Aıdos SARYM, qoǵam qaıratkeri, saıasattanýshy:
– Ulttyq keńestiń alǵashqy uıymdastyrý kezdesýinde qol jetkizilgen kelisimderge saı Keńes músheleri óz talap tilegi, kásibı baǵyty men yrqyna qaraı úsh jumys tobyna bólingen bolatyn.
Bizdiń top – saıası reformalarǵa qatysty qurylǵan top. Tobymyzǵa Keńestiń aqsaqaly, dýaıeni Seıdahmet Quttyqadam aǵamyz bastaǵan 16 saıasatker, qoǵam qaıratkerleri, saıasattanýshylar, zańgerler, sarapshylar kirdi.
Birinshi kúnnen bastap bizdiń top qyzmetin jandandyryp, eki otyrysyn ótkizip, Nur-Sultan men Almaty qalalarynda qoǵam belsendilerimen kezdesýler ótkizip, sarapshylardyń oı-pikirin jınap, zerdelep, osy kúnge deıin baspasóz ben áleýmettik jelilerde aıtylǵan syn-pikir, tilek-lebizderge monıtorıń júrgizip, «saıası modernızasıa», «saıası reformalar» degen uǵymǵa saıatyn barsha dúnıelerge aıryqsha kóńil aýdara otyra, qyzý talqy ótkizisip, daýys berip, birshama, jalpylama bolsa da ortaq pikirge kelgen sıaqty.
Shynyn aıtý kerek, elimizdegi «saıası reforma» degen taqyryp aıtýǵa ońaı bolǵanymen, is júzinde, áreketke kelgende asa kúrdeli másele.
Qazaqtyń qyzyl tiline salsaq, eki kúnde saıası reforma, úsh aptada saıası jumaq ornatýǵa bolatyn sıaqty bolyp kórinedi.
Biraq, aqıqatyna kelsek, jumys tobynyń ishinde de qyzý talqy oryn aldy, keıbir máselelerdi daýys berý arqyly sheshýge týra keldi. Iaǵnı, qazir ortaǵa salaıyn dep otyrǵan dúnıeler tobymyzdyń ortaq mámilesi, kóptegen oı men pikirdiń túıini, kompromıstik usynystar.
Bul oı-pikir neden týyndady? Basa aıtyp ótkim keletin bir dúnıe bar.
Bárimizde búgin qyl ústinde turǵan sıaqtymyz. Bizdiń jumysymyzdan úmit kútip te, jumysymyzǵa kózin alartyp ta otyrǵandardyń sany birdeı.
Úmit pen kúdiktiń arasyn jalǵaý, kópshiliktiń kóńilinen shyǵý, alań da alań alań jurttyń oılaǵanyn dóp basyp, ógizdi de óltirmeı, arbany da syndyrmaı, qıynnan qıystyryp, ult pen memlekettiń dańǵyl jolyn taýyp, ortaq jol usyný, altyn ortany tabý el muraty men bolashaǵyn túsingen árbir azamattyń boryshy men mindeti dep túsinemiz.
Sondyqtan da keıbir kezde qyzdy-qyzdymen osyp-osyp jibersek, keıbir kezde sap-sap kóńilim, sap kóńilim dep, ózimizdi sabyrǵa da shaqyrǵan kezimiz boldy.
Qysqasy, tobymyz, osy joly tek iri-iri, kesek-kesek dúnıelerge toqtalyp, eń bastysy ortaq múddeniń iske asýy, jumyla kótergen júgimizdiń jeńildeýi, qoǵamdyq-saıası úderisterdiń aldyǵa qaraı jyljyǵanyn durys dep taýyp otyrmyz.
Bizdiń toptyń ishinde táý etken Táýelsizdigimizdiń alǵashqy kúnderinen bastap elge adal qyzmet etip kele jatqan azamattar az emes. Osy jolda saıası reforma, saıası modernızasıa degen tirkesterdiń san márte san-saqqa júgirtilip, san márte soraqy, usqynsyz, ustynsyz baǵytqa burylyp, burmalanǵanyn da kórdik.
«Osynyń bári de bos sóz», «osynyń bári de jalǵan» dep túńilgenderdiń qatary jyl sanap kóbeıip te keledi. Biraq, osyǵan qaramastan qoǵamdyq ortada, jurt ishinde shynaıy reforma osyndaı bolýy kerek, osylaı bolmasa bári de qarań degen qatqan qaǵıda dárejesine jetken ustanymdar da jeterlik.
Bizdiń jumysymyzǵa qarap, «minekı, osy másele aıtylmasa, onda badalyńdar, osyny aıtpasańdar qarań qalyńdar» dep otyratyn toptar da joq emes.
Qoǵam qalaı árkelki bolsa, bılik ishi de solaı birkelki emes ekenin de jaqsy túsinemiz. Qoǵamnyń dúıim kópshiligi «qandaı da bolsa da ózgeris bolsa eken» dese, bılik ishinde «búgingi kúnimiz altyn ǵasyr, eshteńe de ózgermese eken, osy taz qalpynda qala berse eken» deıtinder de joq emes.
