Alty aıdan beri jalaqy almapty
– Muhtar aǵa, eldiń sózin sóıleıtin atpal azamat retinde halyq sizdiń árdaıym aman-saý júrgenińizdi tileıdi. Sondyqtan áńgimeni qazirgi hal-ahýalyńyzdan bastaǵymyz kelip otyr. Densaýlyǵyńyz, jalpy jaǵdaıyńyz qalaı?
– Endi... men kezinde eki ret ınfarkt aldym ǵoı. Júrektiń kólemin alaqandaı deıtin bolsaq, sonyń teń jarymynan astamy berish bop qatyp qalǵan eken. Jartysy ǵana jaramdy. Keıde shalqamnan jatqan kezde aýa jetpeı qalady, azdap qınalamyn.
Negizi men burynǵy Mınıstrler Keńesiniń aýrýhanasynda qaralatynmyn, qazir ol jerdi Prezıdent Ákimshiliginiń aýrýhanasy deıdi. Osydan birneshe jyl buryn júrek mazalap, syrqattanǵan kezde álgi jerde emdelgenmin. Sonda sol jerge 13 medısına ǵylymdarynyń doktory, akademıkterdi shaqyrtyp, «Shahanovty syrtqa shyǵarýǵa bolmaıdy. Ushaqqa minýine bolmaıdy» degen medısınalyq qorytyndy shyǵartyp, bárine túgel qol qoıdyrtyp aldy. Sodan soń meni emdetýge respýblıkamyzdyń jaǵdaıy jetpeıdi, qarajat joq degendi shyǵardy.
Osy jerde Aıtmatovtyń kómegin aıta ketý kerek, ol qaıta-qaıta habarlasyp júrip Túrkıadan dáriger shaqyrtyp berdi. Álgi kelgen dáriger meni alyp keteıin dese, ózimizdikiler jibermeıdi, bolmaıdy dep. Sonda men: «Aınalaıyndar, júrek meniki, ózim bilemin. «Komandırovkaǵa» ketsem de, ketpesem de ózim bilemin. Sondyqtan meni jiberińder», – dep Túrkıaǵa kettim. Ol jaqtaǵylar arnaıy Qaýly shyǵaryp, meni emdetken. Sodan beri Túrkıadaǵy dárigerge baryp tekserilip turamyn.
Jaqynda ǵana sol dárigerge kórinip edim, ol urysty. «Júregińizdiń keıbir jerleri durys istemeı qalypty. Ózińizdi kútýińiz kerek, kúnine keminde bes shaqyrym jaıaý júrgen jón», – dedi. Júrekti tekseretin bir apparatqa túsiremiz dep edi, soǵan ázirge múmkindik bolmaı tur. Jaǵdaıymyz ázirge osyndaı.
– Al kúnkóris jaǵy qalaı? Aılyq jalaqyńyz qansha? Qosymsha qandaı da bir kiris kózi nemese jeke bıznesińiz bar ma? Muny jurtty kóbirek qyzyqtyratyn suraq bolǵasyn qoıyp otyrmyz.
– Men negizi óte «kóp» aılyq alamyn. «Jalyn» jýrnalynyń bas redaktory ári dırektory retinde maǵan 150 myń teńge jalaqy taǵaıyndalǵan. Biraq sol aılyqty almaǵanymyzǵa da qazir alty aıdyń júzi boldy.
Degenmen bizde ártúrli qoǵamdyq uıymdar bar ǵoı. Máselen, biz jyl saıyn memlekettik tildi qoldaý aksıasyn ótkizemiz. Memlekettik til degenimiz tek maǵan ǵana tıisti nárse emes, ony ózderińiz bilesizder. Biraq qazirgi kezeńde soǵan janashyrlyq tanytaıyn, qarjylaı qoldaý kórseteıin degen birde-bir kásipker joq. Bizdegi kásipkerlerdiń kóbi – kosmopolıtter. Bıliktegilerdiń de 75-80 paıyzy óz ana tilinde oqı da, jaza da almaıdy. Olarǵa ulttyń keregi joq, tildiń de qajeti shamaly. Sondyqtan ondaılardan úmit kútýdiń ózi bos áýreshilik dep esepteımin.
