– Qazir túrli synshylar Qazaqstan musylmandarynyń dinı basqarmasy jetkilikti mólsherde jumys istep jatqan joq degen pikir bildirýde. Olardyń aıtýynsha, jastar arasynda mısıonerlik jumys júrgizilip jatqan joq, ásirese, túrli jaǵdaılar týyndap jatqan batystaǵy jastar arasynda. Desek te, basqa kózqaras ta joq emes. Jastardy nanymǵa, meshitke emes, bilim men ǵylymǵa jeteleý kerek. Oqý ortalyqtaryn quryp, keńes úkimeti júrgen jolmen júrý kerek deıdi olar. Artqa qaraı tartpaı, HHİ ǵasyrdyń jolymen júrgen jón. Siz qalaı oılaısyz?
– Meniń oıymsha, aqıqat osy eki kózqarastyń ortasynda. Biz biraz ýaqyt ateısik memlekette ómir súrgen halyqpyz. Sondyqtan ıdeıalar kúıregen kezde qoǵamnyń qalaı op-ońaı buzylatynyn kórip júrmiz.
– Muny Stalın Ekinshi dúnıejúzilik soǵys kezinde jaqsy túsindi.
– Ol shirkeýdiń mártebesin kóterip, patrıarhıa qurdy.
– Musylmandyqty da shetqaqpaılaǵan joq.
– Ol túsinikti. Degenmen, ateızm óz aldyna bólek bir dúnıe ǵoı, birli-jarym adam bolmasa, búkil qoǵam qabyldaı qoımas. Qalaı bolǵanda da ár qoǵamnyń óz qundylyqtary bolý kerek. Islam – bizdiń mádenıetimizdiń, rýhanıatymyzdyń ajyramas bir bóligi. Ol – bizdi qazaq etip jaratqan dúnıe. Sondyqtan biz odan bas tarta almaımyz. Sonymen qatar, bizde kópshilik Stıven Hokıngtiń týyndylaryn bas kótermeı oqıdy dep te aıta almaımyn. Osy arada múlt ketpeı, barlyq tarapqa tıimdi aralyqty tapqan jón. Eger adamdar qandaıda bir nanymdy ózderine ómirlik qajettilik dep tapsa, olarǵa salt-dástúrlerin atqarýǵa, ózderiniń suranysyn qanaǵattandyrýǵa múmkindik bergen jón. Al biz qoǵamnyń avangardy nemese basqasha ataıtyn bóligi úshin dinı qaǵıdalar zamanaýı bilimge, ǵylymnyń, ǵylymı ilimniń damýyna kedergi keltirmeıtindeı jaǵdaı jasaýymyz kerek. Men dinı nanym úshin adamdardyń ekpeden bas tartýyn qarańǵylyq, anaıylyq dep sanaımyn.
Adamdardyń aýrýlardy jeńe bilýge úırenýin adamzat qol jetkizgen tabystardyń biri dep esepteımin. Oǵan myńdaǵan dárigerlerdiń janqıarlyq eńbeginiń arqasynda qol jetkizildi. Odan bas tartýǵa bolmaıdy.
Meniń oıymsha, bizge damýdyń dindi ár adamnyń jeke isi retinde qabyldaıtyn modelin tańdaý kerek. Din memlekettik bolmaýǵa tıis. Bizde zaıyrly memleket jarıalanǵan. Alaıda biz barlyq dindarlardyń quqyqtaryna qurmetpen qaraımyz. Árıne, eger olar basqa azamattardyń quqyqtaryna kedergi keltirmese. Sonymen qatar, memlekettiń bedelin arttyrý úshin belgili deńgeıde dindarlarǵa jaǵynýy jón emes dep oılaımyn. Sondyqtan, eger biz zaıyrly memleket bolsaq, Qurban aıt pen Rojdestvony memlekettik merekeler sanatynan shyǵarýymyz kerek.
Biz onsyz da az jumys isteımiz. Eńbek ónimdiligi de sonshalyqty joǵary emes.
– Munyńyzben kelispeımin. Germanıada búkil Eýropa boıynsha eń uzaq eńbek demalystary jáne demalys kúnderi de bárinen kóp, solaı bolsa da ónimdilik te eń joǵarǵy deńgeıde.
– Esesine, Fransıa kóptegen meıramdardan bas tartyp, jumys kúnin de uzartyp jatyr.
SALAFITTER NELİKTEN SHYMKENTTE YQPALYN JÚRGİZE ALMADY?
