– Nege "Nur Otan"? Aıtalyq "Aq jol" nemese kúni keshe ataýyn ózgertken "Adal" partıasynyń qataryna qosylýǵa bolmady ma? Búgingi jaǵdaıdy tutastaı alǵanda spektákl dep qarastyrsaq, siz sol spektaldiń tilinde sóıleýge májbúr bop otyrǵan joqsyz ba?
– Aıdos Sarym – «bıliktiń agenti» degen áńgimeler ábden sharshatty, sondyqtan da osy taqyrypty birjola jabaıyn degen nıet edi.
Jaı ǵana agent emespin, bılik partıasynyń múshesimin, bılik usynyp otyrǵan kún tártibi men reformalyq baǵyttyń belsendi qoldaýshysymyn. Bul taqyryp endi úzildi-kesildi jabylǵan shyǵar dep oılaımyn.
Internette kóz maıyn taýysyp, meni jaý qylyp, qyzyl keńirdek bolǵan aǵaıyndar endi entigin basyp, basqa sharýaǵa nazar aýdara alatyn boldy. Bul da bir jetistik.
Al eger «Adal» men «Aq jolǵa» keletin bolsaq, maǵan olardyń tarapynan eshqandaı usynys bolǵan joq.
– Bunyńyzdy ázil-ájýa dep uǵaıyq. Degenmen bılik partıasyna múshe bolyp, sonyń soıylyn soǵýyńyzǵa ne sebep boldy? Internette, áleýmettik jelilerde san-alýan áńgime aıtylyp jatyr. Sol áńgimelerge jaýap bere alasyz ba?
– Óz basym ınternet pen áleýmettik jelidegi sózderge jelikpeımin, ómiri men ózegin ınternetke tapsyryp, áleýmettik jelilerge jelikke zamandastarymdy túsinemin, biraq onysyn múldem quptamaımyn.
Sebebi búgingi demagogıalyq daýryǵý, búgingi jarylý men bólinis, oıbaılap-attandaǵan popýlısik rıtorıka, búgingi saıası jáne áleýmettik radıkalızm dál osy áleýmettik jelilerge qatysty qubylys dep sanaımyn. Onyń da ýaqyty ótedi, qyzyǵy ketip, shyjyǵy shyǵady.
Esi durys adam, ásirese saıasatpen aınalysyp júrgender Feısbýkta kim ne dedi, Instagramda men týraly ne jazyp jatyr dep ómir súrmeýi tıis. Árbir adamnyń on bes mınýttyq dańq pen jıyrma mınýttik madaqqa ıelenetin kezi búgin. Biraq ómir, shynaıy ómir kúnnen, aptadan, aıdan, jyldan quralady. Internet pen áleýmettik jelige jerik bolý, aıtaǵymen júrý – ómirlik strategıadan, prınsıpten, múddeden aıyra alady.
Jurttyń bárine birdeı jaqsy bolý múmkin emes, oǵan umtylý ózindik oı, maqsat pen minezdiń joqtyǵy dep sanaımyn.
Bılik partıasyna jaqyndaýymnyń, oǵan múshe bolýymnyń birneshe ózim úshin túsinikti, aıqara aıqyn sebebi bar.
Birinshiden, el men memlekettiń jaǵdaıy. Qazaqstan úlken synaq pen reformalardyń aldynda turǵan memleket. Qazirgi kezeń, aldaǵy saılaý – asa mańyzdy tarıhı kezeń bolmaq, synaq pen serpilis kezeńi bolady.
Bundaı shaqta «Men, men, men edim» dep júre bermeı, saıası úderisterge belsene aralasý, sol úderisterdiń bir bóligi bolǵym keledi.
Másele, taǵy da qaıtalap aıtaıyn, ataq pen dańqta emes, jaqsy bolyp, jyly sóz estýde emes, kerisinshe, qajet bolsa jaman atty atanyp, biraq el men memleket úshin aýadaı qajetti reformalardy iske asyrý kerek.
Ekinshiden, geosaıası jaǵdaı. Qazaqstan óz táýelsizdiginiń eń kúrdeli bir kezeńine keldi. Kún tártibinde Qazaqstan táýelsiz memleket bolyp qala ma álde qala almaı ma degen naqty, óte aýyr másele tur.
Bizdiń táýelsizdigimiz, egemendigimiz ishten de, syrttan da qysymǵa, synaqqa túsip jatyr. Biz qazirgi kezde jańa realızm, jańa geosaıası álem zamanyna aıaq bastyq.
