Pýblısıs-zertteýshi Q. Júkeshevtiń maqalalar sıkli Á. Bókeıhanovtyń memleket týraly ıdeıalary men oılaryn baǵdarǵa ala otyryp, qazirgi Qazaqstannyń saıası bıligi jáne basqarylýy aıasynda bolyp jatqan qubylystardy dúnıejúzindegi keıbir elderdegi qubylystarmen salystyra sıpattaıdy. Á. Bókeıhan atyndaǵy syılyqqa usynylǵan bul maqalalar sıkli oqyrman qaýymdy beı-jaı qaldyrmas degen oıdamyz.
[caption id="attachment_20235" align="alignright" width="355"]
Fılosof Q. Júkeshev[/caption]
Qanaǵat Júkeshev, fılosof, pýblısıs-zertteýshi
Despotızm Sıllasy men paternalızm Harıbdasy
qyspaǵyndaǵy Shyǵys adamy
(1-maqala)
Qazaq-aý! Túzýiń birigip jurt úshin
qam oılaıtyn kez kelgen joq pa?!
Álıhan Bókeıhanov
Tarıh fılosofıasymen aınalysqan Batys oıshyldarynyń tujyrymdaryna súıensek, qoǵamdy únemi alǵa ilgerileı damýǵa bastap aparatyn jol aıqyn: adamgershilikti basty nysanaǵa alyp, adamnyń erkindiginen bastaý alǵan demokratıalyq qundylyqtar negizinde jasalǵan qatań zań sheńberinde áreket etý kerek. Adamdy jáne qoǵamdy jetildiretin, adamnyń ishki álemin túrlendiretin, shynaıy qundylyqtardy tańdap ala bilý shart. Dúnıetanymnyń bazasy bolyp tabylatyn qundylyqtardy ózgertý arqyly adamnyń mentalıtetin, áreketiniń mánin ózgertýge bolady. Buǵan deıin alǵa jyljytpaı kelgen mesheý mentaldyq apparatty damýdyń ámbebap qozǵaýshy kúshi bola alatyn mentaldyq apparatpen almastyrý arqyly barlyq jaǵynan artta qalyp, kenjelep kele jatqan qoǵamdardy tez arada ekonomıkalyq órleýge, áleýmettik jetilýge, rýhanı gúldenýge baǵyttap jiberýge bolady. Eger ony búkil qoǵam bolyp ustanatyn bolsa, bári maı jaqqan taqtaımen syrǵanaǵandaı, alǵa qaraı jyljı bermek.
Endeshe nege artta qalýshylar qolda bar resýrstardy iske qosa otyryp, qoǵamnyń jańa ımpúlspen alǵa basýyn uıymdastyrmaıdy?
Munyń sebebin N.Makıavellı órleý jolyn sanaly qabyldamaǵandyqtan, mesheý qoǵamdarda «barlyq kezeńderde sol beısharalyq pen náýbet qaıtalanady, óıtkeni, tarıhı oılaý eskerilmeıdi, tarıhty oqıtyndar odan qorytyndy shyǵara bilmeıdi nemese ol qorytyndylardy bıleýshi bilmeıdi» [1: 246] dep túsindirgen bolatyn. Al qazirgi zamandyq tanymal fılosoftardyń biri Frensıs Fýkýıama máseleni ekinshi qyrynan kóredi. Ol bylaı oılaıdy: «kedeı elderdiń aldynda turǵan, olardyń ekonomıkalyq damýyna tosqaýyl bolyp otyrǵan eń úlken másele – ınstıtýsıonaldyq damý deńgeıiniń sáıkes bola almaýy» [2: 198].
