— Aıdos myrza, bir jyl buryn sizben Túrkıadaǵy «áskerı tóńkeris» jaıyn talqylaǵan bolatynbyz. https://baq.kz/kk/news/sayasat/aidos_sarim_mundai_sayasatpen_turkiya_uzakka_barmaidi20160804_091900. Jalpy bul tóńkeris ne úshin jasaldy? Logıkalyq sheshimin tapty ma?
— Bir jylǵa jýyq ýaqyt ótti. Keıbir derekter 200 myńǵa jýyq deıdi, qamalyp jatqandardyń ózi 100 myńǵa jýyq adam zardap shegip otyr. Arasynda qanshama adamdy tergeý isterine qatystyrǵan. Men bilsem, qazirgi túrik úkimeti, túrik bıligi memlekettik dárejedegi bir qylmystyq is jasaǵysy kelgen sıaqty. Arada qanshama ýaqyt ótti, eger ózderi aıtyp otyrǵandaı, eldiń quqyqtyq, tipti áskerı qurylymdaryn qamtyǵan úlken qastandyq jasaý áreketi bolsa, onda onyń basshysy, jetekshisi kim, basqasy kim degen suraqtarǵa naqty jaýabyn beretin kez de keldi. Men bilsem, qylmystyq is áli aıaqtalmaǵan. «Áskerı tóńkeriske qatysy bar» dep aıyptalyp otyrǵany túsinikti ǵoı, másele munyń áskerılerge qatysy bolmaýy múmkin. Sebebi áskerler qashanda ózderiniń joǵarǵy basshylarynyń tapsyrmalaryn oryndaýshylar. Biraq, qylmysqa qatysy bar adamdardy sottap, aıybyn álemge de kórsetetin ýaqyt jetti. Kórip otyrmyz, ondaı áńgime joq. Kerisinshe, osyndaı tóńkeris elimizge, konstıtýsıalyq qurylymdaryna qaýip tóndirdi deı otyra, toǵyz aıdyń ishinde eldiń konstıtýsıasyn buryn-sońdy bolmaǵan jaǵdaıǵa deıin ózgertip, qanshama ózgerister zańǵa, basqaǵa engizilip jatyr. Sonda «Qaısysy shyn mánindegi konstıtýsıalyq tóńkeris?» dep suraq salýǵa bolady. İske aspaǵan áskerı búlikti me, álde búginderi eldiń qurylymyn tipti órkenıettik baǵytyn 180 gradýsqa buryp jatqan «konstıtýsıalyq tóńkeristi» me?
Tóńkeriske qatysty áńgime bolatyn bolsa, ekinshi eń basty másele eldiń ishindegi kúshtik qurylymdar men barlaý qyzmetterine qatysty. Al bul tóńkeriske júzdegen, myńdaǵan áskerıler qatysty deıdi, sonda osy eldiń arnaıy qyzmetteri men barlaý qyzmetteri qaıda qaraǵan? Nege osyndaı áskerı shabýylǵa deıin aparmaı, aldyn ala quryqtap, aldyn ala tutqyndap, bir shara qoldanbady? Keıbireýler bul tóńkeristiń artynda bıliktiń ózi turýy múmkin nemese bılik muny bildi jáne ony óz maqsattaryna paıdalanyp qaldy deıdi. Kez kelgen tergeýdiń basy men aıaǵy bolady. Basyn kórdik, osy arqyly talaı adamdy quryqtady, talaı adamdar túrmede otyr. Al munyń nátıjesi qandaı? Dáleli qaıda? «Fethýllah Gúlen kináli» deıdi, eger dáleli bolsa, nege qoǵamǵa kórsetpeıdi? Álem sarapshylary odan nege beıhabar?
— Ózińiz aıtpaqshy, osy tóńkeristi uıymdastyrdy dep aıyptalǵan teolog F. Gúlen komısıa qurylýy kerek, komısıa qurylyp, ol qandaı sheshim shyǵarsa, men sol sheshimge bas ıemin degen bolatyn. Alaıda, ondaı komısıa qurylmady.
— Birinshiden, ondaı komısıanyń qurylýyna bıliktiń ózi múddeli emes. Sebebi ýaqyt ótken saıyn osy iske qatysty kóptegen kıkiljińder, shıkilikter ashylyp jatyr. Qazirgideı bılik aıtyp jatqandaı Túrkıada tóńkeris shyn máninde oryn alsa, onda arnaıy qyzmetterine, basqa da qyzmetterine min aıtýǵa bolady ǵoı. Stambýldy álemniń barlaý qyzmetteriniń otany, shtab páteri deıdi. Úsh-tórt álemdik barlaý qyzmetiniń, NATO qurylymdarynyń, Reseıdiń, basqa da elderdiń tyńshylary Stambýlda otyr. Jabyq dárejede qyryq-elýden kóp adamdy qamtyǵan bir nárse uıymdastyrý múmkin emes. Muny bıliktiń ózi uıymdastyrmady degen kúnniń ózinde, munan habardar bolǵan, orta býyn ofıserlerdiń joǵary basshylyqqa narazylyǵy baryn bilgen. Bul dúmpýdi tóńkerisshilerdiń ózderi uıymdastyrsa da, ony bılik óz maqsatyna óte jaqsy paıdalanyp qaldy. Alǵashqy kezdegi qaýip seıilip, búlik basylǵannan keıin de kóptegen shyndyqtyń aıtylýyna eshqandaı jaǵdaı jasalmady. Táýelsiz nemese bılikke kózqarasy saı kelmeıtin jýrnalısiń kóbi tutqyndalyp, olardyń basylymdary ıa jabylyp jatyr, ıa úlken sanksıa astyndada. Bıliktiń saıasatyna qarsy jazsa, jabylyp qalýy múmkin. Iaǵnı senzýra men ózindik senzýranyń ornap jatqanyn kórip otyrmyz. Mundaı jaǵdaıda shyndyqtyń shyryldap shyǵýy ekitalaı nárse. Sondyqtan biraz ýaqyt ótken soń shyndyq ashylady, bálkim osy HHİ ǵasyrdaǵy túriktaný tarıhyndaǵy kúrdeli, úlken bir jabyq máseleniń birine aınalyp ketýi de múmkin.
