Maqalaǵa kirispes buryn qazaqstandyq týrızmniń belsendi nasıhatshysy, saıahatshy-bloger Marfýǵa Shapıannyń áleýmettik jelidegi paraqshasynda kirdik. Esimizde qalǵany budan buryn Býrabaıdaǵy demalys týraly birqamat mańyzdy maǵlumattar jarıalaǵan-tuǵyn. Taptyq.
Muny nege izdedik? Bilsek, Býrabaıdyń jazy da, kúzi de, qysy da týrıserge qolaıly. Másele, kim qaı mezgildi tańdaıdy.
Shapıan bylaı depti. Býrabaıǵa jetip alǵannan keıin demalys aımaǵyn emin-erkin sharlaýǵa eń qolaıly kólik velosıped eken. Ras, tegin dúnıe joq. Týrızmniń maqsaty da sol. Tabys tabýdy kózdeıdi.
Mundaǵy aqyly jaǵajaılar adam basyna 800-1000 teńgeden alady. Al aty ańyzǵa aınalǵan Jumbaqtasqa dostaryńmen birigip qaıyqpen barýǵa bolady. Bir qaıyqty 40 mınýtqa jalǵa alý quny 3 myń teńgeniń aınalasynda.
Budan syrt Oqjetpes pen Kókshe shyńdaryna kóterýli úshin arnaıy ekspedısıalar uıymdastyryldy. Taýdyń ushar basyna shyǵyp, tóńirekti tamashalaǵyńyz kelse, osyndaı ekspedısıalardyń birine qosylýǵa bolady.
Bul jerdiń tabıǵı syıynan bólek, tarıhı da syıy da kóp. Sonyń biri Abylaı han alańy atty tarıhı eskertkishti tamashalaýǵa keletin týrıser de jetip artylady. Esińizde me, Nazarbaev Býrabaıdyń jaǵasynda, Abylaıdyń Kókshetaýdaǵy kıeli qonysynda hanǵa turǵyzylǵan eńseli eskertkishti ashyp turyp, mynadaı sózder aıtyp edi ǵoı: «Iá, Abylaı – ańyzǵa aınalǵan tulǵa, biraq biz ata tarıhynyń bar shyndyǵyn ashý úshin sol ańyzdan aqıqatty ajyratyp alýymyz kerek. Jáne ony ótkennen sabaq, tarıhtan taǵylym alý úshin jasaýymyz kerek».
Eskertkishtiń aınalasynda kádesyılar satylady. Aıtpaqshy, umytyp baramyz bıylǵy etnoaýylymyz da dál osy han alańynda boı túzegen. Aqyr bardyńyz eken, Abylaı han atyndaǵy tarıhı-ólketaný murajaıyn da bas suǵa ketýge tıissiz.
Árıne, tarıhı oryndar munymen shektelip qalmaıdy. Áıgili Kenesary úńgiri de –Býrabaıǵa barǵan árbir týrıs kórý tıis tarıhı oryndardyń biri.
Bul jerdiń qaraǵaı ańqyǵan aýasymen tynystaǵannyń ózi bir ǵanıbet. Demalǵannan keıin túner jer, qonar oryn izdeısiń. Marfýǵanyń aıtýynsha, Býrabaıdaǵy qonaq úı baǵalary 10-12 myń teńgeden bastalady. Al demalys keshenderi 3-4 myń teńgeden bastap qabyldaıdy. Qalaı qaltańyz kótere me?
Joq, Býrabaıǵa jetý qıyn emes. Aınadaı avtodańǵyl salǵan. 250 shaqyrymǵa sozylǵan jolda sharshamaısyń, demalasyń. Taqtaıdaı tegis. Astanadan Býrabaıǵa 2-3 myń teńge tólep, taksımen barýǵa, qalasańyz 1300 teńge tólep, avtobýspen barýǵa nemese kúnbe-kún zýyldap jatqan «elektrıchkamen» jetýge bolady. Al Almatydan Kókshetaýǵa aptasyna bir emes, úsh márte ushaq qatynaıdy.
Býrabaıdyń kúni ońynan týǵan, búginde. Bul endi túsinikti de. Almatyǵa Alataý jaqyn bolsa, Astanaǵa Kókshe jaqyn. «Ekinshi Shveısarıa» deıdi bul jerdi. Bul da túsinikti. Shýly qalanyń qandaı ǵımaraty bolmasyn, jaratylystyń bir pushpaǵyna jetpeıdi ǵoı.