Osy túsindirýdi XX ǵasyrdyń asa iri saıası qaıratkerleriniń biri Margaret Techer de qýattaǵan edi: «Islam alǵa tartyp otyrǵan mindetterdi shesherde eskerilýge tıis aýqymdy máseleler bar. Olar musylman turǵyndary basym memleketterdiń lıberaldy-saıası ınstıtýttar qurýǵa qabiletsizdiginen oryn alyp keledi. Áıteýir, osy ýaqytqa deıin solaı bolyp otyr. Bajaılap aıtqanda, bul jolda Túrkıa men Indonezıanyń belgili progreske jetý múmkindigi bar sıaqty. Saıası máselelerdi sheshe almaýynyń saldarynan musylman memleketteri (artta qalǵan elderdiń bári dep oqyńyz – Q. J.) kóbinese ekonomıkalyq mesheýlikten zardap shegip otyr» [3: 252].
Bul túsindirýler bizdi eki baǵytta oı keshýge jeteleıdi. Ras, N. Makıavellıdiń ómir súrgen kezinde bilmeıtinderdiń kóp bolǵanyn teriske shyǵarýǵa bolmaıdy. Al zamanaýı aqparatty keńistikte artta qalýshy elderdiń bıleýshileri qoǵamdy enteleı alǵa bastyrýdyń ońtaıly tetikterin meńgerip ala almaıdy degenimiz naǵyzdyqqa janasa ma? Bıleýshi ózi bilmese de, onyń aınalasyndaǵylar – fılosoftar, sosıologtar, tarıhshylar, saıasattanýshylar bar emes pe? Olardyń biri bolmasa biri oǵan tarıhı tájirıbeden ótken damý joldary bar ekenin jetkizbeı turmaıdy ǵoı. Oı keshýdiń birinshi baǵyty osy.
Ekinshi jaǵdaıda bıleýshi biledi deıik. Endeshe, ol damý panaseıin qolyna ustattqannan keıin, saıası-lıberaldyq tutqalardy iske qosyp, qoǵamdy qaryshtatyp alǵa bastyrýdyń qamyn nege jasamaıdy? Minekı, osy qubylystyń syryn nemen túsindirýge bolady?
Mundaı qubylystardyń oryn alý sebebin Shyǵys qoǵamdaryn bıleýshilerdiń mentalıtetindegi ereksheliktermen ǵana túsindirýge bolady. Batystyń suńǵyla saıasatshylary musylman elderiniń bıleýshileriniń áreketterindegi mentaldyq-psıhologıalyq astarlaryn tolyq ańǵara almaıdy. Olardy, ózderi sıaqty, halyqtyń qalaýymen bılik basyna kelgen soń jantalasyp elin alǵa ozdyrýdyń qamyna belsene kirisip júr dep oılaıdy. Sondyqtan ıslam elderiniń jetekshileri saıası-ınstıtýsıonaldyq uıymdastyrý jaǵynan qate jiberip otyr, tarıhtan durys qorytyndy shaǵara almaı otyr dep sanaıdy. Olar óziniń batystyq moraldyq-adamgershilik deńgeıinen qarap solaı bajaılaıdy, bar máseleniń túıini Shyǵys jetekshileriniń is tetigin bilmegendiginde emes, bilgisi jáne istegisi kelmegendiginde ekendigin eskermeıdi, sondyqtan tek obektıvti qatelerdi ǵana kóredi. Bul – salaýattylyqtyń qatesi.
Másele mynaǵan tirelýde: mesheý qoǵamdarda adamnyń ishki álemin jasampazdyqqa qaraı ózgertý arqyly damýdy qamtamasyz etý qajettigin túsinetinder bar, túsinbeıtinder bar jáne eń kesirlisi sol, túsinýge zaýyqtylyq tanytpaıtyndar, bilip turyp pármendi áreketke barmaıtyndar bar. Qazirgi artta qalǵan qoǵamdardyń rýlinde otyrǵandardyń qudaı atqan kesirligi sonda, túsinip turyp, bilip turyp, ózgelerdiń tájirıbesinen kórip turyp, múmkindigi bola turyp elin alǵa qaraı ilgeriletý qamyn jasamaýynda. Jáne ondaılar az emes. Olar zamanaýı aqparatty qoǵamdy basqaryp otyrsa da, el úshin, ózi úshin, urpaǵy úshin qajetti, taǵdyr shesherlik qaǵıdalarmen sanaspaıdy, damý jolyn emes, toqyraý jolyn sanaly túrde tańdaǵandar. Budan damýdyń qozǵaýshy kúshterin ajyratyp qolyna ustatqanda áreketke qosylatyndardyń jáne qosylmaıtyndardyń kimder ekenin ajyratyp alý máselesi týyndaıdy.