Memleketke seniń kitabyńnyń túkke de keregi bolmaı tur. Máselen, meniń «Jeltoqsan epopeıasy» dep atalatyn kitabym bar. Biraq sony oqıyn dep qyzyǵýshylyq tanytyp jatqandardyń qarasy az. Nege? Óıtkeni qazirgilerdiń 65-70 paıyzy qazaq tilinde oqı almaıdy, jaza da bilmeıdi. Endi solarǵa arnap «Jeltoqsan epopeıasyn» orys tiline aýdartaıyn desem, oǵan da 5-6 mıllıon teńge kóleminde qarajat kerek eken. Sondyqtan ázirge ol másele basy ashyq kúıinde tur.
«Úsh tuǵyrly til – ultty joıýdyń tóte tásili»
– Siz burynnan ana tilimizdiń múddesin qorǵap, oǵan qatysty mańyzdy máseleler kóterip júrgen adamsyz. Osy oraıda búginde qolǵa alynyp jatqan úsh tuǵyrly til jaıyna kózqarasyńyz qandaı?
– Jalpy, «Úsh tuǵyrly til» degen baǵdarlama – ultty joıýdyń óte tóte tásili. Osy arqyly ultymyzdy joıyp jiberýge jaqsy múmkindik týyp tur.
– Halyqqa rýhanı tárbıe berý máselesine baılanysty ne aıtar edińiz?
– Meniń shyǵarmalarym álemniń eń negizgi degen tilderine aýdarylǵan. Negizi IýNESKO birde-bir kózi tiri aqynnyń shyǵarmasyn qaramaǵan eken, meniń «Órkenıettiń adasýy» jáne «Jazager jady kosmoformýlasy» atty eki romanymdy eki ret qarady. Sóıtip meniń óleńmen jazylǵan osy shyǵarmalarymdy IýNESKO keıingi kezeńderdegi álemdik poezıanyń eń bıigi dep tanydy, barlyq basty tilderge aýdarylsyn dep tapsyrma berdi. Sonyń arqasynda shyǵarmalarym alpys túrli tilge aýdaryldy.
Negizinde poezıany ózge tilge aýdarý óte qıyn. Mazmunyn ózgertpeı uıqasyn tabý ońaı emes. Soǵan qaramastan ol tirlik jasaldy. Tipti poezıamnyń ishindegi «Kompúterbasty jarty adamdar» degen óleńim negizinde kóptegen elderde konferensıalar ótkizildi.
Men óz eliniń rýhanı qundylyqtaryna tamyr jibere almaǵan adamdardyń barlyǵyn jarty adamdar dep esepteımin. Qazirgi kezeńde materıaldyq baılyq, sport, jeńil ánder birinshi qatarǵa shyǵyp ketti. Al kerisinshe, rýhanıatqa qyzmet etip jatqan, ulttyq múddege jumys istep júrgen jandardyń kók tıynǵa keregi bolmaı qaldy.
«Shuraıly jerlerdi bireýler menshiktep alǵan»
– Búginde Jer komıssıasynyń múshesisiz. Qandaı tirlikter atqaryp jatyrsyzdar?
– Jerdiń biraz bóligi áldeqashan satylyp qoıǵan. Tipti mynaý Tólebı aýdanyndaǵy eń shuraıly Qasqasý degen jerdiń biraz bóligin bireýler jekeshelendirip alǵan. Onymen qoımaı, ol jerlerdi arabtarǵa jalǵa berip tastaǵan. Sonyń kesirinen qazir jergilikti turǵyndar malyn jaıa almaıdy, emin-erkin kirip-shyǵa almaıtyn boldy. Al endi osy sıaqty másele barlyq óńirde kezdesedi. Biraq ol nárse esh jerde ashyq aıtylmaıdy.
