*BAQ-na nazar salsańyz, jýrnalıserdiń mynadaı baǵamdaýlaryn kóp kezdestiremiz：''arada pysyqaı saýdagerler paıda kórip otyr'', ''birdi alyp birge satatyn alypsatarlardyń jaǵdaıy olardan jaqsy'', ''aradaǵy deldaldardyń kesirinen bylaıǵy jurt japa shegip otyr''.
*Jaıshylyqta memlekettik qamqorlyq taqyryby ÚEU, túrli áleýmettik toptar men BAQ tarapynan jıi kóteriledi. ''...memlekettik qamqorlyqqa zárý'', ''memlekettiń qamqorlyǵynsyz aıaǵynan tura almasy anyq'', ''úkimet jetkilikti kóńil bólmeı keledi'' sıaqty tirkeserdi kúndelikti kezdestiremiz.
*İshinara ákimderdiń bazarlarǵa baryp, azyq-túlik baǵasyn qadaǵalaýyn, sala basshylarynyń óz salasyndaǵy taýar baǵasyna engizgen shekteýlerin, jergilikti basshylyqtyń sheteldik kásipkerge shúılikkenin jaǵymdy jańalyq retinde súısine qabyldaımyz.
Bir el ekonomıkasynyń damýyn tek mol kapıtal, ıgi ekonomıkalyq saıasat, jetilgen zań-erejeler, bilikti mamandar shoǵyry sheshpeıdi. Oǵan sol eldiń ornyqqan óńiriniń jaratylystyq ortasy, tarıhy, dástúri, mádenıeti, psıhologıasy, turǵyndardyń bilim alý deńgeıi, tarıhı keshirmeleri qalyptastyrǵan sana-túısigi syndy kóptegen faktorlar yqpal etedi. Sonyń ishinde, osy eldiń bastan ótkerip kelgen túrli qoǵamdyq-ekonomıkalyq formasıalary tarıhı qalyptastyrǵan Jady-sanasy kómeski túrde sheshýshi ról oınaıdy.
Bizdiń halyqtyń atamzamannan beri ózin ózi qamdaıtyn, syrtqa tuıyq kóshpendi sharýashylyqpen shuǵyldanyp kelgeni belgili. Aldyndaǵy asyn adal eńbegimen taýyp, bireýdiń ala jibin attamaýdy aqyrettik ustanymy etken halyqqa saýda-sattyq isi qol bolmaǵan. Saýdagerlikti alypsatarlyq, tipti aldamshylyq deıtin túsinik bizdiń halyqtyń sanasyna boılap ornyqqan.
Shar Rossıa otaryna kóshkennen tartyp egemendikke deıin qazaq halqynyń óz sharýashylyǵyn óz yrqymen óristetý erkinen birte-birte aıyryla túskeni, sóıtip derbes sharýashylyq sana qalyptastyrý erkinen de maqurym etilgeni jáne belgili.
Bizge el táýelsizdigin ustap, nyǵaıtý men ''kapıtalısik ekonomıkany'' qabyldap, qurýdyń qatar kelgeni bar. Táýelsizdiktiń buıyrýy qandaı elegizitkizse, naryqtyń kelýi eldi sondaı eseńgiretip ketken-di. Jetpis jyldyq sosıalısik-josparly, ákimshil-ámirshil júıe tártibine daǵdylanǵan jurt naryqtyq qatynastardy eshqandaı ishki daıyndyqsyz yryqsyz túrde qabyldady. Ol qarapaıym halyqtyń ishki, zárýli qalaýymen emes, ''joǵarynyń'' – memlekettiń yqtıarsyz atqartýymen ómirge endi. Sol dáýirde ósip-ónip, sol júıeniń yrǵaǵyna ábden tóselgen aǵa býyn úshin jańa ekonomıkalyq formasıanyń múlde jat seziletini tabıǵı jaǵdaı. Sóz basyndaǵy aǵa-ápekelerimizdiń túsinik-paıymy osyǵan meńzeıdi.
