«Beıjiń aımaq lıderlerinen úmit úzip, qytaıshyl baǵyttaǵy saıasatkerler men sarapshylardy qoldaýdy qolǵa almaq ári olardyń bılik baspaldaǵymen joǵary órletýge tyrysady», – deıdi Karnegı ortalyǵy. «Qala men Dala» ortalyq mamandarynyń osy taraptaǵy zertteýin oqyrman nazaryna usynǵandy jón kórdi.
...
Ortalyq Azıanyń Qytaıǵa qarsy narazylyq aksıalary úırenshikti dúnıege aınalyp ketken. Sońǵy eki jyldyń ózinde aımaqta «Qytaı ekspansıasyna» qarsy 40-tan asa mıtıńi ótti.
Ereýilge shyqqandar Beıjińge uzaq merzimge jerdi jalǵa berýge qarsy ári Shyńjańdaǵy musylmandardyń quqy aıaqqa taptalyp jatqanyna narazy. Jergilikti atqaminerlerdi Qytaıǵa satylyp ketti dep aıyptap jatqandar da jeterlik.
Aımaqtaǵy bılik ókilderi Qytaıǵa qarsy aksıalardy ózderi «qyzyǵyn kórip otyrǵan» júıege qaýip tóndirmeıinshe kózge ilmeıdi. Keıde tipti Qytaıǵa ara túsetin kezderi de bolady.
Ortalyq Azıanyń lıderleri Beıjińdi ashyq synaý qazirgi ahýaldy odan saıyn asqyndyra túserine senimdi. Onyń ústine, aımaqtaǵy birqatar memleket ekonomıkalyq turǵyda Qytaıǵa tym táýeldi. Muny biletin Beıjińge atalǵan elderdi tyǵyryqqa tireı salý túkke turmaıdy.
Buǵan dálel izdeseńiz, Qytaıdyń qyryn qabaǵyna ushyraǵan (aımaqtaǵy elderdi on oraıtyn) baı memleketter Kanada, Avstralıa jáne Ońtústik Koreıany mysalǵa keltirýge bolady.
Alaıda Qytaımen arazdasqysy kelmeıtin Ortalyq Azıadaǵy elıta buǵan basqa qyrynan qaraıdy. Aımaqtaǵy bılik basyndaǵy otyrǵan otbasylar men toptar úshin Beıjińmen baılanys tabys kózi. Qytaı bul táýeldilikti óz maqsatyna paıdalanyp otyr.
Elıta Qytaıǵa qarsylyqty unatpaıdy
Qytaı Ortalyq Azıaǵa tereńdep ene túsken saıyn oǵan qarsy narazylyq aksıalar da jıileı túsedi. Ksenofobıalyq kóńil kúıdi qytaılardyń ózi ýshyqtyryp otyr.
Tipti Qazaqstannyń terıtorıasyna kóz tigip, «muny Reseıdiń tartýy» degen depýtat Nıkonovtyń málimdemesiniń ózi Qazaqstanda masshtabty mıtıńi ótkizýge sebepshi bola almaıdy. Aımaqtaǵy ózge elderde de rýsofobtyq nemese Batys pen AQSH ıdeologıasyna qarsy kemerinen asyp-tógilip jatqan qarsylyq joq.
Al Qytaıǵa qatysty kúdik kóp. Úreı basym. Aımaqtaǵy Reseıdiń yqpaly ýaqyt ótken saıyn álsirep barady. Qytaı kerisinshe, óz yqpalyn kúsheıtý ústinde. Aımaq elderi úshin Beıjiń áli de bolsa beıtanys, bóten kúsh.
Sońǵy úsh jylda Qytaıǵa qarsylyq kúsheıip keledi. Osyny anyqtaý maqsatynda júrgizilgen saraptama nátıjesinde Qyrǵyzstan turǵyndarynyń 35 paıyzy, Qazaqstan azamattarynyń 30 paıyzy Qytaıǵa kereǵar qaraıtyny málim boldy.
Qytaımen shekaralaspaıtyn Ózbekstannyń ózinde Beıjińge qarsylyq údep tur. Ózbekter jerdiń Qytaıǵa jalǵa berilýine úzildi-kesildi qarsy.
Beıjiń óz repýtasıasyna qatty alańdaıdy. Osy sebepti shekaralas elderge aqshany úıip-tógýden taıynbaıdy. Dál qazir Qytaı Ortalyq Azıa elderine kovıdpen kúreste belsendi kómektesýde. Aımaqtaǵy Qytaı dıplomattary álemjelidegi paraqshalaryn úzbeı júrgizip otyrady, aımaqta qytaıshyl BAQ pen sarapshylar kóbeıý ústinde.
