Biraq, bular azdyq etedi. Intellektýaldy elıtanyń kómegi qajet. Iá, olar az qaldy. Biraq, bar. Bular bılik pen halyqtyń arasynda júrýi tıis. Qazirgi máseleni polısıa men OMON-dy aralastyryp sheshe almaısyń.
Qazirgi kúnniń eń basty problemasy – moralda. Moral joq. Osy sebepti de adamdar meshitke júgirýde. Olar ózderiniń qorqynyshtary men úreılerinen osy jerde arylǵysy keledi. Meshitten kómek kútedi, qutqararyna senedi.
Damyǵan elderde moraldyń sharttary qoǵamdyq-saıası qurylymǵa negizdelgen. Bireýlerde bul – demokratıa, al endi bireýlerde – sharıǵattyń sharttary, úshinshisinde sultanattyń ustanymy basym.
Ókinishke qaraı, qazirgi Qazaqstannyń qoǵamdyq-saıası qurylymy – kim kúshti, sonyń sózi, isi durys degen ustanymǵa negizdelgen. Biraq, bul ereje máńgilik emes. Halyq máńgi-baqı bas shulǵyp ótpeıdi. Joǵaryda otyrǵandar mine osyny túsinýi kerek.
Qazirginiń qudaıy – aqsha. Aqshanyń kúlti. Baılyq. Adamdyq qundylyqtardyń ishindegi eń arzany. Sonymen birge eń aıaýsyzy da osy...
Anyǵy, ári qaraı bulaı ómir súrýge bolmaıdy. Biz kósh sońynda qaldyq. İlgeridegi derekter sonyń dáleli. Qazirgi bıliktiń úlgisi ózin-ózi aqtaı almaıdy. Endeshe ony qaıta qarap, qateligin tabý kerek jáne soǵan saı jańa úlgini qaıta qurýǵa tıispiz.
Derekkóz: Ratel.kz
Aýdarǵan, Dýman BYQAI