* * *
Qazirgi damyǵan demokratıaly qoǵamdardyń ómirine qarasaq, bári halyq buqarasynyń qolynda sıaqty. Órkenıetti qoǵam músheleri quzirettiligi tómen úkimetke baǵynbaıdy, halyqty ońǵa bastamaıtyn saıasatty qabyldamaıdy, bıliktegilerdiń memleket deńgeıinde qatelikter jiberýine jol bermeıdi. Eger olarda bıliktegiler durys basqarmaı jatsa, halyq birden narazylyq aktilerin uıymdastyrady: mıtıńiletedi, demonstrasıalatady. Saıası partıalar birden qaperine alyp, ózderiniń narazylyqtaryn bildire bastaıdy, máselege qatysty sheshimderin, usynystaryn jarıalaıdy. Túıindi sheshýdiń pármendi joldaryn izdestiredi, tabady, usynady. Eger olardy bıliktegiler qabyldamasa, qarsylyq áreketter keń aýqymdy qamtyp, búkil eldi sharpyǵan iri kóteriliske, revolúsıaǵa ulasyp kete barady. Munyń arty bıliktegilerdiń ornynda qalýyn oılaýy bylaı tursyn, bastaryn saýǵalaýyna aparyp soqtyrýy múmkin. Osylaı, órkenıetti qoǵamdarda halyq buqarasy bıliktiń ár qadamyn baqylaýǵa alyp, el múddesin eskerip basqarýǵa májbúrlep otyrady.
Artta qalǵan qoǵam adamynikimen salystyrǵandaǵy damyǵan qoǵamdar adamynyń mıkrokosmindegi aıyrma mynada: Órkenıetti qoǵamdardyń bıleýshileri («joǵarydaǵylar») qoǵamda toqyraý belgileri biline bastaǵanda ózgeristerdi joǵarydan ózderi bastamasa, onda bul yntany halyq buqarasy («tómendegiler») óz qoldaryna alady, bıliktegiler almastyrylady, qoǵam jańa ımpúlspen ilgerileý jolyna túsedi. Órkenıetti qoǵamdar eldiń damý qarqyny meılinshe joǵary bolyp turǵan jaǵdaıda da merzimi jetkende bılikte otyrǵandardy aýystyra beredi. Bul ádis bılikke jańadan kelgen saıası kúshterdiń áreketin eldiń qaryshty damýy qamtamasyz etilgen fonynda aqıqatty tanýǵa kómektesedi.
Mesheý qoǵamdar el ekonomıkasyn dińkesin qatyra turalatyp tastaǵan, kúıreýge ushyratqan saıası kúshterge, eger olar «ondaǵan jyldardan keıin bári jaqsy bolatynyna» ýáde berse, oǵan senim bildire salady, ary qaraı basqara berýge múmkindik týdyrady.
Batysta buqara álsiz bolǵanda, bıleýshi aqsúıekter ony alǵa súırep shyqty nemese bıleýshi joldan taıyp bara jatqanda buqara kóterilip, ony taqtan taıdyrdy. Osylaı, birin-biri kertartpa jolǵa túsip ketýge jibermeıtin, ádildiktiń únemi jeńip otyratyn jaǵdaıyn jasaıtyn mehanızm qalyptasty.