Búginderi shırek ǵasyrlyq talpynystyń nátıjesinde naryqtyq qatynastar elimizde túbegeıli ornyqty. Endigári bizdiń onyń zańdylyqtarymen ómir súrýimizge týra keledi. Al onyń eń kórnekti ólshemi – básekege qabilettilik sanalady. Ekonomıkalyq-áleýmettik ómirdiń myń salasynda árkim óziniń básekelestik qabiletine – alǵan bilimi, biliktiligi, iskerligi, mádenıettiligi, tiltabysqyshtyǵy, juǵymdylyǵyna súıenip óz ornyn tabýǵa tıis. Sondyqtan, memlekettiń áleýmettik ádilettilikti saqtaý, jańaǵy teń básekelestik ortany quqyqtyq-saıasattyq tetiktermen qamtı usyný jaqtarynda ishinara, tipti aıtaqalsyn kemshilikteri bar bolǵan kúnde, memleket básekelestik ortanyń jalpyǵa birdeı jáne irgeli ustanymdaryn, oıyn-erejeleriniń irgetasyn negizinen usynyp úlgerdi deýge tolyq negiz bar. Endeshe, álgindeı ''azyp kettik, tozyp kettik, arba súırep júr'' degen sıaqty baıbalam men sebepti aýadan izdeıtin soqyr sanadan arylatyn ýaqyt jetti.
Mysaly, birge turyp jatqan aýyldarynda bireý óziniń áldeqandaı qabiletiniń arqasynda kásibin ashyp, baqýatty ómir keship jatyr, al kópsandylar áli de bolsa belgisiz ǵaıyptan bireý kómektesetindeı, ákelip beretindeı kóńil-kúıdiń elitýinde júr. Jaıshylyqta qara kózderimizdiń sanynyń 70 paıyzǵa taqaǵanyn aıtyp qýanysamyz, endeshe, tabysy tómen, las qara jumys istep júrgenniń kópsandysynyń sol ózimizden bolýy zańdy da. Memleketiń qojasy biz bolǵan soń, bizdiń jatyp, barlyq tirligimizdi basqa kishi halyqtar tyndyryp berýi kerek sıaqty pıǵyldaǵylarymyz da bar. Kezinde kórgen teperishimizdiń qarymjysyn osylaı qaıtarǵymyz keletin de syńaıly, shyntýaıtynda, bul jumsartyp aıtqan kúnde, salamatty nıetke jatpasa kerek. Bazardaǵy arbany óz elinde qazaq súıremeı, eshkim kelip bizge súırep bermeıdi... Aıta tússek, bul ultymyzdyń osyzamanǵy tolyqqandy ult bolyp qalyptasqandyǵynyń, bizdegi kásipter túziliminiń zaman shartyna úılesimdilikke anaǵurlym beıimdelip kele jatqandyǵynyń nyshany. Reti kelgen soń aıta keteıik, el arasynda ''bizdiń halyq álemdegi qaıyrshysy joq birden-bir halyq'' deıtin támsil bar. Árıne jetimin jylatyp, jesirin qańǵyrtpaǵan elde tarıhymyzda qaıyrshy bolmaǵany aı týyp, kún shyqqandaı aqıqat. Al búginderi bizde qaıyrshydan tartyp, azǵyndar, kezbeler paıda boldy. Mynaý ekonomıkanyń jahandanýy, álemniń kópúıektelýi, ınformasıanyń jarylýy zamanynda, dástúrli jaqyndyq túsinikteriniń solǵyndaýy, qaraýsyz kisilerdiń kóbeıýi qatarly keleńsizdikter – bizdiń jaqsy nıetimiz aldyn ala almaıtyn úrdis. Ári-beriden soń, qoǵamı ómirde memlekettik basqarýshy elıtadan bastap eń tómengi tapqa deıin jiktelý jáne ár jiktegilerdiń básekelestik qabiletterine bola ózara qozǵalmaly oryn almasýlary ulttyń tolyqqandy jetilgendiginiń belgisi sanalýy kerek.
