Elimiz shırek ǵasyrlyq táýelsizdik tarıhynda irkes-tirkes úsh retki daǵdaryspen betpe-bet keldi. Alǵashqysy keńester odaǵynyń ydyraýymen kelgen tutas ekonomıkalyq júıeniń qulaýy edi. Onan halqymyzdyń týa bitken qaısarlyǵy jáne zamandap kútken táýelsizdiktiń qolǵa kelgenine qanaǵattaný men shúkirliktiń arqasynda óttik. Sonymen bir ýaqytta Elbasynyń naryqtyq qatynastarǵa bolǵan «qularlyq» derlik ustanymy men tabandy reformatorlyq qulshynysynyń jeteginde ashyq, jahandanýǵa beıim, ekonomıkanyń tól zańdylyqtaryn baǵdar tutqan pragmatıkalyq ekonomıka quryp aldyq. İle-shala ońtústik-shyǵys Azıa qarjy daǵdarysynyń kesirine dóp keldik. Ulttyq valútamyz bir-aq túnde 50 paıyzǵa qunsyzdandy, ımport azaıdy, óndiristik bastamalar daǵdaryp qaldy. Munan manaǵy táýelsizdikti bekemdeýmen qatar qolǵa alynǵan ekonomıkalyq reformalardyń jetistikteri alyp shyqty. Jaqyn jyldary kezekti daǵdarysty bastan keshirip jatyrmyz. Sońǵy 3-4 jylda anaý jyldary eki oryndy sanmen ósim bergen ekonomıkamyzdyń ósimi 1 paıyzdyń ar jaq-ber jaǵynda teńselýde, eksport-ımportymyz kórnekti tómendegen, ishki suranys aıtarlyqtaı qýsyrylǵan, ulttyq aqshamyz 3 jyl burynǵydan 80 paıyzǵa qunsyz!
Osy ulaspaly daǵdarystardyń alǵashqysy bútin júıeniń, sol tustary álem ekonomıkasynyń ekinshi basyn basyp turǵan memlekettiń qulaýynyń tabıǵı ári bultartpas nátıjesi bolsa, sońǵy ekeýiniń týyndaýynyń eń túpkilikti sebebi – el ekonomıkasynyń qurylymdyq áljýazdyǵynda.
Bajaılasaq, bılik te, sarapshylar da daǵdarystyń sebebin dúnıejúzilik ekonomıkalyq quldyraýmen túsindirgisi keledi. Shynymen de, ekonomıkamyzdyń jahandaný aǵymyna qosylǵany, álemdik ekonomıkanyń quramdas sýbektisi retinde ondaǵy jaqsyly-jamandy jaǵdaılardyń báriniń de yqpalyna ushyraıtynymyz talassyz nárse. Mysaly, 2008 jylǵy shyǵys Azıa qarjy daǵdarysynda ekinshi deńgeıdegi komersıalyq bankterdiń shetelden alyp taratqan nesıelerin valúta baǵamynyń surapyl aýytqýynan ekonomıkalyq saýatsyz jurtqa eselep qaıtartqanyn, saldarynan ishki satyp alý daǵdarysynyń týyndaǵanyn; 2013 jyldan bergi munaı baǵasynyń quldyraýynyń basty tabys qaınarymyzdy qalaı sýaltqanyn, ulttyq aqshamyzdyń ál-aýqatyn qalaı álsiretkenin, sonan baryp ımporttyń qunyn qalaı sharyqtatyp jibergenin alsaq ta jeter...
Dese de, túptep kelgende bizdiń sorymyzdyń túp-tórkini ekonomıkalyq qurylymnyń múgedektiginde. İlgeridegi Aq, Qyzyl otarshylardyń qaı-qaısysynyń da bizdiń baıtaq jerimizdi tek shıkizat kózi esebinde maldanyp kelgeni belgili. Kesirinen, biz de shıkizatty óndirý men (ony tasymaldaýǵa beıimdeý úshin jáne sol deńgeıde ǵana óńdegen) osy shıkizat óndirisine qyzmet kórsetý salalaryn tirek etken jalań baıyrǵylyq qurylym qalyptasty. Osy maǵynadan alǵanda, biz eki ǵasyr buryn usynylǵan «ónerkásip tóńkerisi» dep atalatyn adamzattyq jańǵyrýdyń jetistikterinen ıgiliktene almaǵan halyqpyz. Óıtkeni, bizde osy jańǵyrý ómirge ákelgen óz maǵynasyndaǵy ónerkásip qurylǵan joq.