Aımaqtaǵy Qytaıǵa qarsylyq budan bólek jemqorlanǵan jergilikti elıtaǵa degen ashý-yzamen astasyp jatyr. Muny qýǵyndaǵy bankır Muhtar Áblázov óz múddesine tıimdi paıdalanýda. Ortalyq Azıanyń elıtasy Qytaımen aradaǵy qarym-qatynastyń «qyzyǵyn» kórip otyr.
Prezıdentterdiń kúıeýbalalary
Ortalyq Azıadaǵy shendi-shekpendiler Qytaımen arada jurt kózinen jasyryn alys-beris, barys-kelis ornatqan. Olardyń birazy áshkerelendi. 2019 jyly Kloop.kg atty qyrǵyz basylymy Qyrǵyzstannan Qytaıǵa zańsyz jolmen 700 mln dollar alyp ótken toptardyń atyn atap, túsin tústedi.
Mahınasıa bylaısha júzege asqan: Qytaıdan Qyrǵyzstanǵa ótken taýarlar jalǵan qujat arqyly kirgen nemese deklarasıaǵa múlde alynbaǵan. Mundaı «tájirıbe» turaqty túrde júrgizilgenin Qyrǵyzstannyń eks-ekonomıka vıse-mınıstri Eldar Abakırov rastaǵan.
Bul jobanyń esh kedergisiz júzege asýyna Qyrǵyzstandaǵy Keden qyzmetiniń basshysynyń eks-orynbasary Raıymbek Matraıymov járdemdesken. Matraıymov memqyzmetten 2017 jyly ketip qalsa da, onyń dostary men jaqyn týystary keden qyzmetin áli kúnge deıin baqylaýda ustaýda.
Qytaı tarapynan atalǵan jumysty bıznesmen Habıbýla Abdýkadyr baqylaǵan. Ol týraly BAQ betterinde az jazylǵan. Zertteý avtorlaryna aqparat bergen anonımniń aıtýynsha, Abdýkadyr Shyńjań-Uıǵyr avtonomdy okrýgindegi asa yqpaldy kásipkerdiń biri.
Qytaı bıligi Shyńjań-Uıǵyr avtonomdy okrýginiń turǵyndary muqıat qadaǵalaıtynyn eskersek, Abdýkadyr Beıjiń bıliginiń ruqsatynsyz álgindeı áreketke barmasy belgili.
Qytaıdan keletin barymta men syrymtanyń bir bóligi Qyrǵyzstan arqyly Ózbekstan asyp, «Abý Sahıı» bazaryna baǵyttalǵan. Prezıdent İslám Kárimovtyń tutas ımporty osy bazar arqyly ótetin. Bazarǵa Kárimovtyń kúıeýbalasy Tımýr Tılıaev ıelik etken edi.
Alaıda Kárimov dúnıeden ótkesin Tılıaev yqpalynan aıyrylyp, 2018 jyly bazardy satyp tynady. Dál qazir bazardyń kimge tıesili ekeni belgisiz.
Qytaıdan keletin qyrǵyn qarajat aımaqtaǵy eń iri el – Qazaqstanǵa da tańsyq emes. 2020 jyldyń jeltoqsanynda bedeldi Financial Times basylymy Nazarbaevtyń kúıeýbalasy Tımýr Qulybaevtyń Ortalyq Azıa – Qytaı gaz qubyryn salý kezinde ondaǵan mıllıon dollarǵa tabys tapqanyn jazdy. Atalǵan jobany Qytaıdan kredıt alǵan «QazMunaıGaz» ben CNPC birlese júzege asyrǵan.
Beıjińmen baılanysty korrýpsıalyq ádis-tásilder týrasynda esirtkige táýeldilikten azap shekken Nazarbaevtyń nemeresi Aısultan da jazǵan edi. Ol byltyr Londondaǵy páterinde óli kúıinde tabyldy.
Tájikstan prezıdenti Imamáli Rahmonnyń kúıeýbalasy Shamsýllo Sahıbovtyń elde altyn óndirýge ruqsat alyp bergeni úshin Qytaıdyń China Nonferrous Gold Limited (中国有色黃金) kompanıasynan 2,8 mln dollar para alǵanyn jurttyń bári biledi. Qazir Tájikstandaǵy altynnyń 80 paıyzy qytaılyq kompanıalar qatysýymen óndiriledi.
Bar bılik Ǵurbanǵuly Berdimuhamedovtyń qolynda shoǵyrlanǵan Tájikstanda Qytaı yqpaly tipti kúshti. Sońǵy jyldary Berdimuhamedov áýletiniń barlyq tabysy tek Beıjińge táýeldi (olardy gaz qubyry baılanystyrady) bolyp qaldy.