Bundaı jaǵdaıda qarap jatý, áleýmettik jelidegi ımıjińdi oılap jatatyn kez emes.
Úshinshiden, biletin de bolarsyz, búgingi memleket pen ishki saıasat tizginin ustap otyrǵan azamattardyń birazy meniń dostarym, joldastarym, áriptesterim.
Toqsanynshy jyldarda birge memlekettik qyzmette jumys istedik, qıyn-qystaý kezeńderdi birge bastan ótkizdik, memlekettik jumystyń ystyǵyna kúıip, sýyǵyna birge tońǵan azamattar. Olardyń birazy otbasylyq dostarymyz, oılas, pikirles azamattar. Olardyń kóbisi elimizdiń shynaıy patrıottary, olardyń elge degen sezimi men qazaqqa degen kózqarasy áleýmettik jelilerdegi eshbir azamattan artyq bolmasa, kem emes.
Tipti, kerek deseńiz, baıaǵyda bizder bılikti tastap, opozısıaǵa ketken kezde de artymnan tas atyp, qarǵap-silegen joq. Bárimen demeımin, kóptegen azamattarmen ara-qatynasymyz úzilip kórgen joq.
Ideıalyq turǵydan kelispesek te, jumys babymen aıtysyp-tartyssaq ta, álemdi, eldi aq pen qara ǵana dep qabyldap, jaýlasýdan aýlaq boldyq. Bárimiz de bir eldiń azamaty, bir qazaqtyń balasymyz, búgin aıtyssaq ta, el múddesi úshin bolashaqta tabysatynymyzdy bilip-sezip júrdik.
Búgin sol kezeń kelgen sıaqty.
Sońǵy eki-úsh jylda talaı kezdesý, ashyq ta jabyq áńgimeler oryn aldy. Búgingi meniń sheshimim osy áńgimelerdiń, múddeles, armandas, murattas adamdardyń syrlasyp-shúıirkelesýiniń tikeleı nátıjesi dep sanaımyn.
– Deıturǵanmen áńgime kóp, sóz kóp. Qyzdy-qyzdymen sizdi «satqyn» degender de joq emes...
– Ózderine unasa, aıta bersin. Odan meniń eshteńem ketip jatqan joq. Saıasatpen aınalysqan adamnyń pildiń terisindeı terisi bolýy tıis dep sanaımyn.
Qytaıdyń uly oıshyly Konfýsıı aıtqan eken; «Ózińdi kináli qylǵysy kelgenderden saqtan, sebebi seni kináli etý arqyly syrtyńnan basqarǵysy keledi» degendeı oı aıtypty.
Men osy kezge deıin (on bes jyl bopty) eshbir partıaǵa múshe bolǵan joqpyn, maǵan aýyr sóz aıtyp júrgendermen bir uıymda múshe bolǵan joqpyn, Iaǵnı ondaı nıetim de, ondaı qajettiligim de bolǵan joq.
Másele, kerek deseńiz, onda da emes. Másele, bizdiń qoǵamdaǵy radıkaldyq kózqarastar men pikirlerdiń artýynda.
Áleýmettik jelide otyrǵandardyń bastary ábden aınalyp, ózinen basqa adam, óz pikirinen basqa, ózge pikir joq, bolmaýy tıis degenge saıatyn psıhologıaǵa ıe boldy. Ózimen kelispegenderdi qarǵap-sileý, jaý sanaý, tabalaý avtorıtarızm pen totalıtarızm bolmaǵanda ne?
Áleýmettik jeliler demokratıa quraly emes, kerisinshe, avtorıtarly hám totalıtarly tehnologıa. Eldiń problemalary shash etekten, sheshilmegen, qordalanǵan máselesi jetip jatyr. Solardy túzeý, jóndeý úshin aıtysý da, tartysý da kerek, partıalarǵa birigip, uıym bolyp saıası kúres júrgizý de kerek.
Biraq, saıasat úshin ózgeni «ata jaý», «halyq jaýy» dep kórsetý, kókbettenip kektený, yzalanyp óshtesý eshbir eldi jaqsylyqqa aparmaǵan. Bara-bara bul minez, bul psıhologıa, qudaı betin aýlaq etsin, azamattyq soǵysqa da aparýy yqtımal.
Tóte pikrge tózimdilik, ózińdi ózgeniń ornyna qoıa bilý, ıaǵnı empatıa, tipti qazaqy kishipeıildilik, izgi mádenıetten attamaýymyz kerek. Álem, el, memleket tek qana aq pen qara tústerden quralmaıdy, qurylýy múmkin emes. Saıasattyń da, jaýlasýdyń da aıaqtalatyn kezý bolady; elge qaýip tónse, syrttan ıa ishten jaý shyqsa, tabıǵattyń kesapaty kelse, mysaly.