Túrkıanyń ekonomıkasy Erdoǵan kelgennen keıin ǵana damyp ketken joq
— Tóńkeristen keıin joǵarǵy sot, prokýratýra, Ata zań komısıasynyń músheleri bar 2700-den astam zańger tóńkeriske qatysy bar degen jeleýmen jumystan shyǵaryldy. Qarap otyrsańyz, munyń ózi úlken «tóńkeris» deýge keledi. 2700 adamdy birden jumystan shyǵarý nemese tutqyndaý úshin Túrkıaǵa bir «áskerı tóńkeris» qajet bolǵan sekildi...
— Onyń syrtynda qanshama muǵalim, qanshama joǵary oqý oryndarynyń profesorlary, qanshama dáriger, áskerıler, polısıa qyzmetkerleri, sýdıalar jumystan shyǵaryldy. Eshqaısysy týraly sot dáleldegen, mine, osy qyzmetkerdiń, osy sýdıanyń, osy polısıanyń tóńkeriske qatysy bar degen sottyń sheshimi bolǵan joq. Kóptegen adamdarmen bul jaǵdaıdy ózderiniń jeke máselesin sheshýge qoldanyp ketken. Eki adamnyń nemese araz toptardyń arasyndaǵy alaýyzdyq, kek alý turǵysynda paıdalandy degen áńgimeler kóp aıtylyp jatyr. Iaǵnı maǵan kórshim unamaıdy ma, Stalın zamanyndaǵydaı «halyq jaýy» dep, «transgenderdi qoldaıdy eken», basqany qoldaıdy eken dep, túrmege ustatyp jiberetin, jumystan qýdalaıtyn jaǵdaılardyń bári bir jyldyń ishinde Túrkıada oryn aldy. Eń basty másele — sot sheshiminiń joqtyǵy. Nege adamdy jazyqsyzdan jazyqsyz jazǵyryp, jumystan qýady? Kim kimniń maqalasyn oqymaıdy? Kim kimniń kitabyn oqymaıdy? Kim kezinde qandaı uıymǵa múshe bolmaıdy? Dál sol muǵalimder, basqalar jumystan qýylyp jatqan kezde, «Gúlenniń uıymy — qylmyskerlerdiń uıymy» degen sheshim de bolǵan joq. Ál-Kaıda nemese DAISH sıaqty dáleldenip, búkil álem moıyndaǵan dárejege jetken joq. Bolashaqta bul kópten beri qoldanylyp kele jatqan konstıtýsıalyq qurylymdy ózgertýge baǵyttalǵan qadamdardyń biri sekildi qabyldanyp ketýi de yqtımal. Sebebi birinen keıin biri týyndap jatyr. Osy ýaqyttyń ishinde elde bolyp jatqan terorıstik aktilerdiń sany da azaıǵan joq. Eýropa elderi sıaqty batys elderimen araqatynastardyń kúrt nasharlap ketýi, tipti, Reseımen bolǵan qaqtyǵysta da, basqa da jaǵdaıda Túrkıada «Erdoǵanshyl elektoratty» jınap otyrý, olardy udaıy mobılızasıa jaǵdaıynda ustaý, olarǵa damyl bermeý sekildi bolyp ketti. Búgin Germanıany «fashıser» eken dep aıyptaıdy, erteń taǵy bireýlerdi basqasha deıdi. Biraq mundaı aqymaq isterimen uzaqqa barý múmkin emes. Munyń túbi úlken jamandyqtarǵa aparýy da yqtımal. Myqty sarapshylardyń dereginshe, keshe ǵana bul el aldaǵy júz jylda aımaqtyq qana emes, sýperderjavalardyń biri bolýy yqtımal edi. Al búgin she? Ol úshin elde búgingi jaǵdaılar ózgerip, jańa modernızasıa ornap, ǵylymı, bilimı, ınovasıalyq turǵyda damýy qajet edi. Búginde Túrkıada 80-jyldardaǵy tóńkeristen keıin jasalǵan reformalar óz nátıjesin berip otyr. El ekonomıkasy Erdoǵan kelgennen keıin ǵana damyp ketken joq, ol ózine deıingi úlken qurylymdyq, strategıalyq mańyzy bar, júıeli jasalǵan reformalardyń jemisin jep otyr. Reseıde ekonomıkalyq damý Pýtın kelgennen keıin bastalǵan joq, 90-jyldary Gaıdar, basqa da azamattar bastap ketken qurylymdyq reformalardyń nátıjesimen damydy. Onyń ústine munaı baǵasynyń ósýi Pýtındi keremet dep qabyldaýǵa múmkindik berdi. Al Túrkıadaǵy ekonomıkalyq ósimniń basty sebebi bilim berý júıesi bolatyn. Kezinde bilim berýdegi tyń reformalar túrik aǵaıyndardyń bilim salasyndaǵy jetistikteri kóptegen damýshy elderge úlgi bolyp qabyldandy. Túrik bilimine senim artty. Osy reformalardyń nátıjesinde óndirýshi nemese agrarly, qyzmet kórsetýshi el ǵana emes, shyn mánindegi bilim ordasy, medısınasy gúldengen el qataryna shyqty. Eldiń zaıyrly memleket bolǵandyǵynyń negizi halyqtyń bilimge den qoıýynyń nátıjesi dep tolyq aıta alamyz.
