Qazaq eli óziniń azat ǵasyrynyń besten birin toltyrdy. Bul merzim adam ómirimen eseptegende de, tarıhı turǵydan alyp qaraǵanda da asa kóp ýaqyt emes. Biraq osy bir qysqa merzimge qaramastan, táýelsizdiktiń alǵashqy jyldaryndaǵy ekonomıkalyq-áleýmettik jáne saıası qıynshylyqtardy eńsere bilgen qazaq eli álem moıyndaǵan memleketter qataryna qosyldy. Elimizdiń saıası ómiri jańartylyp, túbegeıli ózgerister jasaldy. Memlekettiliktiń barlyq ınstıtýttary qurylyp, ekonomıkamyz naryqtyq jolǵa tústi. Memlekettik shekaramyz aıqyndalyp, eldiń tutastyǵy, jerdiń bútindigi qamtamasyz etildi.
Ásirese, ult kóshbasshysy, tuńǵysh prezıdentimiz Nursultan Nazarbaevtyń kóshi-qon saıasatynyń arqasynda alys-jaqyn shetelderden 1 mıllıondaı qandasymyz otanǵa oraldy. Bul Qazaqstanǵa qosylǵan adamı resýrstar ǵana emes, sonymen qatar elimizge quıylyp jatqan mádenı, ǵylymı-tehnıkalyq jáne ekonomıkalyq baılyq bulaqtary bolyp tabylady. Óıtkeni shetten kelgen aǵaıyndar otanǵa qazaqtyń dástúrli mádenıetimen qosa, ózderi ómir súrgen elderdiń ozyq mádenıetterin de alyp kelýde. Ózgeni bylaı qoıyp, bilim jáne ǵylym salasyna qosylǵan joǵary bilikti pedagog ǵalymdardyń ózi qanshama! Bir ǵana gýmanıtarlyq bilim, ǵylym salasynda ter tógip júrgen ǵalymdardyń eńbekteriniń ózi búginde otandyq ǵylymdaǵy tolyp jatqan aqtańdaqtardy toltyrýda. Ásirese, otandyq shyǵystaný, tarıh ǵylymyna sırek mamandyqtar ıeleri kelip qosyldy. Olar – shyǵystyń eski qoljazbalaryn túpnusqadan tikeleı oqyp, paıdalana alatyn tarıhshy-lıngvıst mamandar. Bul saladaǵy ǵalymdardy keńestik kezeńde «sırek mamandar» dep erekshe baǵalaıtyn-dy. Sondaı el mereıin ósirip, otandyq ǵylym men bilim salasynda eńbek etip júrgen qandas-baýyrlarymyzdyń biri – belgili aqyn, aýdarmashy, qazaqstandyq qytaıtaný ǵylymynyń negizin salýshylardyń biri, Qazaqstannyń eńbek sińirgen qaıratkeri, fılologıa ǵylymdarynyń doktory, profesor D.Másimhanuly.
Búginge deıin D.Másimhanulynyń qalamynan ádebı shyǵarmalary, ǵylymı-zertteýleri, kórkem aýdarmalary, oqýlyqtary men oqý quraldary bolyp 30-ǵa jýyq kitaptary jaryq kórdi. 300-den astam ǵylymı-zertteý eńbekteri otandyq jáne sheteldik jetekshi ǵylymı basylymdarda jarıalandy. Sondaı-aq ǵalym-ustazdyń aldynan júzdegen qytaıtanýshy mamandar túlep ushty. «Elim!» dep otanǵa oralǵan bir ǵalym úshin tek osy aıtqandardyń ózi az jetistik bolmasa kerek.
Al jaqynda ǵana ǵalym-ustazdyń tańdamaly zertteýleriniń úsh tomdyǵy Qazaqstan Respýblıkasy Mádenıet jáne sport mınıstrliginiń «Ádebıettiń áleýmettik mańyzdy túrlerin basyp shyǵarý» baǵdarlamasy boıynsha «Folıant» baspasynan jaryq kórdi. Eńbekti baspaǵa usynǵan L.N.Gýmılev atyndaǵy Eýrazıa ulttyq ýnıversıtetiniń ǵylymı keńesi.