Jalpy alǵanda, saıasattyń eń úlkeni - búdjet pen zańdar.
Barsha álemde saıasattyń barlyǵy da osylardyń aınalasynda júrip jatady. Osylarǵa shynaıy yqpal etkiń kele me, jolyn taýyp, durys áser etý qajet. Mıtıńi, pıket, maqala jazyp, pikir aıtý – saıasat emes, saıasattyń quraldary, tásilderi. Maqsat pen múdde tásil men quraldan bıik turýy kerek.
Joǵaryda aıtqandaı, eldi kúrdeli, ómirlik reformalar kútip otyr. Olardyń durys jasalyp, durys júrgizilýi úshin bılikke aralasý qajet.
Al búgingi bılik kimniń qolynda? «Nur-Otan» partıasynyń qolynda. Aldaǵy saılaýda kimniń múmkindigi men esebi artyq? Taǵy da solaı. Bul tabıǵı, tarıhı fakt. Bul fakt bireýge unaýy nemese unamaýy múmkin. Biraq ómir shyndyǵy men faktiden attap ketý múmkin emes.
Búgingi ózin «shynaıy», «naǵyz», «erekshe naǵyz», «aıryqsha shynaıy» dep júrgen kúshterdiń jaqyn arada osy jaǵdaıdy ózgerte alatyn esh múmkindigi joq.
Bireýge kektesip, ekinshige óshteskenshe bastaryn qosyp, bir kúshke birigip, bir partıa qurmaı olar shynaıy bılik úshin talasa almaıdy.
Árbir osyndaı toptyń, serkelerdiń barsha qoǵamǵa sózin ótkizip, «aq degenimiz aq, qara degenimiz qara» dep sendire, nandyra alatyn kúshi, bedeli, moraldyq salmaǵy men avtorıteti joq. Olar úshin durysy bolyp jatqan jaǵdaıdan sabaq alyp, kósemshildikti, menmenshildikti azaıtyp, birtutas partıa qurý...
– Oǵan múmkindik bola ma?
– Mindetti túrde bolady. Zań da, zaman da ózgerip jatyr.
– Osy aıtyp otyrǵanyńyzǵa tolyq senesiz be?
– Dýman, men bala emespin, jarty ómirim ótti, ári ketse saıasat pen qoǵamdyq sahnada júretin belsendi jıyrma jylym qalǵan shyǵar. Eger men sheshim qabyldasam, ony oılanyp-tolǵanyp qabyldaımyn.
Eger aıtyp otyrǵanyma senbesem, men de Feısbýkstanda belsenip otyrar ma edim, «attan», «oıbaı», «naızaǵaı» dep!
Negizgi maqsat eldi, memleketti reformalaý, saıası jáne ekonomıkalyq modernızasıany iske asyrý. Onyń bári ońaılyqpen kelmeıdi, árbir tyń jańalyq, árbir jaqsylyq úshin belsene kúresý kerek.
Búgingi saıası júıeni ózgertip, ony qoǵamǵa táýeldi qylý, jańa ekonomıkanyń ózegin ashý, jolyn tazartý kerek.
Bul úshin keıbir ambısıany, keıbir qarym-qatynastardy, keıbir ıdeıalardy, keıbir ashý-yzany tońazatqyshqa salyp qoıýǵa da bolady.
Búgingi saıası okoptarymyzdan, barıkadalardan shyǵyp, qoǵam bolyp toptasý, ult bolyp uıysý mańyzdyraq. Bárimiz de elden, memleketten bıik emespiz.
Bılik mıtıńiden de, áleýmettik jeliden de qoryqpaıtyn jaǵdaıǵa jetti
– Jaqsy, olaı bolsa mynadaı suraq qoısam; «Nur Otannyń» elektoraty kim?
– Dál qazir bir-eki opozısıalyq gazetti nemese saıtty ashyp oqysaq, bılik búgin, búgin bolmasa erteń qulaıtyn sıaqty bolyp turady. Sol gazetter men saıttardy oqyp júrgender «Nur-Otanǵa» eshkim daýys bermeıdi, erteń-aq tarap ketetin partıa degenge saıatyn áńgimelerdi kórip qalamyz.
– Olaı emes pe?
– Olaı emes. Bul qıal, asyra ambısıadan týyndaǵan arman, balama ómir. Áńgimeniń shyny mynaý: búgingi saıası júıe, saıası bılik ınternettegi belsendi top aıtty eken dep, taǵyn tastap, «Keńsaıǵa» nemese Panteonǵa jorǵalamaıdy.