Profesor, ǵalym azamattardyń elden ketýi nemese ketýge degen yntasy — óte úlken qasiret
Búgingi kúni Túrkıada teris úderister bastalyp jatqan sıaqty. Ǵylym-bilim salasynda qýdalaý, onyń ózinde de erkin oıly, ózindik pikiri, saıası ustanymy bar azamattardy bilim úderisinen alastatý, profesor, ǵalym azamattardyń elden ketýi nemese ketýge degen yntasy — óte úlken qasiret. XVI-XVII ǵasyrda Fransıanyń bir oıshyly: «Bizdiń Fransıa úlken memleket bolyp kórinedi. Elden tórt júz oqymystyny alastatyp jibereıikshi, bizdiń halyq aqymaqtar halqyna aınalady» dep aıtqan eken. Al búgingi kúni Túrkıadan údere kóship jatqandar jaqsy ómir, jaqsy jalaqy izdep júrgender emes, eldegi saıası klımattyń, bostandyq klımatynyń tarylýyna narazy bolyp, bolashaqta ǵylym-bilimmen aınalysa almaı qalamyz dep qaýiptengender. Onda jaqsyly-jamandy İT salasy bar, ǵylym, medısına salasyndaǵy azamattardyń basqa elderge, tipti, Túrkıadan dárejesi, ekonomıkasy tómen elderge baryp jumys isteýge ázirligi Túrkıanyń aldynda úlken problemalardyń bar ekenin kórsetedi.
Bıligimdi kúsheıtem dep qoǵamdy eki bólý jeńis emes, ol — jeńilis.
— Túrkıada áskerı tóńkeris bolmaǵanda, búgingideı konstıtýsıalyq reforma jasaı almas pa edi?
— Referendýmda Erdoǵan 51 paıyz ǵana daýys jınady. Munyń ózi kóp nárseni ańǵartady. Daýys berýdiń ádil ótkendigine kúmándanyp jatqandar bar. Erdoǵan buqara halyqty qorqynyshta, úreıde ustap, qoǵamdy qorqytyp úrkitip, opozısıa serkelerin qýdalap, keıbirin túrmege jaýyp, qolyna qalam ustaǵan biraz jýrnalısi túrmege toǵytty. Qoǵam belsendilerine qarsy terrorlyq áreketter, parlamentti úrkitý, partıalardy jabamyz dep qorqytýǵa qaramastan 51 paıyz daýys jınady. Baıqasańyz, Erdoǵan saılaýda da úlken jetistikterge jetip kórmegen adam. «Aq partıanyń» ishinde de búgingi saıasatqa degen kúdik, narazylyq pisip jetilip kele jatyr. Kez kelgen saıasatker ─ saıasattyń quly. Saıası maqsatyna jetý úshin túrli qıturqylyqtarǵa barady. Adamdar kútpegen qadamdarǵa barýy, keshegi jaýlarymen qaıta tabysyp jatýy múmkin. Biraq birneshe býynnyń keleshegin oılaǵan saıasatkerdiń basty maqsaty eldiń tutastyǵyn qamtamasyz etý bolýy kerek. Erdoǵan referendýmdy 65-80 paıyz daýysqa taza demokratıalyq jolmen qol jetkizem dep uıymdastyrsa, sondaı nátıjege jetse, ony sózsiz jeńis de aıtýǵa bolar edi. Keshegi referendým neni kórsetti? Túrik qoǵamy ekige jarylyp tur. Ol — kúrdeli qoǵam. Onyń ishinde túrli baǵyttar bar, aımaqtyq, etnosaralyq, dinaralyq, mazhabaralyq. Bıligimdi kúsheıtem dep qoǵamdy eki bólý jeńis emes, ol — jeńilis. Osyndaı jetistikke jetý úshin búgin osynshalyqty qıanatqa barsa, erteń budan da tómen nátıjege jetý úshin tipti soraqy qıanatqa barýy múmkin. Sol kezde Túrkıa qoǵamy múlde tuńǵıyqqa ketip qalýy ǵajap emes. Búgingi júrgizilip jatqan saıasat, onyń ishinde ólim jazasyn engizý ─ Eýropamen qarym-qatynasqa birden núkte qoıatyn nárse. Túrkıanyń taǵdyryna jazylǵan nárse Eýropamen aradaǵy dánekerlik, ol ─ Batys pen Shyǵystyń arasyndaǵy birden-bir dáneker memleket. Osy qyzmetinen aıyrylyp qalýy, ıaǵnı úlken kópirdi jaýyp tastaýy zor qıanatqa aparady. Qazirgi kezde Túrkıaǵa qajetti ıdeıalar transferti, tehnologıalar transferti, jańa zamanǵa qajetti tehnologıalardan qalyp qalýy eldi sýperderjava, tipti aımaqtyq derjava turmaq, ydyratyp jiberýi yqtımal. Onyń óziniń ishki máselesi de pisip tur. Kúrd máselesi, elge kirgen sırıalyq bosqyndar máselesi bar, el ishinde uzaq jyldardan beri beleń alyp kele jatqan, áskerıler kúshpen basyp kele jatqan solshyl terorızm máselesi bar. Modernızasıanyń da shegi bolady. Erdoǵannyń tarıhı úlken mısıasy bar edi, ol kezinde