Sonaý segizinshi ǵasyrda qazaq dalasyna izgiliktiń dáni egildi. Bul – Allanyń baǵa jetpes uly nyǵmeti men sheksiz syıy. Islam órkenıeti men mádenıetinen, qasıetti Quran qundylyqtarynan sýsyndaǵan dalanyń dana hám dara tulǵalary jaqsylyqtyń jarshysyna aınaldy. Sanaǵa sáýle sińirýge tyrysty. «Qarańǵy qazaq kógine, órmelep shyǵyp, kún bolýǵa» (Sultanmahmut Toraıǵyrov) bel býdy. Ultty ımanǵa uıystyryp, kisilik keıpin saqtaýǵa, ana sútin aqtaýǵa úndedi. Atanyń emes, adamnyń balasy bolýǵa (Abaı Qunanbaıuly) shaqyrdy. Tilektiń tóresin tekti babalarymyz kórsetip ketti:
«Birinshi tilek tileńiz,
Bir Allaǵa jazbasqa» (Buqar jyraý). «Áýeli aıat, hadıs – sózdiń basy» (Abaı), – degen ósıetti óleńder:
«Áýeli «bısmıllá» dep sóz bastalyq,
Allanyń haq jolynan adaspalyq...» nemese:
«Aǵýzy» menen «bısmıllá» –
Árbir sózdiń bastaýy...» (Ábýbákir Kerderi) – degen jyrlar bir-birimen úndesip jatty. Osylaısha haq senimge uıyǵan ulttyń upaıy artty. Qazaq halqy Qudaısyz qaýym qalyptastyrǵysy kelgen qoǵamda ómir súrse de aýzynan Allasyn tastamaı, júreginen ımanyn joǵaltpady. Senimine selkeý túsirmedi, dinin de satpady. Arǵy-bergi aqyn-jazýshylardy aıtpaǵanda, keshegi komýnıstik ıdeologıanyń «Qudaı joq» degen tárbıesin kórgen, «atań – maımyl, shesheń – shımpanze» dep, ultymyzdyń unjyrǵasyn túsirgen ateısik qoǵamda ómir súrgen qazaqtyń kórnekti aqyny Muqaǵalı Maqataev ta qasqaıyp turyp:
«Satpaımyn, satqan emen dinimdi men,
Ólmeıtin, óshpeıtuǵyn kúnim bilem.
Tappaıtyn kúnde tynym, túnde tynym,
Musylman Muhammedtiń úmbetimin», – dep júreginen jyr tókti.
Aqıqatty ańsaý
Baıyppen baǵamdańyz, Jaratýshynyń uly syıy – sanamen saralańyz, adamǵa qashan da din kerek eken. Din bolǵanda da – Haqtyń dini. Babalar senimge selqos qaramady. Musylmanshylyqqa myǵym boldy. Ǵıbratty ǵumyr keshti. Musylman qazaqty dini men tilinen aıyrý múmkin bolmady. Din men til janashyry aıaýly Ahań (Ahmet Baıtursynuly) muny kesip aıtqan: «Qazaqty dinnen aıyrýǵa bolmasa, jazýynan da aıyrýǵa bolmaıtyn jumys. Dinmen baılanysqan jazý – din joǵalmaı joǵalmaıdy» («Asyl din jáne ult zıalylary» jınaǵy, 4-bet).
«Turady uıat turǵan jerde ıman,
Ádebi paıǵambardyń buǵan ılan.
Ár túrli buzyqtyqtan adamzatty,
Tek jalǵyz bu dúnıede uıat tıǵan» («On ǵasyr jyrlaıdy» jınaǵy, 350-bet), – dep uıatty ustyn etken kórnekti oıshyl, aǵartýshy, aqyn Ǵumar Qarashtyń 1910 jyly jaryq kórgen «Oıǵa kelgen pikirlerim» deıtin qundy eńbegin eskermeı ketýge bolmas. Sol kitapta aǵartýshy «Adamdar dindi saqtaı ma, ıakı din adamdardy saqtaı ma?» degen taraýynda parasatty pikir bildiredi.