Ár tomy 35-37 baspa tabaqtan, 600 betten turatyn úsh tomdyq irgeli zertteýlerdiń I tomy qytaıda turatyn qandasymyz, tarıhshy-ǵalym, kórnekti jazýshy, belgili memleket jáne qoǵam qaıratkeri S.R.Janbolatovtyń alǵy sózimen bastalady. Bul tomǵa qazaq halqynyń uly jazýshysy M.Áýezov pen qytaı halqynyń klasık jazýshysy Lý Shún shyǵarmashylyǵyn, XX ǵasyr basyndaǵy qazaq jáne qytaı ádebıetterin, atalǵan eki uly sýretker shyǵarmalaryndaǵy ulttyq dástúr jańashyldyq taqyrybyn salystyrmaly ádebıettaný ǵylymy turǵysynan zerttegen «Muhtar Áýezov jáne Lý Shún» atty monografıasy, sondaı-aq Qytaıdaǵy qazaqtardyń XX ǵasyrdyń alǵashqy jartysyndaǵy ádebıetin, onyń ishinde poezıasyndaǵy ult-azattyq ıdeıany arnaıy qarastyrǵan «Jyr-Jebe» atty zertteýi engizilgen.
«Muhtar Áýezov jáne Lý Shún» atty zertteýde XX ǵasyr basyndaǵy qazaq jáne qytaı elderiniń ádebıetin, M.Áýezov pen Lý Shún shyǵarmalaryndaǵy ulttyq dástúr men jańashyldyq máselelerin, XX ǵasyr basyndaǵy eki eldiń saıası-áleýmettik, rýhanı-mádenı, qal-ahýalyn salystyra qarastyrady. Al «Jyr-Jebe» atty monografıasynda qytaıdaǵy qazaq ádebıetine ult-azattyq ıdeıanyń qashan, qalaı taralyp, damyǵanyna ǵylymı taldaý jasaıdy; ult-azattyq ıdeıasyn jyrlaýshy aqyndardyń taǵdyr-talaıyn sol kezdiń tarıhı-áleýmettik jaǵdaıymen baılanystyra qarastyrady; ult-azattyq ıdeıasyn jyrlaýshy aqyndardyń kórkemdik álemin ǵylymı turǵyda zerttep, sol arqyly olardyń tek saıası urannyń jetegine ermeı, qaıta olardyń árqaısysy kórkem oıdyń kósheli nusqasyn jasap ketkendigin ashyp beredi. D.Másimhanuly tarıhı otanyna oralǵaly beri turaqty túrde Qazaqstan oqyrmandary men zertteýshilerine qytaıdaǵy qazaq ádebıetiniń kórnekti ókilderi týraly, qytaıdaǵy qazaq ádebıetiniń tarıhy men damý betalysy jóninde kóptegen zertteýlerin usynyp keledi. Sonyń bir jarqyn mysaly retinde, onyń 1999 jyly akademık R.Nurǵalıdyń jetekshiliginde qorǵaǵan «Qytaı qazaqtary poezıasyndaǵy ult-azattyq ıdeıa (1920-1950)» degen taqyryptaǵy kandıdattyq dısertasıasyn atap aıtýymyzǵa bolady. Qytaıdaǵy qazaq ádebıetiniń kórnekti ókilderi A.Úlimjiuly, Á.Naımanbaev, K.Maralbaıuly, T.Joldyuly, D.Shalǵynbaı, Sh.Álǵazyuly, M.Razdanuly qatarly aqyndardyń ómiri men shyǵarmalaryn arqaý etken zertteýleri «Jyr-Jebe» degen atpen İ tomǵa engizilipti. Osylaısha ǵalym atalǵan zertteýinde qytaıdaǵy áıgili qazaq aqyn-jazýshylarynyń shyǵarmashylyǵy men olar jasaǵan tarıhı dáýirdi búgin azat sanamen qarastyra otyryp, olardy alǵash ret qazaqstandyq ádebıettaný ǵylymynyń aınalymyna engizip otyr.
Profesor Dúken Másimhanuly sońǵy shırek ǵasyr aýqymynda elimizdegi qytaıtaný ǵylymyn qalyptastyrý men damytýda óte jemisti eńbek etip keledi. Qytaıtaný – búgingi álemniń túkpir-túkpirinde keńinen qanat jaıyp, tez ósip kele jatqan eltaný ǵylymy. Alaıda onyń kókeıkestiligin, maqsaty men mindetin ár el sınologtary ózinshe sıpattaıdy. Ol, árıne, oryndy da. Sebebi, bul máseleni ár el óziniń saıası-áleýmettik áleýeti men múmkindigin jáne sodan týyndaıtyn óz múddesi turǵysynan qarastyrady. Al qazaqstandyq qytaıtaný ǵylymynyń kókeıkestiligi, maqsaty men mindetteri de tek óz elimizdiń múddesi men áleýetin basshylyqqa alýǵa tıis. Osy ustanym boıynsha otandyq qytaıtaný ǵylymynyń qalyptasýy men damýy salasynda ter tógip júrgen ǵalymnyń ǵylymı zertteýleri men ǵylymı-tanymdyq eńbekteri tańdamaly shyǵarmalarynyń II tomyna eńgizilipti. «Tańdamaly» zertteýler jınaǵynyń II tomy L.N.Gýmılev atyndaǵy EUÝ qazaq ádebıeti kafedrasynyń meńgerýshisi, QR Ulttyq ǵylym akademıasynyń akademıgi, QR Abaı atyndaǵy Memlekettik syılyqtyń laýreaty Seıit Qasqabasovtyń alǵy sózimen ashylady. Mundaǵy eńbekterdi de elimizde endi-endi qalyptasyp kele jatqan qytaıtaný ǵylymyna qosylǵan qomaqty úles dep aıtýymyzǵa ábden bolady.