qýdalaýǵa túsken ıslam dinin atatúriktik ıdeıamen qabystyryp, Túrkıanyń jańa zamandaǵy jańa modernızasıasyn jasaǵan ekinshi Atatúrik bolatyn múmkindigi bar edi. Shynyn aıtý kerek, dál búgin júrgizip jatqan saıasaty, bılik qumarlyǵy, ózinen basqany adam sanamaýy, bıleýshi taptyń monopolıasyn ornatý saıasaty jalǵasa berse, Túrkıa zaman kóshinen 20-30 jylǵa keshigip qalýy ǵajap emes. Ol bolashaqta jańa tóńkeriske, búgingideı ol jasandy nemese kúmándi emes, shyn mánindegi úlken tóńkeriske aparýy múmkin. Eldiń teokratıalyq jolmen ketýine de aparýy múmkin. Bul zamannyń basty resýrsy munaı men gaz emes, ol — ýaqyt pen bilim. Seniń bilim alýǵa, bilimińdi jetildirýge, eshkim oılamaǵan nárse oılap tabýǵa jigeriń, ýaqytyń bar ma, onda seniń áleýetiń bar. Túrkıanyń ondaı múmkindigi bar ekendigine kúmándimin. Sebebi Túrkıanyń tarıhı mısıasy — Batys pen Shyǵys arasynda dánekerlik. Ol jaǵdaıdyń eń qıyny bizge de aýyr tıip tur. Bul túrik halyqtaryna keri áserin tıgizedi. Osy kezge deıin Túrkıa jaqsy model bolyp qabyldanyp keldi. Túrkıadaı bolsaq jetip jatyr, Túrkıadaǵydaı júıeni uıymdastyrsaq, osyndaı ashyqtyq, demokratıa degendi ózimiz de aıtyp keldik. Modeldiń joǵalýy modernızasıaǵa, demokratıaǵa umtylǵan túrik halyqtaryna teris áserin tıgizedi. Olardyń izdenisterin kúrdelendirip, tıtyqtatyp jiberýi de yqtımal. Túrkıanyń osyndaı órkenıettik qalpynan aýytqýy osyndaı qaýip-qater týyndatyp otyr.
Erdoǵannyń taǵdyryn sheshken osy búletender
— Ózińiz bilesiz, qazir Túrkıada tótenshe jaǵdaı jarıalanǵan. Referendým ótken soń da úsh aıǵa deıin sozýǵa májbúr. Osyndaı kezeńde referendým ótkizý qanshalyqty zańdy?
— Baıqasańyz, eýropalyq birde-bir memleket, OBSE osy referendýmdy ádil dep moıyndaǵan joq. Al Eýropa elderiniń bul saılaýdy standarttarǵa saı emes moıyndamaýynyń ózinde úlken gáp bar.
Jalpy, tótenshe jaǵdaı jarıalaǵannan keıin jaǵdaıdy biraz qalypqa keltirip, tynyshtandyryp alyp, tótenshe jaǵdaı alynyp tastalýy kerek. Tótenshe jaǵdaı degenimiz — saıası kúshterdiń, azamattardyń, jýrnalıserdiń t.b. júrip-turýyna qoıylatyn shekteýler. Kóringenniń kóligin kez kelgen ýaqytta toqtatyp, teksere alady. Kez kelgen adamdy polısıa ýchaskesine aparyp, qamap qoıýǵa múmkindik bar degen sóz. Munyń ózi referendýmnyń ádil ótkendigine kúmán týdyratyn másele. Osy tóńirektegi daý týdyrǵan ekinshi másele — esh belgisi joq 2,5 mln. búleten. Erdoǵannyń usynysynyń taǵdyryn sheshken osy búletender. Eger osy 2,5 mıllıondy qaq bólgende jaǵdaı basqasha bolar ma edi. Munyń bári Erdoǵannyń jaqtastarynyń ózine degen senimin azaıtady. Kez kelgen saılaý, referendýmnyń basty nátıjesi qoǵamnyń ishindegi belgili bir hımıa ǵoı. Hımıanyń basty nátıjesi bylaı bolady: eger sen ádil saılaý ótkizip, taza jeńiske jetseń, seniń birdeńe jasaýyńa, óziń bergen ýádeńdi oryndaýǵa eki ese energıa alasyń. Bizdi halyq shyn qoldady, biz nege osyny iske asyrmaımyz, bizge senip tapsyrdy ǵoı degen ishki pozıtıvti energıa beredi. Kerisinshe, kúdik, el ishinde toqtamaǵan terror, tótenshe jaǵdaı bıliktiń jaqtastarynyń óz ishinde kúdik pen kúmándi ulǵaıtady. Al onyń qarsylastaryna eki ese energıa beredi. Qýǵyn-súrgin, eldi qanaýshylyq, qınap-qystap otyryp, búkil álemmen ursysyp otyryp jınaǵandaǵysy ─ 51 paıyz. Teris energıa. Sońynda bul qaqtyǵystarǵa negiz bolady. Referendým ádil ótse, erteń Erdoǵan da, basqalary da aqtala alar edi. «Mine, álem moıyndady, bizdiń demokratıamyzǵa eshkim teris pikir aıtqan joq» dep aıta alar edi. Ádiletke tabyndylyqty tek Eýropa elderi ǵana kórsetip jatyr. Atatúriktiń reformasy 4-5 urpaqqa azyq boldy, al Erdoǵannyń jasaǵandary urpaqqa azyq bola ma, bolmaı ma?