Býrabaı osylaı paıda bolǵan...
Kóneden jetken ańyz bylaı deıdi. Kókshelikterdiń arasynda jıi aıtylady, bul áfsana. Erte, erte, ertede Táńiri jer-jahandy jaratqan kezde ár halyqqa árqalaı yrys-ıgilik syılaǵan eken. Bir ultqa – ný jynysty orman, endi birine – kúmis kólder men ózender, taǵy bireýlerine jázıraly keń alqaptar, asqar taýlar men qyrattar buıyrǵan eken nátıjesinde.
Al qazaqqa she? Jaratýshy ıe qazekeme neni syı etti? Bálkim Allanyń tańdaýy sol boldy ma, babalarymyzdyń enshisine ushy-qıyry joq, shetsiz ári sheksiz dala ǵana tıipti. Dala, darhan dala. Birkelki. Jony da, jotasy da...Kóz tolady, ish pysady. Sodan ne kerek, buǵan narazy bolǵan babalarymyz Táńiriden ózine kórkem tabıǵattyń bir pushpaǵy bolsa da, syılaýyn ótingen ǵoı. Mine, sol kezde Jaratýshy ıemiz qorjynyn ashyp jiberip, júgirgen ań men ushqan qustyń qanaty ulanǵaıyr saharanyń dál ortasyna kóz tartar kórkem taýlar, kórikti ormandar men kúmiskólderdi shashyp tastaǵan eken. Ormandy ań-qusqa, kólderdi balyqqa, al darhan dalany malǵan toltyrypty.
Taǵy bir ańyz boıynsha kıeli Kóksheniń taýy men tasyn, ormany men kólin erekshe jaratylǵan aq býra meken etken. Jurt býranyń jerdiń kıesine balaǵan, eldiń quty sanaǵan. Aqbýra jalanǵan dushpandy, jamandylyq ataýlyny jasqap, el qoryǵan eken. Mine, sol úshin de býra meken etken atyrapty el-jurt Býrabaı dep, ol sý ishetin kóldi Býrabaı kóli dep atap ketipti.
Kúnderdiń bir kúni qasıetti aqbýra qanisher qaraqshynyń qolynan mert bolady. Qubylaǵa basyn bere shógip, úlken taýǵa aınalady. Kóksheniń shoqylary osylaı jaralypty.
Býrabaı osylaı paıda bolypty-mys.
Han Kene Býrabaıda týǵan
Býrabaı-Kókshe týraly aıtqanda qazaqtyń sońǵy hany Kenesary týraly aıtpaý múmkin be? Joq, árıne. Tarıhshylar aıtady, bul jer eń áýeli kókjal Keneniń Kókshesi dep...
Iá, han Kene Býrabaıda týǵan. Osynda er jetti. Osynda erlik qýdy. Kóne kózderdiń aıtýynsha, kóńili qulazyp, sherge batqan tustary Býrabaı ishindegi úńgirdi jaqsy kórgen, osy arada oı tuńǵıyǵyna berilgen ol. Mine, osy úńgirdi hannyń ómirden ótkennen keıin halqy Kenesary úńgiri dep atap ketken.
Býrabaıǵa barsańyz, bul úńgirge bas suqpaı ketpeńiz. Úńgirdiń aýzyndaǵy taqtada Maǵjannyń bir shýmaǵy óleńi jazýly tur. Oqısyz. Oılanasyz.
«Sol túni sonaý úńgir taý ishinde,
Qabaǵyn qars jazyp Kene oılaıdy.
Qamalǵan qazaǵyna jol tappaqqa,
Júregin tilim-tilim tile oılaıdy».
Tarıh. Ýaqyt. Bul úńgirde han Kene kúńirengen. Bul úńgir qasıetti úńgir. Qasterli jer. Aıtpaqshy, dál osy úńgirge jaqyn jerde Kenesary aýyly bar. Ony da kórińiz...
Balýan Sholaq Býrabaıda týǵan
Jaýyryn jerge tımegen áıgili palýan Sholaq ta – Býrabaı týraly áfsanalardyń basty keıipkerleriniń biri. Bulaı bolmaı qaıtedi? Ol da osy bir qasterli ólkeniń asa daryndy týmasy. Kóksheniń kónekózderi biledi.