Osy máseleni biz Jer komısıasynyń otyrysynda ortaǵa saldyq. «Jer sheteldikterge de, jergilikti turǵyndarǵa da satylmasyn. Tek jergilikti halyqqa ǵana jalǵa berý kerek», – dep usynys aıttyq.
Jer komısıasynda 75-ten astam adam bar, sonyń 59-y «Jerdi sheteldikterge satqan, jalǵa bergen durys bolady» degendi qoldady. Al bar-joǵy 11 adam jańa men aıtqan kózqarasta boldyq. Keıinnen álgi 11 adamnyń taǵy bir-ekeýi komısıa quramynan shyǵyp ketti, sonymen qalǵan 8-9 adam jaǵalasyp kele jatyrmyz. Meniń jerdi bótenniń qolyna berýge bildirgen qarsylyǵym eshqashan ózgermeıdi. Osy aıtqanymyzdan qaıtpaımyz. Aqyryna deıin baramyz dep otyrmyz. Bizdi álgi komısıanyń quramyna elden qoryqqanynan ǵana kirgizip otyr. Al biraq ózderi jerdiń satylýyna múddeli. Óıtkeni olar jerdiń kóp bóligin áldeqashan satyp qoıǵan.
«Qylmysker» qylý túk emes
– Sizdi jıi aıaqtan shala ma?
– Jańa aıtyp óttim ǵoı, materıaldyq baılyqtyń birinshi orynǵa shyǵýy sebepti kóp adamdardyń tanym-túsinigi ózgerdi. Oılaý deńgeıi de basqasha bolyp ketti. Oılap qarashy, Qazaqstan Jazýshylar odaǵynyń 800-den astam múshesi bar, al sol 800 adamnyń 8-i nemese onshaqtysy ǵana eldik, ulttyq múdde jolynda kúresip júr eken. Biraq barlyǵynyń tili saıraıdy da, iske kelgende buǵyp qalady. Óleńderinde ózderin patrıot sıaqty etip kórsetedi de, ómirde basqasha tirlik isteıdi. Sondyqtan men olardyń shyǵarmashylyǵyn ótirik dep esepteımin.
Mine, osy jaǵdaıǵa baılanysty men jańa ustanym jarıaladym. Ol mynadaı: Kim shyndyǵyn joǵaltyp alsa, kim aqty – aq, qarany – qara dep aıta almasa, ıaǵnı sózi basqa, isi basqa bolsa, eldik, ulttyq múddege tereń tamyr jibere almasa, meıli, júz jerden ol úlken jazýshy bolsyn, úlken aqyn bolsyn, úlken ǵalym bolsyn, ol adamnyń quny – kók tıyn.
Keńes Odaǵy tarqaǵan tustarda barlyq nárse jekeshelendirildi. On-on bes qabatty úılerdi eki-úsh myń teńgege satyp alǵan adamdar boldy. Maǵan da bıliktegiler: «Qalaǵan nárseńizdi menshiktep alyńyz», – degen usynys aıtqan. Maqul degenimde bári basqasha bolyp keter me edi, biraq: «Qolym taza bolýy kerek», – dep álgi usynystardan bas tarttym. «Osy kezge deıin eshkimge, eshqandaı aqshaǵa satylǵan emespin. Shyndyqty aıta almasam, aqty – aq, qarany – qara deı almasam, meniń aqyndyǵym kimge kerek? Jalpy, ózimniń kimge keregim bar?» – dedim. Mine, solaı!
Aıtpaqshy, olar meniń bir «úlken» qylmysymdy áshkere qyldy ǵoı. Qaıbir jyly. Sondaı bir úlken pendeshilik jiberippin, tipti ony aıtýǵa uıat. Endi sender qolqalap otyrsańdar, amal joq, aıtaıyn. Biz «Halyq rýhy» degen partıa qurmaq bolǵanbyz. Mine, bıyl on jylǵa jýyqtady, áli tirkeýden ótpeı tur. Sondyqtan basqa bir partıamen birlesip ashýǵa múmkindik alǵanbyz, sóıtip saılaýǵa túser kezde meniń álgi «qylmysymdy» taýyp alypty. Iaǵnı men 37 teńge salyq tólemeppin. Sonda men álgi saılaý komısıasynyń múshelerine: «Eger men 37 teńge emes, 37 mıllıard dollar urlaǵan bolsam, barlyqtaryńyz maǵan úlken qurmet kórsetken bolar edińizder. Óıtkeni qazirgi kezeńdegi eń qurmetti adamdar – eń úlken urylar. Al endi sizder shynynda da óte qyraǵy ekensizder, óte úlken qylmyskerdi ustadyńyzdar. Osy baǵyttaryńyzdy jalǵastyra berińizder», – dedim.