Kúrd máselesi ─ óte kúrdeli másele
— Osy referendýmǵa qatysty elde úsh partıa birikti. Aq partıa, Ultshyldar partıasy, Uly birlik partıasy. Negizinen bular daýystyń 70 paıyzdaıyn jınaýy tıis edi, biraq olaı bolmady. Al kúrdter osy Ata Zańnyń ózgerýin qoldap kóp daýys berdi. Ulty kúrd saıasatkerler «Erdoǵan kúrdterdiń arqasynda jeńiske jetti» degen pikirler aıtty. Onyń sebebi nede dep oılaısyz?
— Túrkıadaǵy Ultshyldar partıasy bıliktiń oıynshyǵyna aınalyp ketti. Ózindik ustanymyn kórsete almady. Partıalardyń ishindegi jemqorlyq, olardyń ishindegi óziniń elektoratyna daýys berýshilerdiń táýeldi bolmaýy, saıası partıalar basshylarynyń bılikti paıdalanýǵa degen yntasy. Bul da jemqorlyqtyń bir túri, osydan aıyrylyp qalmasaq eken degen nıeti. «Ultshyldardy» múlde taratyp jiberip, ne Aq partıanyń quramynan oryn tabatyndaı, ıa búgingi aımaq-aımaqtaǵy músheleri búgingi basshylaryna qarsy shyǵyp, «Sen bizdiń úmitti aqtamadyń, seniń ornyńa basqa tulǵany shyn mánindegi ultshyldar ulttyń, memlekettiń isine kelgen kezde eshkimmen ymyraǵa kelmeıtindeı ultshyldyqty qajet etemiz» deıtindeı toptardyń kelýin qajet etetin sıaqty. Bul partıa bolashaqta saılaýda jeńiske jetemiz, úlken bir baǵyt bastaımyz, damýdyń kóshbasshysyna aınalamyz dese, osyndaı qadamdarǵa barýǵa májbúr bolady. Ol kóptegen eldiń partıasynyń basynan ótken saıası oıyndar. Túgeldeı basshylyǵyn jańalaǵan partıalar bar. İshten ydyrap, jańa kúshter shyqqan múmkindikter boldy. Qaısysyn tańdaıdy, ol ultshyldardyń ózderine, elektrotyna baılanysty. Men bilsem, ol elektorat qalanyń turǵyndary, zamanaýı, bedeldi kúshter dep aıtýǵa bolady. Olardyń múmkindikteri, árıne, áldeqaıda kúshti bolady. Úshinshi másele bar, ol — kúrd máselesi. Atatúrik zamanynan beri sheshimin taba almaı kele jatqan kúrdeli, keshendi máseleniń biri. Osman ımperıasy qulaǵannan keıingi Atatúriktiń quryp kelgeni, sózsiz, ulttyq memleket. Keshegi ımperıadan Túrkıany ulttyq memleketke aınaldyrýda. Negizgi azshylyq ulttardy saıası yqpaly bar, úlken kúshke ıe top deýge kelmeıdi. Kúrdter azshylyq etnos qoı, biraq azshylyqtyń da óz salmaǵy bar. Ony nemen alyp keldi? Ásirese Ojalańnan keıingi, basqasy bar, ymyralar mynadaı nárselerge saıyp keletin edi. «Biz Eýropaǵa qaraı jaqyndaımyz, Eýropaǵa kirýdiń, kirigýdiń, ymyralasýdyń, odaqtasýdyń birden-bir joly — ulttyq azshylyqtardyń quqyqtaryn saqtaý» dedi. Qarańyz, eger óz ultyńyzdyń jaqsy damyǵanyn qalasańyzdar, onda bizdi qoldańyzdar, astyrtyn soǵysty, partızandyq soǵysty toqtatyńyzdar, ózderińizdiń shekten shyqqan ekstremıst aǵaıyndaryńyzǵa basý aıtyńyzdar, biz esesine myna sara joldan taımaımyz, osy sara jolmen júre otyryp, sizderdiń ulttyń ishindegi árbir azamattyń ál-aýqatyn kóteremiz. Sizdiń daýysyńyz estilip otyrady» dep ýáde etti. Sodan keıin Kúrd partıasynyń qurylýyna, olardyń parlamentke kelýine t.b. jol berdi. Qazirgi jaǵdaıda Túrkıanyń qaı baǵytty ustanatyny túsiniksiz boldy. Kezindegi birneshe býyn saıasatkerler ózderiniń basty vektory degen ustanymdarynan bas tartyp jatyr. Eýropa bizge keregi joq dep jatyr. Al biz nege túrik memleketin qoldaýymyz kerek deıtin kúrdter bar. Ásirese Sırıa jáne Irak máselesi bastalǵaly beri kúrdterdiń kóńil kúıi ózgergen. Bular endi-endi áýpirimdep táýelsizdigimizge qol jetkizemiz-aý dep turǵan halyq. Buryn ondaı múmkindik joq edi, Sırıada, Irakta óziniń birtutastyǵyn saqtaı almaıtyn elder ne bolmasa ana jerden, ne bolmasa myna jerden, tipti Túrkıanyń ishiniń ózinen, ata-babalarymyzdyń turǵan jerinen avtonomıaǵa qol jetkizip qalýymyz yqtımal dep turǵan halyq. Túrkıanyń tutastyǵyn, onyń el bolǵanyn qalaıtyn da kúrd toptary bar. Biraq ishteı narazy, Túrkıany jek kóretin de kúrdter jetip jatyr. Osyndaı qarym-qatynastar Kúrd qozǵalysyna shetelden kelip túsken qarajat aqparat alysýdy, kitap shyǵarýǵa, ınternet ashýǵa tolyq múmkindik berdi. Eger sen jek kóretin el ózin-ózi shashynan súırep tozaqqa ózin-ózi jetektep ketip bara jatsa, sonda sen ne deýiń kerek? Jigitter, qoıyńdar, ol jaqqa barmańdar deısiń be? Álde júre berińder, senderdiki durys dep otyra bergen jón be? Kúrd máselesi ─ óte kúrdeli másele. Kúrdterdiń kóńil kúıi tereń zertteýlerdi qajet etedi. Men bilsem, ony túrki elıtalary jabyq dárejede paıdalanady. Biraq shyn jarıalaý, basqa tilge aýdarý degen múlde joq shyǵar. Kúrdter erteń ne arǵy kúni táýelsiz memleket quramyz dep oılaıdy. DAISH-ke qarsy kúreske qanshama qarajat quıyldy. Osylarǵa qarsy birden-bir arpalysatyn kúsh kúrdter bolyp qaldy. Sebebi olardyń sheginer jeri joq. ISHIM qatarynda júrgender úshin kúrdter adam emes. Sırıada da solaı. Olardyń ishine qarajattyń túsýi, adam aınalymy, aqsha aınalymy qalyptasqan ıdeıalardyń ózgerýine, olardyń transformasıaǵa túsýine de alyp keledi. Sondyqtan, «jyǵylǵanǵa judyryq» deıtindeı túri shyǵar bul. Bálkim basqa. Túrkıaǵa ishimiz jylyp, búıregimiz buryp turǵandyqtan týyndaǵan oı ǵoı. Onyń anyq-qanyǵyn bolashaq kórsete jatar.