Oqymysty bylaı deıdi: «Kóptegen kisilerdiń pikirinshe, din adamzatqa tán nárse emes, óz aldyna jeke paıda bolǵan nárse delinedi. Bulardyń oıynsha, din mýmın delingen nárse, ǵylymı túrde (aıtqanda) sený, ılaný dep qaraıdy... Olar aıtqandaı bolsa, din kisini saqtaı almaıdy, kerisinshe dinniń ózin kisiler saqtaý kerek bolady. Mundaı din aqıqat ǵylym, bilimmen birge jasaı almaıdy. Bireýler halyq kózi neǵurlym ashyla tússe, dinniń de tynysy taryla túsedi deıdi. Alaıda, Quran Kárimniń aıtýynsha, din jalǵan nárse emes, aǵaıyndardyń shyn tabıǵı senimi. Buǵan qaraǵanda eshqandaı adam dinsiz ómir súre almaıdy. ...Din adamdarǵa múdýar emes, adam dinge muqtaj, adamdardy din ǵana dúnıege málim etedi.
Islam qaýymyndaǵy birqatar adamdar naqty, aqıqat din jolyn tutpaı, dindi teris uǵýshylar pikirin maldanyp, qarańǵylyqqa, nadandyqqa qaraı bet aldy. ...Bizdiń halqymyz aqıqat dindi ustasa, biz nadan, jalqaý bop qarańǵylyqta qalmaǵan bolar edik. Urlyq, qıanat, araq ishý, karta oınaý sıaqty halyqty buzatyn qylyqtan ada bolar edik. Demek, shyn dindi tutsaq, álem aldynda masqara bolmaımyz. Aqıqat din jolymen tapqan ıgilikterimiz adal bolady da, ózge jolmen tapqan nárselerimiz aram bolady.
Qaıdaǵy bir eski yrym-jyrymǵa syıynyp din jasaý laıyqsyz. ...Aqıqat din esh adamnyń jelep-jebeýine muqtaj emes» («Zamana» jınaǵy, 175-bet).
Iá, keıbir adamdardyń dinge moıynsunbaý kesirinen qoǵamda nadandyq beleń aldy. Elde dinsizdik jaılaǵan kezde qazaqtyń qamyn oılap qartaıǵan qart danyshpan Abaı:
«...El buzylsa, qurady shaıtan órmek,
Perishte tómenshiktep, qaıǵy jemek.
Ózimniń ıttigimnen boldy demeı,
Jeńdi ǵoı dep shaıtanǵa bolar kómek» («On ǵasyr jyrlaıdy» jınaǵy, 241-bet), – dep tolǵansa kerek. Muqaǵalıdyń da:
«Qubylaǵa bet alyp qol qýsyryp,
Sájdege bas qoıatyn qaıda kúnim?» – deýi de aqıqatty ańsaýdan, ómirdiń bolmashy qyzyqtaryna aldanbaýdan týǵan dúnıe edi. Osydan keıin aqyn-jyraýlarymyz musylmanshylyqty ustanbady dep qalaı aıta alamyz?.. Olardyń tynys-tirshiligi ımanǵa ornyqqan, qanǵa sińgen, dástúrge úılesken, asyl dinmen astasyp jatty. Iá, saltpen sabaqtasqan Islam qundylyqtaryn qulatpady. Qundylyq qulasa, bylaı aıtqanda, din bolmasa dym bolmaıtynyn bilgen edi.
Máteldiń máni
Biz sóz qadirin bilgen halyqpyz.
«Aıtar sózdi saılap alǵyn aqylmen,
Jaýabyń dóp, qatar tússin naqylmen», – deıdi Júsip Balasaǵunı babamyz. Qazaq týra sózben tórelik aıtyp, danalyqpen daý sheshken.