«Osynda Qaraǵandy ken baıytý kombınatyn qaıda qoıamyz? Úlbi metalýrgıa keshenin umytamyz ba? Ekibastuz GRES-in esten shyǵardyq pa? Shymkentte munaıǵa deıin óńdemedik pe?» syqyldy suraqtar qoıylýy múmkin. Óz atymen atar bolsaq, «iri óndiris oshaqtary» dep áspettelgen osy quralyptas óndirister tutas derlik shıkizatty basqa jaqqa aıdaýǵa beıim qalypqa keltiretin alǵashqy mánerleý satysyndaǵy, tutynýshynyń qolyna «tirideı»' jetetin sońǵy ónim shyǵarýǵa qabiletsiz oryndar-tyn. HH ǵasyr bizge kıeli táýelsizdikpen qatar, osyndaı dimkás ekonomıka ustatyp ketti.
Sondyqtan da, daǵdarystan daǵdarysqa qalyp kelemiz. Óndiris joq! Maqanshynyń qoıynyń júninen shulyq toqı alǵanda, Qaraǵandynyń rýdasyn jabdyqtar qylyp quıa alǵanda, Jańaózenniń munaıynan óndirilgen benzınmen kóligimizdi sýara alǵanda, onyń qaldyqtarynan daıyndalǵan plasık tektes buıymdardy tutynýǵa jaratqanymyzda, shyraıly ólkeniń kún nuryna jete qanǵan jıdekteriniń tosabymen ár dastarqandy tolyq qamtamasyz ete alǵanda... basqaǵa kiriptarlyqtan múlde arylar edik! Shıki munaıdyń barreliniń baǵasyna telmeńdep otyratyn kúnmen qoshtasar edik. Bıznesmenderimiz Gýan Djoýdan kafel satyp alyp turyp, osyny klıenttiń qolyna jetkizgenge deıin dollar baǵamynyń oınap ketpeýin tańǵy astarynyń duǵasyna kirgizip álek bolmas edi!
Máselen, Germanıa. Bizdiń álemdik ekonomıkamen kirigisip ketýimiz nemisterdiń qolyna sý quıyp bere almasy anyq. Endeshe «buzylǵan» álemdik ekonomıkanyń oǵan áser ete almaǵany nesi? Sebebi, onyń úılesimdi ekonomıkalyq qurylymy, jetilgen óndiris júıesi bar. Eń ylǵary mehanıkalyq jabdyqtardan tartyp as qasyǵyna deıin ózi óndiredi. «Elde» apalań-tópeleń bolyp jatqan kúnde «ózinde» alańsyz otyratyn óndiris áleýeti nemiste birdeńe bolyp jatypty degendi estirtpeıdi. Jerine kúrishten ózge kúrmek te shyqpaıtyn Japonıanyń shıkizatqa kiriptarlyǵy dushpannyń basyna tilemeıtin dárejede, alaıda shyn mánindegi óndiristiń arqasynda álemge shekesinen qarap keledi. Keshe ǵana ózimizben bir «jórgekten» shyqqan Reseıdiń ózi mesheý de bolsa óndiris dástúri bar el sanatymen – biz kórgen daǵdarystyń bárin ol da kórdi – Batystyń neshe túrli jazalaýyna tótep keledi.
Tobyqtaı túıinge kelsek, álemdik ekonomıkadaǵy oń-teris ózgerister onyń belsendi sýbektisi retinde bizge ıgilikti-qıǵylyqty yqpalyn kórsete beredi. Daǵdarysty basymyzǵa telip otyrǵan basqalarǵa – ózgeniń óndirisine táýeldiligimiz. Onan qutylý úshin jahandyq ekonomıkanyń saýyǵýyna tilekshi bolýmen birge, óz ımýnıtetimizdi kóterýge, ekonomıkalyq qurylymymyzdy ońaltýǵa qyzmet etýimiz shart. Qysqasy, daǵdyly aıtatyn óndiristi órkendetýimiz shart. Mundaǵy óndiristiń órkendeýi burynǵy túsinikten – ónim kólemin arttyrýdan arylyp, shyt jańa mazmundalýy qup. Ol mazmun sanamyzda irili bolsyn, usaqty bolsyn eń sońǵy ónim shyǵaratyn zamanaýı uǵymdaǵy óndiris oryndarynyń ashylýy, eseıýi, áleýettenýi bolyp ornyǵýy lázim. Sonda ǵana «daǵdarystar sıklinen» túpkilikti arylatyn bolamyz.
Qurmet QABYLǴAZYULY