Túrki birligi degen áńgime báseńsip qaldy
— Túrki áleminde qandaı da bir ózgerister oryn alýy múmkin be?
— Túrki áleminde ózgerister bolyp jatyr. Túrki birligi degen áńgime báseńsip qaldy. Men bilsem, Erdoǵannyń ózi túrkishil emes. Ony eshkim keremet pantúrkıst dep ataǵan emes. Bastalǵan úderister biraz báseńsip qaldy. Dástúrli basqosýlardy, jıyndardy sanamaǵanda, jalpy qarym-qatynastarymyzdyń da sany azaıyp bara jatyr. Osydan 5-10 jyl burynǵymen salystyrǵanda Túrkıada nemese túrki álemindegi mádenı baılanys, qarym-qatynastardyń sany da sapasy da tómendep barady. Bizdiń ózimiz túrli jıynǵa, ýnıversıtet jıyny bolsyn, túrki álemine qatysty jıyn bolsyn, jylyna 4-5 ret baryp keletinbiz.
Kezinde Eýropanyń damýyna zertteýler júrgizilgen eken. Sonyń ishinde demokratıaǵa tez ótip ketkenderi Shyǵys Eýropa elderi bolypty. Munyń sebebi ekonomıkanyń durys júrgizilýi, saıası reformalardyń bolýy, úlgi tutatyn memlekettiń bolýy eken. Kezinde Keńes odaǵy ydyraǵan soń, kóptegen memleketter táýelsizdigin aldy. Oǵan deıin túrki halyqtarynyń ishinde Túrkıa ǵana táýelsiz memleket boldy. Qazir táýelsiz alty memleketpiz. Altaýmyz da qaı baǵytta damýdy bilmeı daǵdaryp qaldyq. Mysaly, Gananyń, Venesýelanyń damýy nemese quldyraýy bizdiń el úshin áserin tıgizbeıdi. Túrkıanyń modeli opyq jeıtin bolsa, ol búkil musylman eline yqpal etetin proses. Túrkıa túrki elderine model retinde sanalyp keldi. Batys pen Shyǵystyń arasyndaǵy belgili bir kompromısti tapqan, eldiń ashyqtyǵy men ıslamnyń qaǵıdattaryn bir-birine qarama-qaıshy qoıý emes, kerisinshe bir-birimen tabystyryp, ıslamnyń shyn mánindegi memlekettiń dini ekenin rastaı otyra, dinniń durys damýy, modernızasıalyq úderisterge qaıshy kelmeı ustap otyrǵan birden-bir memleket retinde qarastyrady. Búgingi kúni bul modeldiń synýy kóptegen musylman elderine de áser etedi. Aqyry synyp qalsa, oǵan elikteýdiń qajeti ne? Batyspen eń jaqyn degen Túrkıanyń ózi osyndaı kúıge túsip jatsa, bizdiń onda ne shataǵymyz bar? Túrkıa musylman elderiniń kóshbasshylarynyń birine aınalyp edi, Egıpettiń de, Soltústik Afrıkanyń da, keıbir arab elderi de, ásirese Izraılmen bolǵan qaqtyǵystar kezinde jaqsy upaı jınady. Jaqsy múmkindikterge qol jetkizdi. Biraq Erdoǵan muny óziniń bir kózirine aınaldyra alǵan joq. Bul kóshbasshylyq qazir seıilip ketti. Dáýitoǵlynyń kezindegi «kórshilermen artyq máselemiz joq» degen urandary joqqa shyqty.
— Erdoǵan ıslamnyń qorǵaýshysy, joqtaýshysy bolýǵa tyrysýshy edi, sońǵy kezderi báseńsip qalǵan sıaqty.
