HH ǵasyrda Garvard ýnıversıtetinde amerıkandyq ǵalym Robert Barro halyqtyń dindarlyǵy men eldiń ekonomıkalyq ósimi arasyndaǵy baılanys týraly zertteý júrgizge. Barlyǵy 59 memleket ǵalymnyń nysanasyna ilindi. Profesor óz eńbegin Allaǵa sený, aqyret, jánnat, tozaq sıaqty kategorıalarǵa bólgen. Nátıjeleri bul faktorlardyń ekonomıkalyq ósýge qosqan úlesi teń bolmasa da, qaı kezde de oń bolatynyn kórsetken. Mysaly, tozaqqa senýden góri, jumaqqa sený ekonomıkalyq ósýge áldeqaıda az yqpal etedi.
«Potensıaldy tozaq túrindegi qamshy áleýetti jumaq sábizinen áldeqaıda tıimdirek bolyp shyǵady», - degen Barronyń ózi.
Sondaı-aq, Kanada ǵalymdary Ýlrıh Blým men Leonard Dadlıdiń pikirinshe, din ótirik pen jalǵandyqqa tyıym salady, bul ekonomıkanyń órkendeýine oń áser etedi.
Buǵan mysal retinde Reseı ımperıasyndaǵy HİH ǵasyrdaǵy eski senýshiler qaýymyn keltirýge bolady. Ol zamanda eldiń ónerkásibi men saýdasyn bılegen solar edi. Munyń syry – bul qaýymdastyqtardyń adal sózge súıenip, kepilsiz nesıe berýinde edi. Keıinnen olar Reseıden bir sebeptermen yǵystyryla bastaǵanda, basqa elderde de olar joǵary ekonomıkalyq kórsetkishterge sebep boldy.
Jalpy, ǵalymdardyń statısıkasy boıynsha hrıstıan elderi álemdegi eń baı elderdiń qataryna jatady. Olardan keıin Islam keledi. Býddızmdi, ındýızmdi jáne ateızmdi ustanatyn memleketter eń kedeı jáne ekonomıkalyq ósýge qabiletti emes.
Hrıstıandyqtyń baǵyttaryn qarastyratyn bolsaq, onda, árıne, protestanttar týraly erekshe aıtylady. Norvegıa, Shveısarıa, AQSH, Nıderlandy, Avstralıa, Germanıa, Shvesıa jáne Kanada sıaqty memleketterdiń halyqtary bul úrdisti kóbirek ustanady. Ǵalym Maks Veberdiń pikirinshe, kapıtalızmniń paıda bolýyna negiz bolǵan protestantızm boldy. Óıtkeni, olar úshin eńbek pen saýda tek paıdaly sharýashylyq qyzmeti ǵana emes, sonymen qatar izgilikke, meıirimdilikke shaqyrady. Osylaısha, jaqsy aqsha tabýǵa jáne paıdaly kásip qurýǵa degen umtylysty protestanttar adal paryzdy oryndaý retinde qabyldaıdy.
Sonymen birge, 1990 jyldardyń aıaǵynda Eýropanyń úsh túrli aımaǵy – Polsha, Germanıanyń ońtústik bóligi men Irlandıa ekonomıkalyq qarqyndy damý jolyna tústi. Olardyń barlyǵyn katolısızm biriktirdi. Sonymen qatar, boljam boıynsha ósýge 1962 jyly jumysqa degen kózqaras tujyrymdamasyn ózgertken Ekinshi Vatıkan keńesi áser etti. Osy ýaqytqa deıin jumys adamnyń kúnási úshin jiberilgen qarǵys bolyp sanaldy, al kedeılik degenińiz qasıetti ahýal sıaqty túsinik bolǵan. Alaıda, bul kózqarasty ózgertkennen keıin 25 jyl ótti jáne katolıktik ekonomıka keremet órkendeýge qol jetkizdi.
Islamda «jeke menshik» nemese jalpy «jeke» degen uǵymdar bolmaıdy, óıtkeni adamnyń alǵanynyń bári «amanat», ıaǵnı ýaqytsha paıdalanýǵa berilgen. Túsinikti tilmen aıtqanda, ıslam reformatory ál-Aýǵanıdiń pikirinshe, ıslam sosıalızmge uqsaıdy, mundaǵy basty maqsat ekonomıkadaǵy memlekettiń rólin kúsheıtý boldy.
Islam men Qazaqstan, atap aıtqanda, tıtýldy ult – qazaqtar arasyndaǵy baılanysqa kóshpes buryn, shaǵyn eskertpe jasaý kerek. Kez kelgen ulttyń bolmysy eki nársege baılanysty qalyptasady: dini men tili. Al, zertteýlerge qaraǵanda, qazaq bolmysy dinnen góri etnıkalyq negizde qalyptasqan.
«Ortalyq Azıadaǵy ulttyq biregeıliktiń ıslamdyq quramdas bóligi árqashan úlken, ulttan joǵary ıslam qaýymdastyǵyna qatysty tereń sezimdi alyp kele bermeıdi. Olar úshin etnıkalyq biregeıliktiń mańyzdylyǵy basymyraq», - dep túsindiredi tarıh ǵylymynyń profesory Múrıel Atkın.