Tipti osydan bir jyl burynǵymen salystyrǵanda bılik kúsheıe tústi, esin jıdy, maqsat-múddesin, strategıasy men taktıkasyn túsindi. Bul ómirdiń qyp-qyzyl prozasy, shyndyǵy.
Erteń osy bılikti bir shybyqpen sydyrtyp qýamyz, erteń bılikti alamyz dep ınternette nemese dıvanda jatyp alyp post jazyp, demikkender esin jıyp, jan-jaǵyna qarasyn.
Eń aldymen Feısbýk paraqshasyna emes, aınaǵa qarasyn, qataryn sanasyn, jaqtasyn tapsyn. Tipti búkil Feısbýkstannyń turǵyny bılikti jaqtamaıdy desek te, olardyń sany jalpy qoǵam men halyqtyń eki-úsh paıyzynan aspaıdy.
Al esesine, búgingi bılik mıtıńiden de, pıketten de, áleýmettik jeliden qoryqpaıtyn jaǵdaıǵa jetti. Olarǵa da etin úıretti, olarmen jumys isteýdiń tásilderin meńgerip, solardyń ishinde belsene jumys isteı alatyn, qoǵamdyq pikir úshin kez-kelgen platformada sóz jáne oı talastyra alatyn jaǵdaıǵa jetti.
Eger osyǵan deıin áleýmettik jeliler tek opozısıanyń jeke-dara alańy bolyp eseptelse, búgin bular bıliktiń de menshigi, bıliktiń de enshisine ótti. Shamamen elý de elý.
Alda ótetin saılaýdyń basty ereksheligi – bılik partıasy jalpy jurtty aıaǵynan tik turǵyzyp, barshaǵa birdeı úgit-nasıhat jasamaıdy.
«Nur-Otan» qazir shynaıy partıaǵa aınalyp keledi. Partıa bolǵan soń onyń ıadrolyq elektoraty, negizgi qoldaýshy toptary bolady.
«Nur-Otan» jurt aıtqandaı tek sheneýnikterdiń partıasy emes, onyń artynda búdjet salasy da, bıznes salasy da bar. Pandemıa kezinde partıa kóptegen toptarmen jumys jasady, olardy óz jaǵyna shyǵarýǵa tyrysty. Bunyń bári de aldaǵy ýaqytta óz nátıjesin beredi.
Nazarbaev? Onyń atyn eshkim óshire almaıdy
"Nur Otannyń" bolashaǵy bar ma? Nazarbaevsyz «Nur Otandy» qalaı elestetesiz?
– «Nur-Otannyń» bolashaǵy eń aldymen oǵan múshe bolǵan azamattarǵa qatysty.
Nursultan Nazarbaev búginde bılikten ketti. Onyń saıası jáne qoǵamdyq ómirde orny bar, onyń saıası jáne tarıhı murasy zerdelenip, rýhanı oı eleginen ótip jatyr. Sondyqtan búgingi kúni partıa da, Qazaqstan memleketi de jańa kezeńde ómir súrip keledi.
Bireýge unasyn-unamasyn, sońǵy otyz jylymyz Nursultan Nazarbaevtyń esimimen tikeleı baılanysty. Onyń atyn qazaq, Qazaqstan tarıhynan eshkim de óshire almaıdy.
Otyz jyl, árıne, ońaı sharýa emes. Osy otyz jyldyń ishinde talaı dúnıe boldy, jaqsylyq ta, qıyndyq ta, qıanat ta boldy. Bizdiń mindet jaqsylyqty ǵana jekeshelendirip, jamandyq pen qıanatty bir adamǵa ne bir topqa taǵyp tastaý emes.
Adamnyń ómiri tek qýanyshtan ǵana qurala bermeıdi, sol sıaqty da, eldiń jáne memlekettiń ǵumyry, bolmysy tek jaqsylyqtan, qýanyshtan quralmaıdy. Ókinishke oraı, keıbir dúnıeni uǵyný, túsinip-túısiný úshin bizge ýaqyt, tarıhı dıstansıa qajet.
Óz basym Nazarbaevqa nemese Nazarbaev qurǵan memlekettik júıege tas atamyn dep, elge, memleketke tas atýdan aýlaqpyn. Otyz jylda tek jamandyq, nemese tek jaqsylyq bolǵan joq. Bári de boldy.
Nazarbaevty qazaqtan, Qazaqstannan bólip alamyz dep, táýelsizdiktiń otyz jyldyq tarıhyn joqqa shyǵara almaımyn.