Al endi taǵy bir «qylmysymdy» aıtaıyn, el bile júrsin. Jańa aıtyp ótkenimdeı, men «Jalyn» jýrnalyn basqaramyn ǵoı. Bir kúni bizdiń redaksıaǵa tekserý keldi. Álgiler ár nárseni bir shuqylap, tirligimizden kemshilik tappaǵan soń «sýdy mólsherden artyq qoldanǵan, kóp iship qoıǵan» degen tujyrymǵa kelipti. Sóıtip maǵan 287 myń teńge aıyppul salypty. Sodan salyq komıtetine shaqyrtty, bardym. Ol jerdegi adamdar meni ábden sandaltty. Beısharalardyń tirligine ábden ashýlanyp, shyǵyp bara jatyr edim, bir kisi: «Oıbaı, Muha, siz be?! Men sizdiń shyǵarmalaryńyzdy súıip oqıtyn oqyrmandaryńyzdyń birimin», – dep qushaqtaı alady. «Siz kimsiz?» – dep edim, ózin osy salyq komıtetiniń basshysymyn dep tanystyrdy. Qysqasy, ne kerek, bizge tekserý júrgizilgende demalysta bolǵan eken, barlyq isti onyń orynbasary Mádenıet mınıstrliginiń tapsyrysy boıynsha oryndapty. Iaǵnı mınıstrliktegiler Shahanovtyń redaksıasynan bir kiltıpan tabyńdar dep tapsyrma bergen eken. Mine, meniń osyndaı «óte aýyr» eki «qylmysym» tabyldy.
Ol kisiniń atyn jamylatyndar da bar eken
– Áleýmettik jelilerge kirip turasyz ba?
– «Feısbýkke» anda-sanda kiremin, taıaýda balalar arnaıy paraqsha ashyp berdi. Sonda baıqaǵanym, meniń atymnan 52 adam paraqsha ashyp qoıypty. Solardyń arasynda meniń atymnan bılikti maqtap jazǵandary da bar bop shyqty. Iaǵnı men muny eldiń ishinde men týraly ekiudaı pikir qalyptastyrý úshin jasalǵan shara dep esepteımin. Endi bizder solardyń kim ekenin anyqtaıyn dep jatyrmyz.
– Endi turmys-tirshilik jaǵyna qaıta oıysaıyq. Jylda elge kelgende ápkeńiz – İzet apanyń úıine túsetinińizdi bilemiz. Apanyń qazirgi jaǵdaıy qalaı?
– İzet apam bıyl 98 jasqa kelip otyr. Keler jyly Jambyldy qýyp jetedi, Qudaı buıyrtsa! Men ol kisige: «Komandırovkaǵa» asyqpańyz, 127-ge kelip ketseńiz jaqsy bolar edi», – dep aıtyp otyramyn. Bylaısha jaǵdaıy jaqsy, este saqtaý qabileti óte joǵary, keıde men umytyp qalǵan nárselerdi esime salyp otyrady. Al turmys jaǵdaıy jóninde aıtsam, meniń qamqorlyǵymda, ol kisiniń qyzyna da ózim kómektesip turamyn.
– Ýaqyt bólip, suhbat bergenińiz úshin sizge úlken rahmet! Ózińizdi erekshe qadirleıtin halyqtyń arasynda árdaıym aman-esen júre berińiz!
Suhbattasqandar – Dúısen ORAZ.
Saparaıym KENJALIEVA.