Stanısa atamanynyń sulý qyzy Nastasá ekeýiniń arasyndaǵy mahabbat hıkaıasy jadynda saqtalǵan olardyń. Biz muny Sábıt Muqanovtyń «Balýan Sholaq» romanynan oqyǵanbyz. Sonyń jelisimen jazylǵan «Jaýjúrek» dramasynda Balýan men orys qyzynyń arasyndaǵy mahabbat tarıhy keremetteı sýrettelgen. Bálkim, álemge tanylmaǵan shyǵar. Býrabaıǵa kelgen sheteldik týrıs tańǵalyp qaıtady biraq.
Balýannyń atamannyń qyzyn alyp qashyp az da bolsa dáýren súrgen Býrabaıdyń qoınaýynda jerler qazirgi kúnde Mahabbat úńgiri, Nastasá taýy dep atalady. Bul jerge de kelińizder. Kórińizder. Dál mundaı mahabbat oqıǵasyn kúnde estı bermeısiz, sebebi.
Er Tóstigim bir tóbe
Týrıserdi, demalǵysy keletin jurtty ne qyzyqtyrady? Iá, durys aıtasyz, taza tabıǵat, saf aýa. Munyń ekeýi de Býrabaıǵa óte-móte dóp keletin teńeýler. Shynymyzdy aıtalyq, qazaqtyń ulanǵaıyr dalasyn qansha sharlasańyz da, dál osy Býrabaıdaǵydaı kórkem tabıǵatty, saf aýany taba almaısyz. Kezdestirmeısiz. Ol sulýdyń moınyndaǵy alqa sıaqty. Aldymen aýyzǵa iligedi. Aldymen kózge túsedi.
Sheteldikterdi qyzyqtyratyn Býrabaı kóli. «Ernazardyń segiz uly bir tóbe, Er Tóstigi bir tóbe»deýshi edi ǵoı, sol sıaqty Kókshedegi seksen kól bir tóbe, Býrabaı bir tóbe. Kóldiń aınalasy – syńsyǵan qalyń qaraǵaıly, qaıyńdy orman.
Álgi shetelden keletin qonaqtar kólge ǵana qyzyqpaıdy negizi. Kóksheniń aty ańyzǵa aınalǵan shoqylary bar munda. «Oqjetpes» pen «Jumbaqtas» Býrabaı kóline erekshe sán berip tur. Mine, sol úshin biletin jurt bul jerdi «Qazaqstan Shveısarıasy» dep ataıdy.
Kóldiń aınalasyn qorshaı jatqan kýrorttar men demalys oryndary, shıpajaılar men týrısik bazalar kóp-aq. Emdik balshyǵy, mıneraldy sý qaınarlary taǵy bar. Munda tek demalmaıdy, emdeledi. Býrabaı kóli asqazan-ishek, tynys alý organdarynyń, júrek-qan tamyrlary júıesi men aıaq-qol aýrýlaryn emdeıdi. Sebebi, tabıǵaty jaıly. Qapyryq joq. Tynshý joq. Bilsek, shilde men tamyzdyń ortasyna deıingi ortasha temperatýra 25 gradýstan túspeıdi de, joǵarylamaıdy da. Kól sýy jyly.
Tabıǵatynyń kórkemdigi jóninen álem kýrorttarynyń ishinde jetekshi oryndardyń birin ıelenetin Býrabaı kóli teńiz deńgeıinen 320,9 metr bıiktikte ornalasqan. Munda «Býrabaı» memlekettik ulttyq tabıǵı saıabaǵy da bar. Ol 2000 jyly qurylǵan. Aýmaǵy – 83 510 gektar, onyń ishinde 47 361 gektary, ıaǵnı, teń jartysyna jýyǵy – ný jasyl orman alqaby. Munda haıýanattar áleminiń 305 túri bar, onyń ishinde 87-si – sırek kezdesetin jáne joıylyp bara jatqan túrleri: sibir eligi, qaban, bulan, qasqyr,túlki, qarsaq, borsyq, sarykúzen, orman sýsary, sileýsin, t.b.
Býrabaıdaǵy týrızmniń damý qarqyny qanshalyqty? Býrabaı qansha demalýshyny qabyldaı alatyn jaǵdaıda? Baǵa jaǵyn qarapaıym halyqtyń qaltasy kótere me? Bul saýaldy biz Aqmola oblystyq týrızm jáne sport basqarmasyna joldaǵanbyz. Mynadaı jaýap aldyq.