Bul meniń de jeke-dara tarıhym. Osy otyz jyldyq tarıhta meniń de jetistigim, meniń de jeńilisterim boldy. Birinen birin ajyratý múmkin emes! Saıasat úshin tarıhı nıgılızmge, manıheılik kózqarastarǵa jol berýge bolmaıdy.
– Siz saıası tehnologsyz. Sizdiń ambısıańyz úshin "Nur Otannyń" músheligimen shektelý az. Ar jaǵynda Májilistiń tóbesi men mundalap turǵan sekildi solaı ma?
– Bul týraly áńgime aıtý erterek sıaqty. Tıisti ýaqyty kelgende áńgimeni jalǵastyrýǵa bolady.
Popýlıser men demagogtar reforma jasaı almaıdy
– Bul "Nur Otan" burynǵy "Nur Otanǵa" qaraǵanda nesimen erek, nesimen ózgeshe? Halyq osy joly nege "Nur Otanǵa" daýys berý kerek? Osynyń úsh sebebin atap ótińizshi.
– Óz basym «Nur Otanǵa» úsh sebeppen daýys bere alamyn.
Birinshiden, bizge kúshti, qaýqarly memleket kerek. Búgingi partıany synaýshylardyń óz shyndyǵy bar, biraq saıasat tek Nazarbaevty qarǵaýdan, «shal ket» deýden ǵana quralmaýy tıis. Ol erlik te, dańq ta, batyrlyq ta emes. Saıasat ózińe unamaǵan saıasatqa qarsy mardymdy balama, saıası-ekonomıkalyq baǵdarlamany qajet etedi.
Al bılikke qarsy sóz aıtyp, kúresip júrgenderdiń urannan basqa eshteńesin kórip otyrǵan joqpyn. Bulardiki tek bir adamǵa degen narazylyq pen óshpendilik, demagogıa men popýlızm.
Al tóńkerdi, al bılikke keldi, bir-eki-úsh degen naqty jospary joq. Aldymen tóńkereıik, sosyn barlyǵy da ornyǵady deý tap-taza aqymaqtyq.
Olarǵa sený aınalyp kelgende memleketti álsiretý, onyń múmkindigin shekteý. Álsiz memleket eshteńe de isteı almaıdy, ózge oıynshylarǵa jem bolady. Álsiregen memleket jerinen aırylady – oǵan Grýzıa, Ázirbaıjan, Moldova men Ýkraına dálel.
Ekinshiden, qazir tek bıliktiń ǵana reformashyl, uzaq merzimdi jospary men olardy iske asyra alatyn qaýqary men nıeti bar der edim.
Eń bastysy búgingi bıliktiń kadrlyq, adamı potensıaly, qajet bolsa kez-kelgen mamandy qataryna tartyp, jumysqa qosa alatyn potensıaly bar. Popýlıser men demagogtar reforma jasaı almaıdy.
Reforma úshin tutas kúsh, myqty bılik aýadaı qajet. Pashınán, Zelenskıı sıaqty popýlıs saıasatkerler túk te bitire almady. Kerisinshe, qarabet bolyp jatyr.
Úshinshiden, partıa árbir aýylǵa, árbir aýdanǵa, qalaǵa jetken jalǵyz partıa. Bundaı potensıal Qazaqstandaǵy birde-bir partıada joq. Jańadan qurylamyz, myqtymyz, keremetpiz deıtinderdiń bar partıalarǵa tatıtyn, jaqyndaıtyn múmkindigi de joq.
Bizge, bolashaqta kem degende úsh-tórt jalpyulttyq, árbir máslıhat úshin kúrese alatyn, soǵan depýtat, baqylaýshy usyna alatyn, árbir aýylda ókili bar jalpyulttyq partıalar kerek.
Búgingi maqsat «Nur Otan» partıasyn osyndaı, shynaıy, naǵyz, óz múshelerine táýeldi jalpyulttyq partıaǵa aınaldyrý. Bar nárseni qurta salý, syndyra salý úshin asqan kóp aqyldyń qajeti joq. Qıyny bardy kádege asyrý, joqtan bar jasaý, artyqty asyryp, qatelikti moıyndap, túzeı bilý.
Eldik, memlekettik reformalardyń basty ereksheligi men ózegi aty bar, zaty joq ınstıtýttarǵa jan bitirý, aǵzasyna qan júrgizý. Osyǵan deıin Qazaqstanda tek bir ǵana ınstıtýt jumys istep kelse, endigi ýaqytta qalǵan barsha ınstıtýttarǵa, onyń ishinde partıalarǵa, saılaý ınstıtýttaryna dem berý, olardy shynaıy, bedeldi oıynshyǵa aınaldyrý. Búgin sonyń múmkindigi, ýaqyty keldi.