— Erdoǵannyń mynandaı bir fıshkalary bar: samıtterde týdy alyp, qaltasyna salyp alý, jetimder úıindegi bir balany baýyryna basý. Bylaı qarasań, jekelegen adamnyń pıary men fıshkalaryn áli kúnge deıin keremet sanaıdy. Erdoǵannyń tabıǵatyn túsiný kerek. Ol — avtorıtarly turǵydaǵy popýlıs saıasatker. Ol ózine upaı jınaýǵa ne kómektesedi, sol quraldyń bárin ozyq jáne jetik paıdalana biledi. Keshegi saılaýdaǵysy da jeńis qoı, biraq ol qandaı nátıjege aparady, oǵan qandaı jolmen jáne qandaı qıanatpen jetkenin de qosyp qoıyńyz. Ol aldynda ne turǵanyna qaramaı, traktor nemese tank sekildi aldyndaǵynyń bárin japyryp júretin saıasatker sekildi. Kez kelgen samıtte oıyna kelgenin ashyq aıta salýy keremet erlik sekildi kórinedi. Davosta Izraıl úshin ursysyp ketip qalǵany bar. Al onyń syrtynda qol qoıylmaǵan kelisimsharttary bar, ekonomıkalyq ınvestısıa týraly basqa sheshimderi bar. Munyń bári qaıda qalady? Tarıh turǵysynan qarasaq, Eýropamen sóz aıtysy eldiń bolashaǵyn oılaǵan, úlken saıasatker dárejesine jetken adamnyń sózi emes. Keshe ǵana fashızmnen aıyrylǵan eldi fashıssiń dep ataý, nasıstke teńeý búkil eldiń namysyn qozdyratyn, jalpy túrikterge degen teris pikir týǵyzatyn qadam ǵoı. Bul pikir sol Eýropada turyp jatqan 5 mıllıon túriktiń bolashaǵyna áser etýi múmkin. Ony nege oılamaıdy? 5 mıllıon adam oıynshyq pa? Eki eldiń qarym-qatynasyn úzip, elshilerin elden qýyp jatsa, bul jeńis pe? Álemdik tájirıbe boıynsha, eki el soǵysar aldynda eń birinshi elshini shaqyrtyp alady eken. Ekinshi qadamy — bóten elshilikti qýyp jiberý. Odan keıingi másele eki eldiń búkil dıplomatıalyq qarym-qatynastaryn úzip, odan soń tolyǵymen soǵysty jarıalaýǵa bolady. Sol ma keregi? Estýimshe, qazir túrik dıplomattary qaıta-qaıta Eýropa elderine shyǵyp, «sizder durys túsinińizder, saılaýda nátıje jınaý kerek boldy. Bul bizdiń ishki máselemiz úshin ǵana aıtylǵan máseleler, ol úshin keshirim suraýǵa daıynbyz» degendeı áńgime aıtyp júr eken. Túrik kásipkerleri óte pragmatık. Bárinde de namys bar. Bári óz memleketiniń, óz sport komandasynyń jankúıeri. Osy eldegi kóp kásipkerler elderdiń bir-birine daýryǵa bermegeni jaqsy deıdi. Reseımen bolǵan jaǵdaı qanshama adamnyń kásibine teris áser etti. Nápaqalarynan aıyryldy. Germanıa da pragmatık halyq. Germanıa — zamanaýı túrik memleketiniń damýyna, órkendeýine úles qosqan birden-bir memleket. Atatúrik úkimetin quryp jatqan kezde qarý-jaraqty Keńes úkimetinen alsa, tehnologıany nemis áskerı baǵytynan aldy. Fransıadan kóp áser aldy. Ondaı qarym-qatynastardy birden úzip kete almaıdy. Nemister de munyń tabıǵatyn túsinip otyr. Eýroodaqtyń osyndaǵy keıbir elshilerimen, elshilik qyzmetkerlerimen sóıleskenmin. Olar nemisterdiń saparlary bolmas buryn Túrkıa úkimetine eskertý jasaǵanbyz deıdi. «Sizder mynany eskerińizder, munda júrgen túrikter Túrkıaǵa baryp daýys beremiz dese, basqa dese, ol óz erikteri. Biraq bizde turyp jatqandardyń kópshiliginde qos azamattyq bar. Mysaly, sizdiń elde turyp jatqan azamatqa Reseıden nemese Qazaqstannan, Arabıadan kelip, úgit-nasıhat júrgizse, qalaı qarsy bolsańyzdar, biz de solaı qarsy bolamyz. Sondyqtan múmkindikterińiz bolsa, munda úgit-nasıhatyn jiberińizder, búlletenderińizdi salyp jiberińizder, biz onyń eshqaısysynyń júris-turysyna kedergi keltirmeımiz. Biraq sizderdiń saıasatkerler kelip, osynda belsendi saıası jumys júrgizip, qaqtyǵysqa aınalyp ketip jatsa, bizde kúrdter de bar, túrikter de bar, bul bizdiń ishki máselemizge aınalady. Sondyqtan sizderden osyndaı qadamdardan aýlaq bolýlaryńyzdy suraımyn» degen birneshe ótinishteri baryn aıtady. Biraq Erdoǵan óziniń elektoratyn modernızasıa jasaý úshin, ádeıi osyndaı ýshyqtyrýǵa baryp otyr. Arada biraz qatty sózder aıtylǵan soń, ony birden jibitý ońaı emes. Bul kem degende jaqyn arada joǵary dárejedegi sapar almasý bolmaıdy degen sóz. Úlken samıtterde kezdesip qalýy múmkin. Biraq memleketaralyq qarym-qatynastarda eki-úsh