Al ǵalymnyń tańdamaly eńbekteriniń III tomyna sońǵy jyldarda respýblıkamyzdyń ishi-syrtynda jaryq kórgen zertteý maqalalary toptastyrylǵan. Mundaǵy zertteýlerdiń deni ejelgi túrkiler men qytaılardyń qarym-qatynasy, ejelden kórshi eki halyqtyń baǵzy zamandardan búginge deıin jalǵasyp jatqan uzyna tarıh boıyndaǵy rýhanı, mádenı baılanystaryna arnalǵan eńbekter. III tom Qytaıda turatyn tarıhshy-ǵalym, jazýshy, QHR ǵylymyna eńbek sińirgen qaıratker, QHR Memlekettik syılyǵynyń ıegeri J.Myrzahanovtyń alǵys sózimen ashylady. Ásirese, osy III tomda «Qazaq-qytaı elderi mádenı-rýhanı qarym-qatynasynyń bastaý kózderi», «Qytaı, Japonıa, Mońǵolıa elderindegi túrkologıa ǵylymy», «Kóne qytaı jazbalaryndaǵy túrki aqyndary», ««Oǵyznama» – ortaq mura». «Ejelgi túrki ádebıeti tarıhyn dáýirleýdiń basty ustanymdary», «Ejelgi qazaq tarıhyndaǵy qytaı qyzdary» atty eńbekter qazaq tarıhyndaǵy kóptegen aqtandaqtardyń ornyn toltyratyn qundy dúnıeler. Budan syrt, Dúken Másimhanulynyń baǵzy zamannan búginge deıingi qazaq-qytaı qatynastaryna, qytaıdaǵy qazaqtarǵa qatysty otandyq jáne sheteldik merzimdi baspasóz betterinde ilgerindi-keıindi jarıalaǵan eńbekterin de osy İİİ tomnan oqýǵa bolady. Sondaı-aq «Qazaqtyń ertedegi saýdasy», «Ejelgi Orta Azıa elderi ádebıetiniń qytaıdyń klasıkalyq ádebıetine áseri», «Jalǵyz tal kórseń qımaı júr», «Qytaıdaǵy qazaqtaný ǵylymynyń damý betalysy», «Tamyrǵa taǵzym» qatarly eńbekteriniń attaryn atasaq ta, ǵylymnyń atalǵan sala boıynsha quny men ózektiligin ańǵarýǵa bolady. Ǵalym sóz bolyp otyrǵan tomdaǵy eńbekterinde Qazaqstan Respýblıkasynyń shyǵysyndaǵy alyp kórshisimen tarıhı-mádenı qatynasynyń qyry men syryn baıyppen tarazylap, qytaı tilindegi tyń dáıek, tarıhı derekterge súıene otyryp, túrkologıa ǵylymy men qytaıtaný salasyna múlde tyń kózqarastaryn usynady.
Qorytyp aıtqanda, ǵalym-ustaz, profesor D.Másimhanulynyń bul úsh tomdyqtaǵy zertteýleri qazaq ádebıettaný, salystyrmaly ádebıettaný, shyǵystaný, mádenıettaný ǵylymy salasyndaǵy mamandarǵa, joǵary oqý oryndaryndaǵy qazaq ádebıeti, shetel ádebıeti, ádebıettaný, qytaıtaný, mádenıettaný, dintaný salasynda izdenip júrgen jas ǵalymdarǵa arnalǵan. Sondaı-aq uzyna ǵasyr boıyndaǵy qazaq jáne qytaı qoǵamyn, eki eldiń qarym-qatynasyn, eki eldiń saıası-áleýmettik jaǵdaıyn, mádenıeti men ádebıetin bilgisi keletin jalpy oqyrman úshin ǵylymı da, tanymdyq ta quny joǵary dúnıeler.
D.Másimhanulynyń izdenisteri qazaq jáne qytaı ádebıeti men mádenıetin keleshekte tıpologıalyq turǵydan jan-jaqty saralaýǵa, sóıtip túrkitaný men qytaıtaný salasyndaǵy zertteýlerdiń irgeli sıpatyn arttyrýǵa úles qosatyny daýsyz.
Sh.Ybyraev,
fılologıa ǵylymdarynyń
doktory, profesor