– Biz ómir súrip ortanyń búgingideı qalypqa kelýine mıllıondaǵan jyl kerek boldy. Bizdegi keı sarapshylar aıtyp júrgen evolúsıalyq ózgeristi qansha ýaqyt kútemiz, qansha býyn almasý kerek?
– Qalaı desek te, shynaıy reformalar bizdiń býynnyń nesibesi bolmaq. Bul degenimiz asqan tarıhı jaýapkershilik, rýhanı mısıa. Jańadan beri aıtyp otyrǵan dúnıeniń barlyǵy da osy evolúsıalyq damý degennen shyǵyp otyr emes pe?
Másele tek sený-senbeý, naný-nanbaý degenge tireledi. Árıne, uzaq jyldar boıy jasalmaǵandyqtan, búgingi bılikke, bılik partıasyna senbeıtinderdiń sany ósti.
Biraq, burynǵydan búginginiń aıyrmashylyǵy da bar; búgin bılik reformaǵa ózi múddeli.
Toqaev popýlıs pe?
– Bir suhbatyńyzda "shúkirshilderdiń ózi áreń shydap júr" degen edińiz. Shúkirbaılardyń shydamy taýsylsa evolúsıanyń sońy revolúsıaǵa ulasyp ketpeı me?..
– Óz basym jaqyn arada revolúsıa bolady degenge senbeımin. Al bola qoıǵan jaǵdaıda ol revolúsıa jaqsylyqqa aparmaıtynyn, arty uzaqmerzimdi búlik pen qanǵa ulasatynyn anyq bilemin.
Elimniń, memleketimniń bundaı qaýipten, bundaı sumdyq pen synaqtan ótkenin qalamaımyn. Osyny bılikke de, qoǵamǵa da túsindirýden sharshamaımyn. Shákárimdeı qulazyp, dalada jalǵyz qalmaıtynymdy da bilemin.
Durysy – ógizdi de óltirmeıtin, arbany da syndyrmaıtyn orta jol tabý, altyn ortamen júrý. Ol jol reforma men modernızasıa joly. Shynaıy saıası, ekonomıkalyq, áleýmettik modernızasıa joly. Evolúsıalyq jol degenimiz osy.
Búgingi kúni qoǵam tek bılik taraby nemese tek opozısıa taraby dep ekige jarylyp jatqan joq. Qoǵamda eki jaqqa da búıregi buryla bermeıtin kópshilik bar. Sol kópshilik búgin tańdaý ústinde.
Bile-bilsem, bul kópshilik qazir joıqyn eksperımentke daıyn emes, ne bolsa o bolsyn deýden ketken sıaqty. Kerisinshe, pandemıa bar, álemde bolyp jatqan basqa da jaǵdaı men jaǵdaıattar bar, orta joldy tańdaýǵa beıim sıaqty kórinedi. Men zerttegen, oqyǵan áleýmettik, áleýmettanýshylyq zertteýler osyny meńzeıdi.
– Mamaı saılaýǵa boıkot jarıalady. Bul bastama saılaýda baqylaýshy bolýǵa ázir otyrǵan belsendiligin basyp tastamaı ma? Jalpy Janbolatty bulaı deýge ne ıtermeledi?
– Ony Janbolat Mamaıdyń ózinen suraǵanyńyz durys bolar. Óz basym kez-kelgen saılaýǵa belsene qatysý qajet dep sanaımyn.
Álemde bolǵan saılady boıkottaýdyń dúıim kópshiligi iske aspaǵan. Buny eki júzge tarta eldegi saıası boıkotty qarastyrǵan zamanaýı zertteýler dáleldep jatyr.
– Toqaev popýlıs pe?
– Toqaev popýlıs emes, kerisinshe, jaýapkershiligin aıqyn sezinetin memleketshil, óz dárejesi men túsinigindegi ultshyl saıasatker. Tabıǵaty, tula-boıy saıasatker, memlekettik qaıratker adam der edim.
Ony álsiz, qulyqsyz dep keketip-muqatyp júrgenderdiń buǵan talaı kózi jetetin bolady. Al álsiz eken dep qarsy shapqandar ońbaı jeńiledi. Osy qyzmetke laıyqty, qajetti parasaty, qataldyǵy men prınsıpshil minezi de jetedi.
– Mamaı bıliktiń jobasy ma?