Erekshe basshy
Qytaı bıliginiń aımaq elıtasyn toıdyrýǵa tyrysatyn saıasaty túsinikti. Olar osy arqyly Ortalyq Azıadaǵy resýrstarǵa qol jetkizýdi kózdeıdi. Qytaı bıznesiniń atalǵan naryqqa emin-erkin enýin qamtamasyz etedi.
Alaıda Beıjiń ambısıasy úshin bul azdyq etedi. 2020 jyldyń qazanynda Qyrǵyzstanda tóńkeris bolyp, bılik basyna Sadyr Japarov keldi. Ony Qytaımen baılanysty kóptegen bıznesmender qoldap shyqty.
Japarov osy jyldyń 10 qańtarynda ótken prezıdent saılaýynda jeńip shyqty. Onyń esimin baıaǵydan beri Qytaımen baılanystyrady.
«Qytaı soıylyn soǵatyn kandıdat saılaýǵa túsip jatyr...», – dedi Japarovtyń oponentiniń biri Qanat Isaev saılaýaldy teledebatta.
Japarovtyń Qytaı azamattarymen qarym-qatynasy baryn dáleldeıtin faktiler jeterlik. 2007 jyly Japarov depýtat bolǵan tusta onyń týǵan baýyry Sabyr Japarov memtender utyp alyp, «Jyrǵalań» shahtasynyń 71 prosent aksıasyn bar bolǵany 320 myń dollarǵa satyp alady. Bul óte arzan edi. Shamalydan keıin Japarovtar álgi shahtany Qytaı ınvestoryna «tabystaıdy».
Aýly turǵyndarynyń aıtýynsha, 2012 jyly shahtada alapat órt bolǵan. Birqatar BAQ qytaılyqtardyń shyǵyndy óteý úshin Japarovtan 7 mln dollar talap etkenin jazǵan. Japarov ótemaqy retinde Ortalyq Azıadaǵy asa iri altyn kenishi Qumtordy qytaılyqtarǵa berýge ýáde beredi. Qumtorǵa ıelik etetin Centerra Gold kanadalyq kompanıadan shahtany tartyp alýǵa lobbı jasaıdy.
Japarov áli kúnge deıin Qumtordy memleket ıeligine qaıtarýǵa qarsy. Al Qytaı tarapy kanadalyq kompanıaǵa tikeleı shyǵyp, kenishten úles alýǵa tyrysýda.
Syrtqy qaryzdy azaıtý úshin Japarov Jetim-Too temir kenishiniń bir bóligin Qytaıǵa berý týraly usynys aıtýda. Qyrǵyz depýtaty Dastan Bekeshovtyń dereginshe, Qyrǵyzstannyń Beıjińge bereshegi 2,2 mlrd dollardan asyp jyǵylǵan.
Prezıdentke jaqyn júretin adamnyń biri ázir parlament depýtaty – Adyl Jýnýs-ýýlý. Qytaıda týǵan. Japarov ony óziniń jaqyn dosy ekenin jasyrmaı aıtqan.
Depýtat Jýnýs Air Kyrgyzstan ulttyq kompanıasyn Qytaı ınvestoryna berýdi usynǵan azamat retinde tanymal. Memqyzmetke deıin ol jer qoınaýyn ıgerýmen aınalysty. Tórt birdeı taý-ken kompanıasynyń teń qojaıyny bolady, bulardyń barlyǵynda qytaılyq kásipkerlermen áriptesip jumys istedi.
Sadyr Japarov saılaý naýqanyna qajetti qarajatty qaıdan tapqany belgisiz. Onyń saılaýǵa jumsaǵan qarajaty 560 myń dollardy quraǵan, bul ózge 17 úmitkerdiń búdjetinen kóp. Saılaýaldy úgit-nasıhatqa kerekti qarjyny qaıdan tapqanyn Japarov jasyrady. «Bul halyqtyń aqshasy, zeınetkerler pensıasynan úzip-julyp berdi» degen syńaıda pikir bildirgen.
Onyń saılaýaldy kompanıasyn qytaılar qarjylandyrǵany týraly naqty derekter bar. Atap aıtqanda, Qytaı azamaty basshylyq etetin «Hýa-Er» kompanıasynan Japarovtyń shotyna bir mıllıon som aýdarǵan.
