Búginde el ekonomıkasy men halyqtyń tutynýshylyq qabileti jáne elde oryn alǵan jaıttarmen tyǵyz baılanysyp jatqan joq. Bul metal men munaı-gaz salasy. Osy atalǵan eki sala elimizdiń transport (munaı qubyrlary jáne metal men ken tasymaldaý), baılanys, qarjylyq qyzmetti jáne saýda (munaı men metaldy kóterme baǵada saýdalaý) salasyn qalyptastyratyny belgili.
Buǵan qosymsha munaı óńdeý zaýyttarynyń qurylysy men jóndeý jumystaryn, munaı qubyrlary men kenishterdegi qurylystardy da jatqyzýǵa bolady. Bulardy elimizdegi iri ekonomıka dep ataýǵa bolady. Bul salalar elimizdegi eńbekke qabiletti halyqtyń 10 paıyzyn jumyspen qamtyp otyr.
Sonymen qatar elimizde halyqty 90 paıyzyn jumyspen qamtyp otyrǵan shaǵyn ekonomıka bar. Buǵan saýda-sattyq salasyn, halyqqa kórsetiletin túrli qyzmetterdi (munyń ishinde memlekettik qyzmetter de) atap aıtýǵa bolady. Búginde jumysqa qabiletti halyqtyń 20% memlekettik qyzmet sanalatyn – densaýlyq saqtaý jáne bilim berý salasynda eńbek etýde. Bul toptyń tabys men tutynýshylyq múmkindigi ekonomıkalyq jaǵdaıǵa anaý aıtqandaı áser etpeıdi.
Osy jaıttarda saraptaǵanda jekelegen kompanıalar men jekelegen óndiristerde jumys isteıtin 30% halyqtyń turaqty jumysy bar, Al memlekettik qyzmet, densaýlyq jáne bilim berý salasynda eńbek etetinde JİÓ 70-80 paıyzyn quraıdy.
Osylaısha Qazaqstan ekonomıkasynyń qurylymdyq ereksheligin saraptasaq, koronavırýstyń el ekonomıkasyna tıgizetin ásere az ekenin baıqaýǵa bolady. Óıtkeni Qazaqstan ekonomıkasynyń qomaqty bóligi ishki suranys pen halyqtyń tabysyna táýeldi emes.
Iá, karantın halyqtyń az ǵana bóliginiń tabysynyń kemýine áser etti. Buǵan jalpy ólshemmen qarasaq, onyń tutastaı ekonomıkaǵa tıgizetin keri áseri áste baıqalmaýy múmkin.
Osy rette qysqamerzimdi ekonomıkalyq ındıkator jarty jylda bar bolǵany 1%-ǵa ǵana tómendegeni bizdiń sózimizge aıqyn dálel bolady. Karantın kezinde saýda men transport salasynan basqa barlyq salalarda joǵarlaý baıqalǵan. Aıtalyq, qurylys, baılanys jáne óniris salasynda aıtarlyqtaı ósim oryn alǵan.
Qysqamerzimdi ekonomıkalyq ındıkatorǵa JİÓ-niń 60% ǵana enip otyr. Bul esepte densaýlyq saqtaý salasy men memlekettik qyzmettiń málimetteri engen joq. Sondyqtan 2020 jyldyń alǵashqy jartyjyldyǵynda ekonomıkalyq quldyraý oryn aldy dep aıtýǵa negiz joq.
Ústimizdegi jyldyń sáýir men mamyr aıynyń basynda, ekonomıkanyń damýyna qatysty oń kórsetkishter boldy. Karantın kezinde qyzmet kórsetý salasy men bólshek saýda kúrt toqtaǵanymen, karantındik sharalar jumsartylǵan soń, qysqa ýaqytta damý qarqynyn qaıta tapty. Onyń ústinde sáýir men mamyr aılarynda memlekettiń halyqqa tólegen 42 500 teńge ekonomıkaǵa dem berip, tutyný men suranysty birshama damytty.
Biraq dál qazir damýdy baıqap turǵan joqpyn. Ekinshi karantın eldegi bızneske aýyr soqqy bolyp tıgeni jasyryn emes. Óıtkeni memlekettiń qoldaý qarjysyn birinshi kezdegideı kóp adam alǵan joq.
Nátıjesinde 4,5 aıǵa sozylǵan karantıninde halyqtyń kópshiligi óziniń kiris kózinen aıyryldy. Búginde bıznestiń boıyna qan júgirtý qıyn bolyp tur. Bul úshin qomaqty qarjy kerek. Shaǵyn jáne orta bıznestiń bir aı emes, 4-5 aı kiris kózinen aıyrylýy onyń jumysyn toqtatýyna ákelýi múmkin.
Aldaǵy ýaqytta ekonomıkanyń qalypqa kelýi qıyn bolady. Jaǵdaıdy tek qana halyqtyń tutynýshylyq qabileti ǵana retteıdi. Ókinishke oraı, qazir kópshilik tutynýshylyq múmkindiginen aıyrylǵan.
Qolynda qarajaty bar orta taptyń ózi qarajattaryn ońdy-soldy jumsamaı sandyqqa salyp, saqtaýda. Óz basym jyl aıaǵyna deıin elimizdegi bıznes aıaqqa turyp ketedi degenge sene almaımyn. Óıtkeni bizdegi halyqtyq bıznestiń tabys tabatyn kezeńi maýsymdyq ýaqyttarǵa táýeldi. Sondyqtan birqatar kásipkerler aldaǵy kúz ben qysta múlde tabys tappaıtyny anyq.
Eger el ekonomıkasynyń qurylymdyq ereksheligin basshylyqqa alyp baǵalasaq, jalpy ekonomıkanyń jyl aıaǵyndaǵy kórsetkishteri jaman bolmaýy tıis. Desek te Úkimet tarapynan keshendi ózgerister baıqalmaıdy. Baıaǵydaı atqarýshy bılik qolda bar qarajatty tıimdi jumsaı almaı otyrǵanyn halyq kórip otyr. Sol sebepti karantın kezinde halyqtyń bılikke degen senimi azaıa túskeni jasyryn emes.
Kópshilik elimizdegi qıyndyqtar jekelgen kásipkerlerdiń aralasýymen sheshilgenin kórip otyr. Halyq karantınnen ábden qajydy.
İshki ister mınıstrliginiń málimetinshe, sońǵy ýaqyttary elimizde aýyr jáne asa aýyr qylmystar 70% jáne 25%-ǵa ulǵaıǵan. Budan karantın kezinde Úkimet pen jergilikti bılik oryndarynyń tıimdi jumys isteı almaı, kóptegen qatelikter jibergenin baıqaýǵa bolady.
Kez kelgen karantınniń daǵdarysqa qarsy sharalar sekildi ekonomıkalyq, áleýmettik, pıshologıalyq, emosıonaldy qyry bolatyny belgili. Memlekettik basqarý salasy munyń bárin esepke alýy tıis. Ókinishke oraı, karantın kezinde Qazaqstandaǵy memlekettik basqarý isi sanıtarlyq dárigerdiń kózqarasymen shektelgendeı boldy.
Aıdarhan QUSAIYNOV, ekonomıs sarapshy