– Suhbattaryńyzdyń birinde siz Qazaqstannyń batysynda salafızmniń yqpaly kúshti degen edińiz.
– Batysta ǵana emes. Ortalyq Qazaqstanda da, ońtústikte de.
– Ońtústikte ol sonshalyqty kúshti emes. Múmkin, ol jaqta qasıetti jerlerdiń kóp bolǵanynan shyǵar?
– Iá. Óıtkeni kóp rette ońtústikte dástúrli qoǵam buzylmaǵan. Salafızm dástúrli qoǵam – meıli, ol zaıyrly, meıli, qazaqı bolsyn – kúıreýge ushyraǵan aımaqtarda tamyryn tereńge jaıǵan.
Ekstremızmge toıtarys bergen dástúrli qoǵam aýyl sharýashylyǵy quldyraýǵa ushyrap, jahandaný qanatyn keńge jaıǵan jerde saqtalǵan. Al dástúrli ádet-ǵuryptar jastarǵa durys baǵyt-baǵdar beretin aqsaqaldar joq, dinı saýaty tómen moldalar shoǵyrlanǵan jerlerde kúıreýge ushyrady. Ol jerlerde salafızm tamyryn tereńge jaıyp, órkendedi. Jezqazǵan – Ortalyq Qazaqstanda. Al ońtústikte qaımaǵy buzylmaǵan qalyń qazaq otyr, sondyqtan ol jaqta dástúrli qazaq aýyldary saqtalǵan.
QAZAQY ISLAM – QALYPTASQAN DÚNIE
– Qazaqtyń ulttyq dástúri óte kúshti. Olardyń tabıǵaty ekstremızmdi qabyldamaıdy. Men buryn da aıtqanmyn, qazir de qaıtalap aıtamyn: dástúrli qazaq qoǵamy ekstremaldyq jáne radıkaldyq aǵymdardan boıyn bólek ustaıdy. Ol – eki ortadaǵy dúnıe. Bul – bizdiń mentalıtetimizdiń, ıaǵnı dilimizdiń ereksheligi.
Bul ýaqyt synaǵynan ótken. Unasa da, unamasa da «qazaqy ıslam» degen dúnıe bar. Múmkin, ol tıanaqtalmaǵan, ǵylymı jáne basqa ádebıet te kórsetilmegen shyǵar, biraq ol bar. Óıtkeni musylman qazaq, musylman ındonezıalyqqa, musylman túrikke, musylman arabqa qaraǵanda, tabıǵaty bólek adam.
Uzaq ýaqyt óktemdik qurǵan keńes zamanyndaǵy ateısik kezeńde dinimiz qýdalaýǵa ushyrap, sonyń saldarynan, bizdiń dástúrler turǵysynan biraz dúnıemizden aıyrylyp qalǵanymyz óz aldyna bólek dúnıe.
QAZAQQA ARAB BOLÝDYŃ QAJETİ JOQ
– Basqa jaǵynan, 25 jyl ótti. Keńes kezeńin nesine eske alamyz? Osy ýaqyt ishinde jańa urpaq qalyptasty emes pe?
– Joq. Bos jerde eshteńe paıda bolmaıdy. Bizdiń ata-babalarymyz kóp nársege qol jetkizdi. Eýropalyq jáne arab jıhangerleri – qazaqtar – jaqsy musylmandar dep jazǵan. Olar óz qaǵıdattaryna berik. Bizdiń mazhab, bizdiń dinı túsinigimiz – jaqsy dúnıe. Atap aıtarlyǵy, bizdiń ata-babalarymyz amaldap, basqa ıslam ortalyqtarymen jaqsy baılanys ornatyp, balalaryn oqýǵa jiberip otyrǵan. Qoja Ahmet Iasaýıden bastap, ıslam qaǵıdattaryn kóshpendi qazaqqa túsinikti óleń sózge aýdarǵan ýaǵyz aıtýshy ıshandar shoǵyry bolǵan. Qarap otyrsaq, bizdiń maqal-mátelderimiz sharıǵattan bastaý alady. Olaı bolsa, ıslam bizdiń dúnıetanymymyzda. Biz ony túsinemiz be, túsinbeımiz be, moıyndaımyz ba, moıyndamaımyz ba, onyń mańyzy joq, ol bar. Qazirgi másele, dástúrimizdi ol progreske keltirmeıtindeı jáne qoǵamdy kúıretpeıtindeı, bizdiń tarıh tasqynynda quryp ketpeıtinimizdeı etip qalpyna keltirip, zamana aǵymynan qalyp qoımaýymyzda. Mine, osy eń kúrdeli fılosofıalyq másele bolýy múmkin. Biz salafıtter týraly áńgime qozǵap otyrmyz. Biraq biz bir nárseni – batystyq jahandaný bar ekenin túsinýimiz kerek. Al bul degenimiz batys órkenıetiniń balamasy. Bizge: «Jigitter, batys – jaman. Biz din jolyn usynamyz. Odan da jibi túzý arab bolaıyq», – deıdi. Al bizge arab bolýdyń qajeti joq. Biz qazaq bolyp qalýymyz kerek.