Al damý qarqyny tómen elderdiń praktıkasy bıleýshiniń qoǵamdy alǵa bastyrýdy oılamaıtynyn, buqaranyń qoǵamnyń qaıda baǵyt alyp bara jatqanyn shamalaı almaıtynyn kórsetip otyr. Paternalıstik psıhologıa meńdegen qoǵamdardyń músheleri saıası belsendiliginiń tómendiginen nemese joqtyǵynan bıleýshileriniń áreketin baqylaýǵa nemese olardy durys jolǵa baǵyttaýǵa yqpal etetin deńgeıge kóterile almaǵan. Memlekettiń resýrstaryn qoǵamdy mesheýlendirýge jumsaıtyn úkimetterge baǵyna beredi, olardyń qıturqy saıasatyn qabyldaıdy, aıtqanyn isteı beredi. Buqaranyń bılikti ıemdenip alǵan kertartpany ketirýge shamasy kelmeıdi. Osylaı, mesheý qoǵamdardyń bárinde nátıjeli ózgeristerge «joǵarydaǵylar» zaýyqsyz, «tómendegiler» qaýqarsyz ahýal ornaǵan.
Ejelgi grek ańyzynyń keıipkerleri beınesinde sıpattaǵanda, artta qalǵan qoǵam adamynyń eki búıirinen qysyp otyrǵan eki «jalmaýyz» bar. Olar – qoǵamnyń damý tetigin qolyna ustaǵan eki rýhanı qozǵaýshy kúshter sýbektileri. Birinshisi – Shyǵys Sıllasy – bul elderdiń adamgershilik sana deńgeıi tómen bıleýshileri. Olar qoǵamdy alǵa bastyrýdy, jańartýdy, ilgeriletýdi qalamaıdy, áleýmettik máselelerdi ádil sheshpeıdi, kerisinshe, jemqorlyqty órshitedi, memlekettiń resýrstaryn jeke basynyń qamyna jumsaıdy, buqaranyń buıyǵylyǵyn paıdalanyp, ony eze bergisi keledi, saýatsyzdyqta ustaıdy, ózine tıimdi zańdar qabyldap, bılikte máńgi qala berýdiń jaǵdaıyn qarastyrady. Ekinshisi – Shyǵys Harıbdasy – Shyǵys adamynyń óziniń rýhanı mesheýligi, saıası-quqyqtyq mádenıetiniń tómendigi, mentaldyq apparatynyń jetilmegendigi, qundylyqtarynyń aldamshylyǵy, jalpy saýatynyń azdyǵy, dúnıetanymynyń tarlyǵy, erkindigin túsinbeýi, mindetterin bilmeýi, bılikke zańdy talaptar qoıa almaýy, áleýmettik buıyǵylyǵy, qulshylyǵy, máńgúrttigi.
* * *
Osy aradan jumyrtqa men taýyqtyń qaısysy birinshi dúnıege kelip edi degenge uqsas suraq alǵa tartylady: damyǵan qoǵamdarda ol basta bıleýshi izgilikti bolyp halyqty belsendilikke bastady ma, álde halyq ses kórsetýimen bıleýshini túzý jolǵa salyp otyrdy ma?
Órkenıetti qoǵamdardyń tarıhy damýdyń túpkilikti bastaýy bıleýshiniń qolynda ekendigin kórsetti. Bıliktegilerdiń ýysyna zań, qarjy, kúsh, medıa resýrstarynyń bári jınaqtalǵan. Eger zaýyqty bolsa, atalǵan resýrstardy áreketke qosa otyryp, olardyń kez kelgen artta qalǵan qoǵamdy qaryshtatyp alǵa bastyrýǵa múmkindikteri tolyq.