Islam dinin qabyldaǵannan keıin musylman qazaqtyń rýhanı, mádenı ómirinde jańa betburystar boldy. Islam qundylyqtary halqymyzdyń tili men tirshiliginde kórinis taýyp, saltpen sabaqtasyp, ádemi úılesip jatty. Paıǵambarymyzdyń (s.ǵ.s.) is-áreketteri men taǵylymdy tárbıesi ultymyzdyń bolmysyna, ón boıyna sińisip ketken.
Halyq aýyz ádebıetiniń oı salar ozyq salasy – maqal-mátelderde kóterilgen taqyryp, aıtylar oı, toqsan aýyz sózdiń tobyqtaı túıini paıǵambarymyz Muhammedtiń (s.ǵ.s.) danalyǵymen úndesýi sonyń dáleli der edik. Maqal – halyqtyń moraldyq kodeksi, tálimi mol tárbıe qaǵıdasy. Kúndelikti aıtyp júrgen naqyl sózderdi Alla Elshisiniń (s.ǵ.s.) hadısinen tabamyz. Bir qyzyǵy, maqal-mátelderdiń keıbireýi ári tildik, ári maǵyna jaǵynan da hadıs mátinderimen birdeı.
Ardaqty paıǵambarymyz (s.ǵ.s.) tek din máselesinde emes, ómirdiń ár salasynda úmbetine úlgi-ónege bolǵan. Mysaly, áleýmettik salaǵa qatysty Haq Elshisi (s.ǵ.s.) bir ósıetinde bylaı deıdi: «Úıden buryn kórshi tap, jolǵa shyqpaı turyp joldas tap» (Káshfýl-hafa, İİ t., 276-bet). Halqymyz osy hadısti naqylǵa aınaldyryp: «Saparǵa shyqpas buryn serigińdi saıla, úı almas buryn kórshińdi oıla», – degen.
Hadıste: «Asyqpaý – Rahmannan (Alladan), asyǵý – shaıtannan», – delinse, halyq arasynda: «Asyqqan shaıtannyń isi», – degen naqyl keń taraǵan.
Taǵy bir mysal. Paıǵambarymyz Muhammed (s.ǵ.s.) kúlli adam balasyna: «Keńes qylǵan el azbas», – dep ósıet etse, osy hadısti halqymyz da ómiriniń ózegine aınaldyryp, bertin kele maqal retinde aıtylyp, tipti qasyna uıqasyn keltirip bylaı degen: «Keńes qylǵan el azbas, keńinen pishken ton tozbas» (Qarańyz: «Hadıs – ǵurpymyz, súnnet – saltymyz», 230-bet).
Bul – el arasynda kóp aıtylatyn naqylǵa qatysty biz keltirgen hadısterdiń bir parasy ǵana. Hadıstiń negizinde, maǵynasynda týyndaǵan maqal-mátelder de jeterlik. Osydan keıin qazaq asyl din – Islamnan alys boldy dep qalaı aıta alamyz?..
