Bul Túrkıadaǵy 1960 jyldan bergi besinshi áskerı tóńkeris! Bastapqysy Jemal Gýrsel bastaǵan áskerıler tóńkerisi 1960 jyly 27-mamyrda oryn alǵan edi. Sol kezde túrik prezıdenti Jálel Baıar qamaýǵa alǵan bolatyn. Túrik jerine qonys aýdarǵan qazaqtarǵa kóp jaqsylyq jasaǵan Úkimet basshysy Adnan Menderes ólim jazasyna kesilip, olardyń demokratıalyq partıasy taratyldy.
[caption id="attachment_17658" align="alignright" width="420"]
Qarýly Kúshteri Bas shtabynyń bastyǵy Kenan Evren[/caption]
Budan keıin 1971 jyly 12-naýryzda Mamdýg Tagmach bastaǵan taǵy bir áskerı tóńkeris Premer-mınıstr Súleımen Demıreldi bılikten taıdyrǵan edi. Araǵa 10 jyl salyp, ıaǵnı, 1980 jyly 12-qyrkúıekte Túrkıa Qarýly Kúshteri Bas shtabynyń bastyǵy Kenan Evren bastaǵan kezekti áskerı tóńkeris kezinde bılikke qaıtyp oralǵan Súleımen Demıreldi taǵy da tóńkerip tastaǵan edi. Áskerıler Ulttyq Qaýipsizdik Keńesin quryp, partıalar men kásipodaqtardyń jumysyna tyıym salǵany esimizde. Biraq Túrik eli birtindep demokratıalyq bastaýlarǵa qaıtyp oraldy.
1997 jyly 28-aqpanda beıbit sıpatta taǵy bir áskerı tóńkeris oryn aldy. Áskerıler Atatúrik ósıet etkendeı memlekettiń zaıyrly sıpatyn saqtap qalý týraly memorandým jarıalady. Osy árekettiń saldarynan Úkimet basshysy Nejmetdın Erbakan qyzmetinen ketti. Al onyń jaqyn áriptesi, Ystambul qalasynyń meri bolǵan Redjep Taıyp Erdoǵan qýǵynǵa ushyraǵan edi. Budan keıin Erdoǵan saıası kúresti jalǵastyryp, óziniń Ádilettilik pen damý partıasyn qurǵany esimizde.
2002 jyly qıyn jolmen Úkimet basyna ázer kelgen Erdoǵan elge ınvestısıa tartýdyń múmkindikterin jaqsartyp, devalvasıa toqtatqany belgili. Ekonomıka kúrt alǵa basty. Erdoǵan basqarǵan 2012 jylǵa deıingi on jyldyń ishinde eldegi shynaıy JİÓ 64 paıyzǵa, jan basyna shaqqandaǵy JİÓ 43 paıyzǵa ósken. Sonymen birge Erdogannnyń bedeli de órlep, halyqtyń qoldaýyna ıe boldy.
Jalpy, Túrkıada 2000 jyldarǵa deıin áskerılerdiń yqpaly joǵary bolǵany belgili. Áskerıler el damýynda dinı baǵytqa betburýyn tosqaýyl qoıyp, partıalyq egeste taraptardy tejeýshi kúsh boldy.
Erdoǵan ózi bılik etken jyldarda Túrkıanyń ishindegi áskerılerdiń yqpalyn tómendetýge, azamattyq bılikti kúsheıtýge umtyldy. Sondyqtan áskerılerge qarsy jazalaý sharalaryn qatań júrgizgenin bilemiz.
Ásirese 2011 jyly «Ergenekon» isi boıynsha korrýpsıamen aıyptalǵan úsh júzden astam general men ofıser jazaǵa tartyldy. Onyń bul qadamyn halyq ta túsinistikpen qabyldaǵan edi.
Sońǵy jyldarda Erdoǵan avtorıtarlyq, dıktatorlyq júıege bet burǵany jasyryn emes. Konstıtýsıany óz yńǵaıyna qaraı ózgertý, bılikti saqtap qalýǵa umtylýy, áleýmettik sharalar (úıde otyrǵan áıelderge aı saıyn 400 dollar shamasynda qarajat tóleýge umtylý) arqyly elektoratty ózine burý sıaqty saıası qadamdarǵa bardy. Halyqaralyq qatynastarda da keıbir qatelikterge (Reseımen jaǵdaıdy ýshyqtyrý) jol berildi. Osydan keıin birqatar sarapshylar Erdoǵandy tırandar qataryna qosa bastady.
2014 jyly 25-aqpanda Túrkıada sybaılas jemqorlyq isi boıynsha tergeý kezinde Premer-mınıstr Redjep Taıyp Erdoǵannyń uly Bilalmen telefon arqyly sóılesken sózderi jarıa boldy. Áńgime barysynda áke men bala úılerinde korrýpsıalyq jolmen saqtalǵan orasan mol aqshany (keıbir derekterde 1 mlrd AQSH dollaryndaı) jedel túrde jasyrý sóz bolǵan edi. Ertesine qalǵan 30 mıllıondaı dollardy ne isteý kerektigi jóninde sóılesedi. Mınıstrler kabınetiniń saıtynda bul týraly dereý «amoraldyq montaj» ıaǵnı jala jabý ekendigi týraly jazba paıda bolady. Biraq kóp adamdar buǵan sene qoıǵan joq.
Erdoǵan bolsa «sasqan úırek artymen júzedi» degendeı mundaı áreketti jalaqorlyq dep atap, ony kórnekti musylman oıshyly, búginde AQSH-ta turatyn Fethýllah Gúlenniń isi etip kórsetkisi keldi.
Osy tustan Erdoǵannyń halyq aldyndaǵy bedeli túse bastady. Búlikshil áskerılerdiń biri keshe moıyndaǵanyndaı olar «korrýpsıaǵa batqan Erdoǵan bıligin qulatpaq bolǵan». Iaǵnı, bul túrik rejımi tarapynan «tilep alynǵan» tóńkeris sıaqty. Óıtkeni, túrik qarýly kúshteri ózderiniń málimdemesinde «buzylǵan konstıtýsıalyq tártipti qalpyna keltirý, adam quqyǵy men bostandyǵyn, zań bıligi men jalpy qaýipsizdikti saqtaý úshin el bıligin tolyqtaı qolyna almaq bolǵandyǵyn» aıtty.
Qyzyq bolǵanda keıbir derekterge qaraǵanda tóńkeristiń alǵashqy saǵattarynda Erdoǵan AQSH-tan saıası baspana suraǵan. Olar bas tartqan soń Erdoǵan skaıp arqyly halyqqa úndeý tastaǵan. Túrik jurty qazir burynǵy sımpatıalyq ınersıasymen Erdoǵandy qoldap tur. Erteńgi kún qalaı bolaryn bir Alla biledi.
Erdoǵan keshe kútpegen jerden Túrkıa áskerılerine dem bergen Fethýllah Gúlen dep Barak Obamadan ony Túrkıaǵa ustap berýdi talap etti. Endi Erdogan búlik bastaǵan áskerılerge qatysty qatań sharalar qoldanatyny anyq. Tipti, moratorıı jarıalanǵan ólim jazasyn qoldanysqa qaıta engizbekshi.
Keshegi áskerılerdiń memlekettik tóńkeriske umtylýy kezinde barlyǵy 265 adam qaza boldy. Bárinen osy ókinishti.
Marat Toqashbaev
(maqala avtordyń Feısbýktaǵy paraqshasynan alyndy)