Taǵy da jańaǵy bireý birdeńe ákep usynatyndaı emeksý nysaıy degennen shyǵady, josparly-ákimshil júıe daǵdysynyń sanaǵa ornyqqany sonshalyq, jurt áli de memlekettiń qamqorlyǵynan óte-móte dámelenedi. Árıne, jekelegen áleýmettik toptar men eskeretin sebeptermen halyqtyń málim jikteriniń múddesine kóńil bólý, olarǵa memlekettiń jylýyn baǵyshtaý memlekettiń bastartpas boryshy. Ony úkimet hal-qadirinshe jasap ta jatyr. Oǵan kóz jumbaýmen qatar, bizdiń masyldyq, tilemshilik, kóz súzýshilik sanadan erikti túrde arylýymyz qup bolar edi. Bárin bir jerden basqaryp, tapqandy bir qazanǵa salyp，ony bir shómishpen qaıta úlestiretin júıeniń kelmeske ketkendigin kókiregimizdiń tereńinen túısinetin mezgil áldeqashan jetken. Qazir múlde basqa álemde jasap jatyrmyz. Memleket naryqtyq qatynastardyń onan ary ornyǵýyna, áleýmettik ádilettiliktiń ústemdik qurýyna, quqyqtyq qaǵıdattardyń meılinshe ádil ám úılesimdi bolýyna, áleýmettik qorǵansyz taptyń neǵurlym ádiletti mámilege kenelýine izgi orta daıyndaýmen aınalysýy tıis te, bylaıǵy jurt eshkimge, úkimetke de qol sozbaı, naryq qaǵıdattaryn bastamashylyqqa alǵan oıyn erejeleri sheńberinde jáne sonyń tártibimen óz múmkindikterin ashýǵa, óz múddelerin qamtamasyz etýge úırenýi shart. Eldiń uzaq bolashaǵynan qaraǵanda, qazir jasap jatqan el azamattary, úlken-kishi demeı, ómirlik dástúr qalyptastyryp jatqan urpaqpyz. Bizdiń búgingi úlgimiz keleshek urpaqtarymyzdyń ómir salty bolyp qalmaq. Osy turǵydan paıymdaǵanda, ózimizdiń osy tarıhı boryshymyzdy jete sezinýimizdiń ózi kózaldaǵy bultarmas boryshymyz bolsa kerek.
Kásipkerliktiń naryqtyq ekonomıkanyń myzǵymas dińgegi ekendigi talassyz aqıqat. Jańa qalyptastyryp jatqan ekonomıkamyzdyń ıgiligin barlyǵymyzdyń óz deńgeıinde kórýimiz úshin, sol kásipkerliktiń qanat jaıýyna qolǵabys tıgizý mindetimiz-di. Eń áýeli kásipkerlikke, kásipıelerine, ınovasıashyl sýbektilerge qurmet pen olardyń eńbekterin oń baǵalaıtyn sana, uǵym qalyptastyra bilýimiz abzal. Adamzat balasy óndirgen ónim taýarlanǵaly beri, kásipkerliktiń eń elpek, utqyr, tez qaıtarymdy salasy bolǵan marketıń myń qubylyp damyp keledi. Bizdiń halyq barlyǵyn esh ótkeleksiz qaınar kózden alǵysy keledi. Mundaıdy halqymyz nıet qalys deıdi. Alaıda, óndirýshi ónimin birden tutynýshyǵa tabystap, tutynýshy qajetin tóte óndirýshiden alatyn jaǵdaı jasalǵan kúni ekonomıkalyq ómirdiń qaınap jatqan tasqynynyń toqtaǵan kúni esepteledi... Kerisinshe, ekonomıkada marketıń – saýda-sattyq qansha damyǵan saıyn, onyń úlgileri men tetikteri baıyǵan saıyn, ekonomıkanyń aınalymyna, jańarýyna, túrlenýine sonsha qarqyndy lep beretin zańy bar. Myna zamanda bizdiń túsiniktegi alypsatarlyq pen deldaldyqtyń ózi óz aldyna dara da qýatty alyp ındýstrıaǵa aılanyp