Estilerdiń esimi
Dinsizdikti, kápir bolýdy ata jaý sanaǵan babalarymyz uldy ulyqty, qyzdy qylyqty etip tárbıeleýdi balaǵa at qoıýdan bastaǵan. Olar osy turǵyda paıǵambar hadısin basshylyqqa alǵan. Alla Elshisi (s.ǵ.s.): «Balalaryńa kórkem esim berińder, Allanyń aldynda eń kórkem esimder Abdýlla, Abdýrahman degen attar, sodan soń paıǵambarlardyń attaryn qoıyńdar», – degen. Al qazaqtyń mańdaıyna bitken tulǵalarynyń esimderi paıǵambarlar men sahabalardyń atyna sáıkes qoıylǵan. Ulyq sapar – qajylyqqa attanar aldynda: «Ot basynda nemerege, as basynda kelinge, mal basynda malshyǵa «áı, óı» dep otyryp óletin baı shal bop ótsem, men senderge laıyq áke, laıyq aǵa-baýyr bolǵanym qany? Tirlik tabyspen ǵana tátti me? Tabysqa jetpeı turǵandaǵy talap pen murat odan da tátti dep bilem. Endeshe, bul sapar meniń endigi qalǵan tirligimniń muraty...» (Abaı joly, ekinshi kitap, 9-10-better) – degen Qunanbaı qajynyń qazaqtyń bas aqyny Abaı atalyp ketken ulyna Ibrahım dep esim berýin qalaısha sáıkestik deımiz? Alash arystary – Ahmet Baıtursynuly men Mustafa Shoqaı – paıǵambarymyzdyń kórkem esimderiniń biri. Álıhan – hazireti Álıdiń, Mirjaqyp pen Jaqyp Aqpaevtar – Jaqyp, Júsipbek – Júsip paıǵambardyń aty. Shoqannyń azan shaqyryp qoıǵan aty – Muhammedqanapıa, Muqaǵalıdiki – Muhametqalı. Dindar aqsaqal Ahmet te óz balasyna paıǵambarymyzdyń qurmeti úshin Dinmuhamed dep esim bergen.
Saltpen sabaqtastyrsaq...
Qazir qoǵamda bireý túshkirip qoısa da musylmannan kóretin kózqaras bar. Ideologıanyń myqty quraly sanalǵan batystyq aqparat aǵyny da osylaı kórsetýge tyrysyp-baǵýda. Dindi «reformalaý» kerek deıtinder de joq emes. Dinnen qaýip kútetin, Keńes zamanyn ańsaıtyn aqsaqaldardy da arakidik kezdestirdik. Ókinishti-aq. Olardyń oıy: dindarlyq – qaýipti, dinsizdik – qalypty. Rasynda da solaı ma? Joq. «Din – qaýipti» dep júrgenderdiń ózi qaýipti. Basy ashyq nárse: Islam – izgilik, adamgershilik dini. Uly tálimger – paıǵambarymyzdyń (s.ǵ.s.) da tárbıesi osyndaı. «Shyn musylman – tili men qolynan eshkimge zıany tımeıtin adam» («Juma minberi», 264-bet), – depti. Osydan artyq ne aıtýǵa bolady. Al anasyna «kápirsiń» dep til tıgizip, asyn ishpeı, kelinge sálem saldyrmaı salt pen súnnetti «soǵystyryp» júrgen keıbir jastar bolsa, bul olardyń dinı bilimsizdiginen dep bilemiz. Onyń kózqarasyna bola Islamǵa úrke qaraý durys emes. Ol dinniń kemshiligi emes. Dindi durys túsine bilmegen, ony danalyqpen ómirine endire almaǵan adamnyń kinási. Din men dástúrdi hıkmetpen qabystyra almaýynda. Áıtpese, kemeldik – Allaǵa, kemshilik – adamǵa tán emes pe?
Senimdi sezý
Bári senimniń kerek ekenin sezedi. Tazalyqtyń qajetin biledi. Barlyq jaqsylyqtyń bastaýynda Islam tur. Taǵy da qaıtalaýǵa týra keledi: demek, din bolmasa dym bolmaıdy.
Qazir dindi tek topyraqty ólimde ǵana eske alatyn eski ádet qaldy. «Jelkemizde ajal turǵanyn» sát saıyn sezinemiz. Bir Qudaıdyń baryn moıyndaımyz. Endeshe, Qudaıǵa qul, adamǵa ul bolý ǵana qaldy. Allanyń ámiri de osy ǵoı: «Jyn men adamzatty ózime qulshylyq qylsyn dep jarattym» («Zarıat» súresi, 56-aıat, Quran Kárim qazaqsha maǵynasy jáne túsinigi, 524-bet, aýdarǵandar: Ǵazez Aqytuly, Maqash Aqytuly).
Aǵabek QONARBAIULY,
Qazaqstan musylmandary dinı basqarmasynyń baspasóz hatshysy