– Bundaı áńgimeniń bári – saıası sandyraq. Ondaı áńgimeni taratý qoǵamdyq oıdyń, pikirdiń qulazyp, konspırologıaǵa boı urǵanyn kórsetedi.
Ókinishke oraı, ózińe unamaǵannyń barlyǵyn jaý sanaý, bireýdiń agenti, shpıony deý modaǵa aınalyp bitti. Bul aqyldyń emes, aljyǵannyń belgisi, oıdyń emes, sharasyzdyqtyń, amalsyzdyqtyń kórinisi.
Bul, Janbolatqa da qatysty áńgime. Mamaı eń aldymen ózine-ózi joba. Ári ketse áke-sheshesiniń, odan qalsa kelinsheginiń «jobasy». Ony jaý qylyp, bireýdiń agenti ne jobasy deýden aýlaqpyn.
Saıası turǵydan oǵan kóp syn aıta alamyn. Erteń jumysyn jandandyryp, saıası partıa quryp, úlken jaýapkershiliktiń ne ekenin túsingenin qalaımyn. Sol partıa bolǵan kezinde rıtorıkasynyń de, is-qımylynyń da evolúsıaǵa túsetinin de sezemin. Sol kezde talaı aıtysýǵa da, tartysýǵa týra keletin shyǵar. Kóz tımesin!
Bizdiń qoǵam Nazarbaevqa da, Qosanovqa da alǵys aıtatyn bolady
– Shamamen 10-15 jyldan keıin halyq kimge alǵys aıtatyn bolady: Qosanovqa ma, álde Nazarbaevqa ma?
– Saıasat, tarıh tek alǵys pen qarǵystan turmaıdy, quralmaıdy. Shynaıy saıasatkerdiń kelbeti, obrazy, bolashaǵy men tarıhy kúrdeli sımbıozdyń nátıjesi. Sol sıaqty, Nursultan Nazarbaev ta qazaq tarıhynan óz ornyn alady. Ony eshkim de ózine tıesili ornynan aıyra, ajyrata almaıdy.
Ýaqyt óte kóptegen kózqarastar men pikirler umtylady, onyń obrazy ózgeredi.
Nazarbaevtyń Qazaqstannyń táýelsizdigin, egemendigin, jeriniń tutastyǵyn, eliniń birligin qamtamasyz etken tulǵa retinde tarıhqa kiretini anyq. Esesine, qaıshylyq pen qatelikterge jol bergeni de aıtylady.
Másele qoǵamdyq pikirdiń qaı balansqa toqtalatyny, tarazynyń qaı belgige kelip toqtaıtynynda. Tarıhı tulǵalar týraly biraz izdengen adam, tarıhshy retinde aıtaıyn; adamzat tarıhynda pák, sýdaı taza saıasatker bolǵan emes, bolmaıtyn da shyǵar. Tarıhtan oryn alǵan árbir basshy týraly kópirtip, bir tonna kompromat taýyp shyǵýǵa bolady.
Másele, meniń oıymsha, basqada. Bizdiń qoǵamda, ásirese saıası belsendi top arasynda orynsyz popýlızm men usqynsyz radıkalızm oryn alyp keledi. Saıası rıgorızm, ózimshildik, tózimsizdik basym.
Saıası tulǵa bolamyn deıtinderdiń menmenshildigi barsha áńgimeni «Sen kim ediń?» men «Sen ne dediń?» degenge tirep, sodan alystatpaı jatyr. Múddeniń ornyna menmendik kelip, múdde umytylyp, ókpe-renish qana qalyp jatyr. Tup-týra bala-baqshanyń, mekteptiń alǵashqy synyptarynyń áńgimesi bolyp barady. Saıasat jurtqa jyly, domalaq, tátti sóz aıtý emes, múddeni tabystyra bilý, qajet bolsa óziń unatpaıtyn, ózińe unamaıtyn adamdarmen múddeni toǵystyryp, dittegen maqsatqa jete bilý.
Jaqynda «Nege?» degen saıası tok-shoýǵa qatysqan edim. Habar barysynda qazaqtyń birtýar uly, aqyn, aıtysker Rınat Zaıytov óte jaqsy áńgime aıtty; aınalyp kelgende osynda da, qoǵamda da eshkim paıǵambar emes, árkimge min taǵýǵa bolady, bizge, barsha qoǵamǵa keregi azamattyq birlik pen rýhanı amnıstıa kerek degen áńgime aıtty.