Bizge ózimizdiń bolmysymyzdy, nanymymyzdy saqtaýymyz kerek. Bizge dinı fılosofıamen jáne kózqarastarmen qatar olardy taratatyn elderdiń etnomádenı erekshelikteriniń elimizdiń aýmaǵyna kirýine jol bermegen jón bolady.
SALAFIZM – KÓNERGEN NANYM
– Iaǵnı, siz muny ulttyq biregeıliktiń kezekti tańdaýy retinde baǵalaısyz ǵoı.
– Másele biregeılik bir ret jáne máńgilikke belgilenbeıdi. Ár urpaq ony óz zamanyna sáıkes ıkemdeıdi. Eger ol buzylsa, arhaıka, ıaǵnı kónerý oryn alady.
– Sonda, siz salafızmdi kónergen dep esepteısiz be?
– Ol – taza arhaıka jáne teris ıdeıa. İshinara, biz ekstremıst dep ataıtyn adamdardyń artynda áleýmettik, saıası narazylyqtar turady. Sońǵy on jylda saıasat qurtylyp jatqan elde adamdar saıası balamalar izdestire bastaıdy. Sóıtip, olardyń keıbireýleri ony halıfat turpatyndaǵy ıslamnan, ózderi úzdik ıdeıa sanaıtyn sharıǵatty ornatýdan tabady.
– Adamdar Facebook-te «Men qalypty salafıstpin, eshkimge zıan keltirmeımin» dep jazady. Ekinshi jaǵynan, Qazaqstan musylmandarynyń dinı basqarmasy: «Qalyptylyqtan radıkalızmge deıin bir-aq qadam», – deıdi.
– Meniń Mysyrda bilim alǵan teolog kóptegen dostarym bar. Olar teologıa máseleleri boıynsha doktorlyq dısertasıalar qorǵaǵan. Olardyń kópshiliginde senimdi jáne júıeli ustanym bar: qalypty salafızm bolmaıdy. Salafızmniń ózi kez kelgen sátte lańkesterdi, ekstremısterdi jáne radıkaldardy kóptep týdyratyn orta.
Seniń kózqarasyń, atap aıtqanda, ustanymyń memlekettilik jáne jergilikti dástúrli qazaqy ıslamnyń ıdeıalarymen eleýli qaıshylyqqa ushyraǵan kezde, ol kez kelgen sátte qaqtyǵysqa ákelip soǵýy múmkin. Eger salafızmniń shyǵý tegin zertteıtin bolsaq, onda bul aǵymnyń modernızasıalyq bas kóterýdiń nátıjesinde paıda bolǵanyn túsinemiz. Mysyrdy eske alyńyz. Zamanaýı Túrkıaǵa qarańyz. Jańarý halyqtyń shaǵyn tobyn qamtyp, elıtalyq turǵyda júzege asqan elderde kónelikke qaıtý oryn aldy. Ol qorǵanys tetigi, ádilettilik izdeý tetigi ispetti boldy. Osy oraıda, barlyǵyn din qyzmetshilerine arta salý durys emes. Qazaqstan Nobel syılyǵynyń ıegerlerin alyp kelip, joǵary oqý oryndaryna, ǵylymı mekemelerge otyrǵyzýǵa bolady. Biraq ol eshqandaı nátıje bermeıdi. Óıtkeni mundaǵy bilim júıesi, qoǵam bólek, oǵan sáıkes kelmeıdi. Bizdegi «Bolashaq» túlekterin eske alyńyzshy. Olardyń kópshiligi tamasha bilim aldy.
Alaıda olardyń bilimin tek tıisti jaǵdaılar jasalǵan elderde ǵana paıdalanýǵa bolady, sonda ǵana ol nátıje beredi. Mine, osy jerde memleket neǵurlym belsendi bolý kerek.
Derekkóz: kaz.365info.kz