Sondaı-aq, jazýshy Shahımarden Qusaıynovtyń aıtýynsha, bir kezderi – HİH ǵasyrda túrki taıpalarynyń qazaq, ózbek bolyp ekige bólinýine dál osy ıslam dinine degen ártúrli kózqarastar sebep bolǵan. Demek, ózbekter sharıǵat (ıslam zańdary), al qazaqtar kóne túrki zańdaryn, ıaǵnı ıslamǵa deıingi zańdardy ustanǵan. Sonymen qatar, halyqtyń basym bóligi ózin musylmanbyz dep sanaıtynyn jáne bul memlekettiń saıasaty men ekonomıkalyq damýynda ishinara kórinis tabýyn eskermeýge bolmaıdy. Osylaısha, Qazaqstan basqa ıslam elderimen aıtarlyqtaı ıntegrasıalanǵan jáne kóptegen odaqtar men dostastyqtardyń múshesi bolyp tabylady.
Solardyń biri – Qazaqstan 1995 jyly qosylǵan Islam yntymaqtastyǵy uıymy. Atap aıtqanda, onyń eki bólimshesiniń – Azyq-túlik qaýipsizdigi jónindegi Islam uıymy men Islam damý bankiniń shtab-páteri sáıkesinshe Astana jáne Almaty qalalarynda ornalasqan. Islam damý banki shaǵyn bıznes, aýyl sharýashylyǵy sıaqty salalarǵa ınvestısıa salyp, ınfraqurylymdy qoldaýǵa (mektepter, aýrýhanalar salýǵa jáne t.b.) granttar bóle otyryp, Qazaqstan ekonomıkasynyń ilgerileýine aıtarlyqtaı yqpal etýde.
Indýızmde ister áldeqaıda kúrdeli jáne ekonomıkanyń damýyna keri áser etedi. Mysaly, qaıta týylý men karmaǵa sený jany bar tirshilik ıeleriniń barlyǵyn óltirýge tyıym salady. Munyń nátıjesinde aýyl sharýashylyǵy daqyldary kóptegen kemirgishterden zardap shegip jatady. Sonymen qatar, bul din keń taraǵan úndi qoǵamynda kastalyq jiktelý bar. Eger adam tómengi tapqa jatatyn bolsa, onyń boıynda qandaı da bir erekshe qabilet pen daryn bolsa da, ony barynsha kórsetýge múmkindigi bolmaıdy. Iaǵnı, eshqashan óspeıdi, kemeline jetpeıdi, mansaptyq ilgerileýge qol jetkize almaıdy.
Býddızm týraly aıtatyn bolsaq, olardyń jaqtaýshylary rýhanı damýdy birinshi orynǵa qoıady jáne kóbinese materıaldyq qundylyqtarǵa zıanyn tıgizedi. Basqasha aıtqanda, eńbektenýge, baıýǵa, áleýetti nyǵaıtýǵa qarsy. Mysaly, býddızmniń bir tarmaǵy lamaıster eginshilikpen múldem aınalyspaıdy.
HH ǵasyrdyń basynda ǵalymdar Shyǵys Azıanyń artta qalýyn konfýsııshildiktiń keń etek jaıýymen baılanystyrdy. Keıinirek, sol ǵasyrdyń aıaǵynda ekonomıkanyń qarqyndy damýy konfýsııshildikpen de túsindirildi. Másele mynada, bul dinniń nemese fılosofıalyq aǵymnyń tujyrymdamasy boıynsha qoǵam óz bıleýshilerine sózsiz baǵynýy tıis, ákesine uly sıaqty baǵynǵany sıaqty. Al konfýsııshildiktegi katolısızmniń úlgisi boıynsha jumysqa degen kózqaras ózgerdi, bul sol Qytaıdyń ekonomıkalyq keremetin ishinara túsindiredi.
Iýdaızmge keletin bolsaq, jeke baıý máselesi tek aıyptalyp qana qoımaıdy, adam tabıǵatynyń tabıǵı qasıetteriniń biri bolyp sanalady. Qysqasy, evreıler úshin aqshaǵa ıe bolý jáne ekonomıkalyq qajettilikterdi qanaǵattandyrý qalypty jaǵdaı jáne quptalady.
Adamzat ómiriniń myńdaǵan jyldarynda din saltanat qurǵan elderdiń turmys-tirshiligine, hal-ahýalyna, damýyna qandaı da bir túrde áser etkenin joǵarydaǵy mysaldar taǵy da dáleldeıdi. Árıne, búginde memleketterdiń kópshiligi ózderin egemendi dep tanytyp, saıası, ekonomıkalyq jáne basqa da sheshimderdi qabyldaýǵa dinniń yqpalyn joqqa shyǵarǵan kezde, bul qarym-qatynastar ózgerdi. Degenmen, eń bastysy burynǵysynsha qalyp otyr, máselen, qandaıda bir konfesıalardyń ártúrli dárejede yqpal etetini elderdiń damýynda kórinis tabady. Eger eńbek, erkindikke umtylý jáne jeke baıýǵa degen talpynys aıyptalmasa jáne basqasha yntalandyrylmasa, ekonomıka qarqyndy ósýdi bastan keshiredi jáne kerisinshe bolýy múmkin.