Meniń oıymsha, óte ózekti usynys. El bolashaǵy týraly kelisimge kelip jatsaq, barshaǵa birdeı rýhanı amnıstıa kerek dep oılaımyn. Árkim qatelese alady, tipti qatelesýi kerek, kinásin moıyndap, qatarǵa qosyla alýy tıis. Bul, árıne, barsha tarapqa birdeı bolýy tıis.
Qorytsaq, bizdiń qoǵam Nazarbaevqa da, Qosanovqa da shynaıy rahmetin aıtatyn kezi bolady. Emosıalar basylady, kontekst ózgeredi.
– Qoǵam Tazabekovke nege sonsha óshik? "Tazabekov sındromy" erteń sizderge de juǵyp ketpeı me? «Nur Otanǵa» ótkenińizdi satqyndyqqa balap jatqan aǵaıynǵa ne der edińiz?
– Tazabekov sındromy degendi estimeppin, shynyn aıtsa. Bálkim, áleýmettik jelilerde otyr bermegendikten bolar.
Satqyndyqqa keler bolsaq, men joǵaryda biraz aıtatyn nárseni aıttym. Óz basym ultymdy, memleketimdi, óz oıym men parasatymdy, biligim men strategıalyq maqsatymdy satqan emespin. Osydan on jyl burynǵy, jıyrma jyl burynǵy ulttyq ustanymdarymdy aıtyp, jazyp kelemin.
Aıta beremin, jetkize beremin. Ózin «demokratıalyq» dep ataıtyn totalıtarly týsovkanyń, opozısıalyq ortanyń áńgimesiniń barlyǵy da shyndyq, barlyǵy da ımanı dúnıe dep aıta almaımyn. Kerisinshe, osy ortanyń taıazdyǵy men menmendiginen sharshadym.
Baıaǵyda aqyn Marına Svetaevaǵa bireýler; osy Pýshkın degen ǵulama aqynymyz barsha dekabrıstermen dos boldy, kóteriliske nege birge barmady, olar ony nege jıyndaryna qatystyrmady degendeı suraq qoıypty.
Sonda Svetaeva «nenadejnostvrajdy» dep jaýap qaıtarǵan eken. Iaǵnı Pýshkın kóptegen dekabrıster sıaqty memleketke, patshaǵa ólermendeı óshtespegen, kektenbegen depti.
Meniki de solaı bolar, óz basym ózimdi jekelegen adamnyń jaýy dep sanaǵym kelmeıdi. Ólsem qolym jaǵańda ketsin, bireýdiń basyn sharaǵa salyp aldyma ákel dep kórmeppin. Aıtyssa, prınsıp úshin, múdde úshin aıtysý kerek, kúresse adammen emes, júıemen kúresý kerek. Onyń joldary da, tásilderi de kóp.
Menimen kelispeseń, menimen birge óle-ólgenshe júrmeseń, mindetti túrde jaýsyń, satqynsyń degen pozısıany qabyldaı almaımyn, qabyldaǵym kelmeıdi. Bizder bandy nemese terorıstik uıym nemese dinı sekta quryp jatqan joqpyz, salıqaly, parasatty saıasat júrgizemiz dep júrmiz.
– "Sarym Toqaevtyń keńesshi bolady" degen sybys jeldeı esip júr. Anyq-qanyǵyn ózińizden bilgimiz keledi?
– Sybys degennen keıin ony talqylaýdyń ne keregi bar? Ol jaı ǵana sybys.
– Aldaǵy saılaýdan soń Parlament qanshalyqty jańarady dep oılaısyz? Qalǵyp shulǵyǵan Kosarevten, byldyrlaǵan Qaraǵusova birjolata qutylamyz ba?
– Qutylamyz. Bireýge unasyn, unamasyn, parlament te, máslıahattar da jasarady, jańarady. Qazaqstan ózgerip jatyr, durys jaqqa ózgeredi. Kóptegen ózgerister bastalyp ta ketti, qalǵany úshin arpalysyp, aıtysý da kerek bolady. Eldegi ózgeris bir kúnde paıda bolmaıdy, biraq vektor durys, betburys bar.
Aldaǵy Májilis saılaýy, sol saılaý nátıjesinde qurylatyn Májilistiń tarıhı orny, tarıhı mısıasy burynǵydan ózge, múldem bıik bolmaq.
Taǵy bir jańalyq, osy saılaý nátıjesinde Qazaqstandaǵy komýnıstik saıası brend ólip, qurdymǵa ketti. Endigi mindet komýnızmniń qazaqqa jasaǵan qylmystaryna saıası jáne quqyqtyq baǵa berý.
Áńgimelesken, Dýman BYQAI