úlgergen. Mysalǵa qazir qaýyrt damyp, bárimiz ıgiliktenip jatqan elektrondyq marketıńti alaıyq. Kórneý qaraǵanda elektrondyq marketıń tutynýshyny barlyq ortadaǵy deldaldardan alastatyp, óndirýshige tikeleı shyǵarǵan syqyldy kóringenimen, kómeskide ol ózine tán ınformasıalyq-tehnologıalyq basymdyqtary arqyly tek burynǵy deldaldyqtyń orynyn basyp otyr, tutynýshy úshin ol deldaldyq qyzmettiń barynsha jetilgen, utymdy, jańa İT quraldarymen baıytylǵan qolaıly túrin aýystyrýymen erekshelenedi. Alypsatarlyq bul jerde túsin ózgertip, meılinshe búrkenshikti qalyppen kelip otyr. Demek, ol tutynýshynyń óndirýshige birden shyǵýynyń kepili bola almaıdy da. Shyntýaıtyna kelgende, qazirgi óndirýshilerdiń ózi ózge óndirýshilerdiń ónimin óz óniminiń bir bólshegi etip kiriktirý arqyly ózge óndirýshi men tutynýshynyń arasynda deldaldyq jasap otyrmaı ma! Qorytyndy bireý-aq, árqaısymyzdyń aldymyzda zamana ómirge ákelgen marketıń quraldaryn jatsynatyn, ekonomıka ózenin aryqaraı arqyrata túsetin tetikterine úrke qaraıtyn, onyń mánine boılamaıtyn kónetoz sanadan arylý mindeti tur.
Qarapaıym jurt kúndelik turmysqa etene ekonomıkalyq salalarǵa úkimettiń aralasýyn, ony óz tilek-talaptaryna tıimdi jaqqa baǵyttaýǵa pármen etýin qalaıdy. Memelekettiń monopolıalyq salalardyń shekten shyqpaýyn qadaǵalaýy onyń eń basty mindetteriniń biri. Degenmen, halyq naryq zańdylyqtarynyń túbegeıli saltanat quryp, ornyǵý ústindegi naryqtyq qatynastardyń ıgiliginen tipti de ádil, jeńil, jyldam sýsyndaý úshin, ázirden bastap úkimettiń ekonomıkalyq ómirimizge aralasýynan bas tartýǵa tárbıelenýi tıis. Úkimettiń jaqsy menejer emes ekendigin kapıtalızmniń 3 ǵasyrlyq tarıhy áldeqashan dáleldep bergen. Endeshe, ákimshilik tásilderge qol artqan, merekeli merzimderde bazar aralap kartoptyń baǵasymen arpalysyp júrýiniń ákimge abyroı, tutynýshyǵa tıimdilik ápermeıtini anyq, ony ómir ózi dáleldep te jatyr. Jurt onan góri, sol kartopty bazarǵa usynyp otyrǵan kásipkerdiń – alypsatardyń eńbekkerligi men yntasyn túsinýge, onyń tabysynyń da ózimizdi eki orap turmaǵandyǵyna janashyrlyqpen kóz jetkizýge umtylǵanymyz abyroıly bolar edi. 90-jyldar joqshylyq qarsańyndaǵy aspatók tabys, jabaıy menejment, qoldaǵyny ózgeni qanaýdyń quraly etip paıdalaný, bireýdiń múddesiniń ústinen paıda kórý syndy jabaıy tásilderdiń aýylynyń alystap ketkenin sezinip-senýimiz ómirimizdi realdyqqa bir taban jaqyndata túser edi.
Osy oraıda, eldiń ''tili, kózi, ám qulaǵy'' sanalatyn BAQ ókilderiniń de, ekonomıkalyq taqyrypqa qalam terbegende máseleniń baıybyna baryp paıym jasaýlaryn, retine saı ózderiniń ekonomıkalyq bilimderin ushtaýlaryn, halyqtyń saý jáne ylǵaryshyl sana qalyptastyrýyna sebepshi bolýlaryn qulaqqaǵys eter edik.
Qurmet QABYLǴAZYULY