Japarovtyń jaqtastaryn tasyǵan avtobýstardyń ózi «Shydyr jol keı djı» dep atalatyn kompanıaǵa tıesili. Kompanıa qojaıyny Tohýtıbýbı Oýerhalıka Shyńjań-Uıǵyr ólkesiniń týmasy, osy kúnge deıin Qytaı azamaty boldy, tólqujatyn tek 2018 jyly aýystyrǵan.
Toqeterin aıtqanda
Qytaı Ortalyq Azıanyń tynysyn taryltyp, júris jasaıtyn keńistigin qysa túspek. Beıjińdi qazba baılyqtar men saýda-sattyq qana qyzyqtyrmaıdy. Qytaı aımaqta áskerı yqpalyn da arttyra túspek oıy bar. Buǵan qytaı shekarashylarynyń Tájikstanda molynan ornalasýy dálel. Osy arqyly aımaqtaǵy saıası ahýalǵa da áserin tıgizetin bolady.
Al Reseı she? Máskeý Beıjińniń aımaqtaǵy negizgi saýda seriktesi, ınvestor ári nesıeleýshige aınalǵanyna kóngennen ózge amaly joq. Reseı Ortalyq Azıadaǵy qaýipsizdik, Eýrazıalyq odaq jáne aımaqtyń ishki saıasatyna aralasý arqyly óz rólin saqtap qalýǵa tyrysatyn bolady.
Al Qytaı ýaqyt óte kele Reseımen sanaspaıtyn deńgeıge jetedi. Beıjińniń qazirgi áreketteri Máskeýge berilgen belgi. Tájikstan men Qyrǵyzstanǵa kelgende Beıjiń Kremlmen keńesken joq. Al Máskeý muny qalaı baǵalaryn bilmeı dal.
Reseıge óz strategıasyn ózgertýden ózge jol joqtaı kórinedi. Aımaqtyq máselelerge kelgende Qytaımen múddeles baǵyttar boıynsha til tabysý sonyń biri. Ekinshi jol – Beıjiń ýaqyt ótken saıyn óse túsken saıası yqpalyn azaıtýdyń jolyn izdeý. Munyń bir amaly retinde Kreml Ortalyq Azıa elderiniń táýelsizdigin nyǵaıtýǵa kúsh salýy kerek. Qytaıdy tek osylaı tejeı alasyz.
Máskeýdegi Karnegı ortalyǵy
Aýdarǵan Dýman BYQAI
VREZKA:
Al Qytaıǵa qatysty kúdik kóp. Úreı basym. Aımaqtaǵy Reseıdiń yqpaly ýaqyt ótken saıyn álsirep barady. Qytaı kerisinshe, óz yqpalyn kúsheıtý ústinde. Aımaq elderi úshin Beıjiń áli de bolsa beıtanys, bóten kúsh.
Sońǵy úsh jylda Qytaıǵa qarsylyq kúsheıip keledi. Osyny anyqtaý maqsatynda júrgizilgen saraptama nátıjesinde Qyrǵyzstan turǵyndarynyń 35 paıyzy, Qazaqstan azamattarynyń 30 paıyzy Qytaıǵa kereǵar qaraıtyny málim boldy.
Qytaımen shekaralaspaıtyn Ózbekstannyń ózinde Beıjińge qarsylyq údep tur. Ózbekter jerdiń Qytaıǵa jalǵa berilýine úzildi-kesildi qarsy.
Beıjiń óz repýtasıasyna qatty alańdaıdy. Osy sebepti shekaralas elderge aqshany úıip-tógýden taıynbaıdy. Dál qazir Qytaı Ortalyq Azıa elderine kovıdpen kúreste belsendi kómektesýde. Aımaqtaǵy qytaı dıplomattary álemjelidegi paraqshalaryn úzbeı júrgizip otyrady, aımaqta qytaıshyl BAQ pen sarapshylar kóbeıý ústinde.
...
Qytaıdan keletin qyrǵyn qarajat aımaqtaǵy eń iri el – Qazaqstanǵa da tańsyq emes. 2020 jyldyń jeltoqsanynda bedeldi Financial Times basylym Nazarbaevtyń kúıeýbalasy Tımýr Qulybaevtyń Ortalyq Azıa – Qytaı gaz qubyryn salý kezinde ondaǵan mıllıon dollarǵa tabys tapqanyn jazdy. Atalǵan jobany Qytaıdan kredıt alǵan «QazMunaıGaz» ben CNPC birlese júzege asyrǵan.
Beıjińmen baılanysty korrýpsıalyq ádis-tásilder týrasynda esirtkige táýeldilikten azap shekken Nazarbaevtyń nemeresi Aısultan da jazǵan edi. Ol byltyr Londondaǵy páterinde óli kúıinde tabyldy.