Endeshe, kelesi másele mynaǵan tireledi: mesheý elderdi basqaryp otyrǵan saıası kúshterdiń qoǵamdy damytýǵa zaýyqsyzdyǵynyń aqıqatty sebepteri nede? Bul suraqtyń jaýabyn olardyń bilimdik, mádenı jáne ıntellektýaldyq sapalyqtarynan izdeý túpkilikti nátıjege jetkizbeıdi. El qanshalyqty kedeı bolsa da, aqparatty qoǵam jaǵdaıynda bıleýshiniń óz elinde qazirgi zamandyq ǵylymnyń, tehnıkanyń, tehnologıanyń jetistikterin paıdalanyp, Batystyń jetilgen zańdaryn ıkemdep quryp, quqyqtyq negiz jasap qoldaný múmkindigi bar. Qajetine qaraı, ınvestısıa tartýǵa, kásipqoı mamandar men ǵalymdardy aınalasyna toptastyryp, jetpese shetten shaqyrtyp, isti dóńgeletip áketýge eshkim kedergi jasaı almaıdy. Batystyń ozyq ýnıversıtetterinen bilim alyp, Shyǵys úkimetterinde jumys istep júrgender de az emes.
* * *
Mesheýliktiń qoldan jasalý qubylysynyń syrlaryn túsiný úshin bir qatar áleýmettik-mentaldyq taldaýlar jasaý kerek. Damyǵan jáne mesheý qoǵamdardyń bıleýshileriniń jan álemin salystyrýǵa múmkindik áperetin krıterııler tabylsa, máseleniń mánine meılinshe jaqynyraqtan úńilýge bolady.
Árıne, izdegen – tabady degendeı, qandaı adamnyń bolsa da, jan dúnıesine tereń úńilýge múmkindik áperetin «rentgen túsirilimin» de, onyń adamgershilik-moraldyq sapalyqtaryn kórsete alatyn «lakmýs qaǵazyn» da tabýǵa bolady. Bul jerde ólshem birligi retinde sybaılas jemqorlyqtyń etek alýynyń qoǵamnyń damýyna keri áserin zertteı otyryp, máseleniń tereńde jatqan qatparlaryna úńilip kórýge ábden bolady.
Birden eskere ketý kerek, sybaılas jemqorlyqtyń bir elde joqtyǵyn nemese azdyǵyn, ekinshi bir elde barlyǵyn nemese kóptigin jáne bul qubylystyń sebebin bilý úshin ol elderde júrgizilip jatqan kúrestiń sıpatyn, qabyldanǵan zańdardy, iske asyrylyp jatqan sharalardy teksergennen maǵyna shyqpaıdy. Maǵynaǵa bastap aparatyn nárse – bári adamdardyń ózderiniń qolynda degen tujyrymnan bastaý alady. Demek, sózdi ol elderdi kimniń basqaryp otyrǵanynan bastaý kerek. Bul jerde bıleýshiniń bilimdiligi, ataǵy nemese bedeli eshteńe aıta almaıdy. Másele onyń óz eline, onyń keleshegine qatysty ustanatyn turǵysyna tireledi. Al bıleýshiniń qoǵamǵa qatysty turǵysy onyń adamgershilik sana deńgeıimen, tárbıeliligimen, baǵdar tutatyn qundylyqtarymen, jınaqtaı aıtqanda, mentalıtetimen aıqyndalady. Jalpy, adamnyń rýhanı álemin zertteýdiń óz qıyndyqtary bar. Degenmen, bul baǵyttaǵy zertteýler de kóńil aýdararlyq nátıjelerge bastap aparýy ábden múmkin.
* * *
Ádebıetter:
- Makıavellı N. Gosýdar. Rassýjdenıe o pervoı dekade Tıta Lıvıa.- Rostov n/D., «Fenıks», 1998.
- Fýkýıama F. Sılnoe gosýdarstvo: Ýpravlenıe ı mırovoı porádok v XX veke. - M.: 2006.
- Techer Margaret. Iskýsstvo ýpravlenıa gosýdarstvom. – M.: Alpına Pavlısher, 2003.