kúndik resmı saparlar kemi 1-2 jylǵa sheginip qalýy múmkin. Saparlardyń dárejesi tómendeýi múmkin. Buryn permer-mınıstr, kanslerdiń dárejesinde baratyn saparlarǵa ortasha deńgeıdegi mınıstrlik ókilderi barýy múmkin. Qarym-qatynastardy saqtap otyrady, biraq dárejesiniń ósýine teris áser beredi. Búgingi zamanda memleketaralyq básekeniń birden-bir negizi men quraly — ınvestısıa. Nemistiń tehnologıalyq turǵydan damyǵan 125 kásiporny erteń oılanyp qalsa, onda qazirgi kásiporyndarymyz bar, bári tursyn, biraq bolashaqta ınvestısıa salamyz ba, salmaımyz ba, ol ekitalaı jumys. Bul bizdiń elge de qatysty áńgime. Popýlısik turǵydan kez kelgen sheteldik bıznesmen alyp kele berýge de bolady. Bizdiń kóp jaǵdaıda qoǵamdy shýlatyp júrgen myna kásiporyn qazaq tilin mensinbeıdi eken, myna kásiporynda orys tilin alady eken deý bizdiń azamattyq qoǵam turǵysynan durys. Alaıda memleket qazir óziniń búkil pármenin ońdy-soldy paıdalana berse ne bolady? Eger ol kásiporyndar ketetin bolsa, onda sol kásiporyn turǵan aýyldyń eki qyzmetkeri jumyssyz qaldy dep eseptesek, erteń búkil aýyl kásiporynsyz qalýy múmkin. Onda biz ne isteýimiz kerek degen saýal týyndaıdy. Meniń oıymsha, eń durysy búgingi qoǵamnyń ishindegi zańdarymyzdyń kúsheıýin qamtamasyz etý, ústi-ústine osynsha talaptardy qoıa berýimiz kerek. Sol kásiporyn ıelerimen tikeleı qarym-qatynas ornatý kerek. Bizde osyndaı janjaldar shyǵyp jatady, kásiporyndar ózimen-ózi, qazaq ultshyldary men baspasóz ózimen-ózi júrip jatady. Solardyń qyzmetkerlerimen nege baryp sóılespeımiz? Betpe-bet nege tildespeımiz degen máseleler týyndaıdy. Investısıaǵa táýeldi elderdiń kópshiliginde adam quqy, jumysshylardyń quqy degen nárse joq. Búgingi Qytaı óziniń ońtústik-shyǵysyn búkil batystyń, Japonıa, Koreıanyń búkil kásiporyndaryn alyp keldi. Sol kezde sondaǵy eńbekkerlerdiń quqyǵy nól bolatyn. Sonyń arqasynda biraz dárejege deıin kóterip alyp, qazir ondaǵy jalaqy da, basqasy da ósip jatyr, tipti kóptegen kásiporyndar Qytaıdaǵy jalaqynyń ósýine baılanysty kásiporyndaryn Vetnamǵa, basqa da damýshy elderge kóshirýge yntaly bolyp otyr. Bul da ınvestısıa úshin talastyń bir túri. Bizge ne kerek? Eger bir kásiporyn túgeldeı kóship ketse, búkil sala kóship ketedi jáne 20-30 myń adam jumyssyz qalady degen sóz. Sol sekildi keshendi kózqarastar esepteý kerek sıaqty. Túrkıadaǵy jaǵdaı ýshyǵyp, terorıstik aktilerdiń sany artatyn bolsa, terorızmge, ishki qıturqy máselelerge qatysty memlekettiń saıasatyn kúsheıtemiz, ólim jazasyn engizemiz deıtin bolsa, onda eldegi jaǵdaı ýshyǵady. Onda elde kóp ınvestısıa bolmaıdy. İri kásiporyndar qalýy múmkin. Shyn mánindegi ınovasıany, shyn mánindegi jańalyqtardy, básekelestikti qamtamasyz etetin transulttyq korporasıalar emes, shaǵyn jáne orta bıznes. Bir jerden baq ketse, uzaq ýaqytqa deıin onyń qaıtyp oralýy ekitalaı. Seniń jibergen qateligińdi sol sátte-aq basqa memleket paıdalanyp ketýi múmkin. Bizde ulttyq egoızm turǵysynan Túrkıadaǵy ınvestorlarǵa kóz tigip otyrýymyz kerek shyǵar. Mynalar ketip jatsa, artynan júgirip barýymyz kerek shyǵar. Ulttyq egoızmimiz osyny qajet etedi. Túrikshesin bilemiz, bizde jaqsy eńbek kúshi bar. Aımaqtaǵy halyqtarmen salystyrǵanda óremiz birshama joǵary. Sanamyz ózgergen, jańǵyrǵan. Arab elderine, Sırıa, Irak t.b. qaraǵanda bilim berý júıesi birshama jaqsy. Halyqtyń júz paıyzy joǵary bilimdi bolmasa da saýaty bar deýge bolady. Sonyń bárin aıtyp, bálkim bizdiń de atyp shyǵatyn kezimiz shyǵar, kim biledi? Búginde elaralyq básekelestik — qarý-jaraqtyń myqtylyǵy emes, ınvestısıaǵa, bızneske degen qolaıly klımat qalyptastyrý. Bizdiń óz kemshiligimiz jetip jatyr. Kez kelgen jaǵymyzǵa qarasaq, 3 myń shaqyrymnan jaqyn jerde teńiz joq. Eń jaqyn jerde 3300-3400 shaqyrym qashyqtyqta Úndi muhıty jaǵynda. Sonyń ózi kóptegen nárseni shektep tastaıdy. Sondyqtan másele kóp.
— Suhbattasqanyńyzǵa rahmet!
Derekkóz: Qamshy portaly
Suhbattasqan — Baýyran Karıpov