«Jalpy jazǵy kúnderi Býrabaıǵa kúnine orta eseppen 5 myńǵa jýyq týrıs keledi. Dál qazir 10 myń adamǵa deıin qabyldaı alatyn múmkindigimiz bar. Baǵa jaǵyna kelse, Býrabaıda demalý nysandyrynyń ózi úshke bólinedi. Bulardyń birinshisi – elıtaly demalys oryndary. Iá, qymbat. Baǵasy sapasyna saı. Mysaly, «Oqjetpes» shıpajaıy sıaqty demalys nysandarynda bir kúndik baǵa 20 myńnan 80 myń teńgege deıin jetedi. Munyń ishine tórt mezgil tamaǵy, jatyn orny jáne emdeý qyzmeti kirip tur. Túsinikti shyǵar, bular qaltaly adamdarǵa arnalǵan oryndar. Ekinshi – qarapaıym adamdarǵa arnalǵan oryndar da bar. Táýliktik baǵasy 4 myńnan 7 myńǵa deıin barady. Al úshinshisi – balalarǵa arnalǵan nysandar. Prezıdenttiń tapsyrmasymen «Býrabaıda» «Baldáýren» ortalyǵy ashylǵan-tuǵyn».
Oqjetpes
Býrabaıǵa barǵanda aldyńnan oqshyraıyp bir taý shyǵady. Jaratylysy bólek bul taýdyń. Suńǵyla. Tip-tik. Kóz aıyra almaı, melshıip qatyp qalasyń.
Kezinde Sáken Seıfýllın de biz keshken kúıde basynan ótkergen shyǵar, qudaı biledi.
...Kók torǵyn Kókshetaýdy munar basqan,
Bastary kókke boılap, bulttan asqan.
Bir shyń bar eteginde tip-tik naıza,
Adamzat jasaǵandaı quıǵan tastan.
Tip-tik shyń kókke qaraı ketken boılap,
Turǵandaı taýsylmaıtyn bir oı oılap.
Jalǵyz-aq shyń basynda noqattaı bop,
Quıqyljyp qalyqtaıdy búrkit oınap...
Aqyn Oqjetpesti osylaı sýretteıdi.
Ol týraly, Oqjetpes týraly ańyz kóp. Uly ǵalym Shoqan Ýálıhanov Oqjetpes shyńyna qatysty 15-ten bastam áńgimeler jınapty kezindi.
Oqjetpes jalǵyz emes, aıtpaqshy. Anyqtap qarsańyz, onymen birge týǵan, biraq sál qalyńqyrap boı túzegen úsh shynardy kóresiz. Kókshelikter «Úsh dińgek» atap ketken. «Apaly-sińlili úsh arý» dep te ataıdy olardy. Bul oraıda myna bir ańyz esimizge túsip otyr.
Erte zamandarda Qaraýyl aýyldarynyń birinde aǵaıynnyń kórki, biraq jaýlarynyń kóz qurty bolyp, apaly-sińlili úsh qyz ómir súripti. Úsheýi de úrip aýyzǵa salǵan sulý eken. Bulardyń ortalaryndaǵy jalǵyz baýyry Oqjetpes dushpan qaımyǵatyn, dos súısinetin batyr bolyp, erjetedi. Úsh apasyn qyzǵyshtaı qorǵap, qamqorshy bolady.
Alaıda ábden óshikken dushpan tutqıyldan tap berip, úsh arý men baýyry Oqjetpesti antalap qorshaýǵa alady. Tórteýi shegine atysyp, keıin jyljı beredi. Bir kezde tý syrttaryna qarasa, syńsyp turǵan orman, baý-baqsha, móldir kól, kógildir taýlardy kóredi. Qus jyrtylyp aırylady. «Týǵan jerdiń mundaı balaýsa baǵyn aram nıet dushpandardyń qara tabanyna qalaı taptatamyz, qasıetti topyraǵymyzdy qalaı oırandatamyz, ózimizdi qalaı qorlatamyz?» dep qaırattanǵan Oqjetpes pen onyń arý qaryndasy qatarlasyp, jaýǵa qasqaıa qarsy tura qalady da, shapsa almas qylyshy maırylatyn, súńgitse qara naızasy qaıyrylatyn, atsa oǵy asyp túse almaıtyn qamal tasty tik qaptal quzar shyńdarǵa aınalyp ketedi.
Jumbaqtas týraly da mundaı ańyz-áńgimeler kóp.
Toq eterin aıtqanda, ári em alyp, ári demalǵyńyz kelse, Kókshetaýǵa kelińiz, Býrabaıdy kórińiz...
Aıaýlym SHAIMARDAN