Durys túsinsek, bizdiń jumys osy eki kózqarastyń teketireske túspeı, qandy janjalǵa aparmaı, eldi shaıqaltpaı, memleketti muqaltpaıtyn jolyn tabý, sony qoǵamǵa usyný!
Olaı bolatyn bolsa, bizdiń toptyń abyroı-arynyń máselesi – negizgi-negizgi degen máselesin naq aıtý, solardy sheshýdiń joldaryn izdeý, urysa-tabysa otyra ortaq jolyn, sara jolyn qarastyrý bolyp tabylady.
Qasyqtap jınalǵan abyroıdy bir kúnde shelektep tógetin eshkimniń de jaıy joq!
Biraq, el men ult úshin, bolashaq urpaq úshin keıbir kezde ardy satpasa da, at pen abyroıdan aırylatyn kezeńder bolyp turady. Eger ult jumysy órge domalasa, seń kozǵalsa, nátıje bolsa, saıası úderister bastalsa, meniki ǵana durys, sender ońbaǵan ekensińder dep qarap turar, tósekte kósilip jatar jaıymyz da joq!
Birimizge unasyn-unamasyn, dál osy kezge saıası modernızasıa, saıası reforma degen máselelerge qatysty naqty qoǵamdyq pikir qalyptasty.
Jumys toby barsha jumysty, aıtylǵan pikirdi zerdeleı kele saıası máseleler elimizde qabyldanǵan jıyrma eki zańǵa qatysty ekenine kózin jetkizdi.
Alaıda, osy kezge deıingi barsha daý-damaı saıası úderisterdi, olardyń basty erejesin anyqtaıtyn bes-alty zańnyń tóńiregine topshylanǵanyn da joqqa shyǵara almaımyz.
Bizdiń usynystardyń basty baǵyty – eldegi saıası úderisterdi demokratızasıalaý, zańnamany ult múddesine saı yryqtandyryp, lıberalızasıalaý, bılik tarmaqtary arasyndaǵy qarym-qatynastardaǵy teńsizdikti joıý, qoǵam tynysyn ashyp, halyq pen bılik arasyn jamaý bolyp tabylady.
Jumys toby júrgizgen monıtorıń, osy kezge deıin istep kelgen dıskýssıalyq alańdar men talqylardyń materıaldaryn zertteý, baspasózde jaryq kórgen maqalalardyń mazmuny, sarapshylar men saıasatkerlerdiń pikiri negizinen bes zańnyń aıasyndaǵy syn men daý-damaı ekenin aıqyn kórsetedi.
Osy bes zań túzeletin bolsa, osy beseýi yryqqa kelse, durys saılaý ótedi, saıası plúralızm men saıası belsendilikke, saıası básekelesitkke jol ashylady degen paıymdar bar.
Bul zańdar:
«Qazaqstan Respýblıkasynda beıbit jınalystar, mıtıńiler, sherýler, pıketter jáne demonstrasıalar uıymdastyrý men ótkizý tártibi týraly» 1995 jyldyń 17 naýryzyndaǵy zańy;
2002 jyldyń jazynda qabyldanyp, san márte jamalǵan «Saıası partıalar týraly» zań;
1999 jyly qabyldanyp, qyryq jamalǵan «Buqaralyq aqparat quraldary týraly» zań;
Baǵynan sory kóp, talaı-talaı daýdyń ózegi bolyp tabylatyn, 1995 jyly qabyldanyp, sońynan myń qubylǵan «Qazaqstan Respýblıkasyndaǵy saılaý týraly» zań;
«Qazaqstan Respýblıkasy Parlamenti men onyń depýtattary týraly» zań.
Sonymen qatar, qoǵamdyq orta men sanada «Jergilikti ózin-ózi basqarý týraly», «Sot reformasy jáne penıtensıarlyq júıelerdi reformalar týraly» arnaıy tujyrymdamalar birinshi kezekte qabyldanýy tıis dep otyrmyz.
Joǵaryda atalǵan zań dar qaı baǵytta ózgerýi tıis degen suraq týyndaıdy. Bizdiń pikirimizshe, bul zańdar túbegeıli túrde qaıta qaralyp, zaman talabyna, jurt suranysyna saı qaıta jazylyp, ashyq talqylanyp, jańadan qabyldanýy kerek!
Mıtıńiler týraly zań eń aldymen azamattardyń óz oıyn aıtý-tanytý quqyqtaryn sózsiz qamtamasyz etý, beıbit sherýlerdiń túri, syn-sıpatyn zań aıasynda anyqtaý, qatysýshy árbir taraptyń quqyqtary men tynys-tirligin aıqyndaıtyn, jıyndardyń negizinen habarlandyrý tártibimen ótkizilýin qamtamasyz etetin, elimizdiń halyqaralyq mindettemelerine saı bolýy tıis dep otyrmyz!
Saıası partıalar týraly zańnama el azamattarynyń saıası múddesine saı partıalarǵa birigip, óz jumysyn erkin júrgizý quqyna saı, olardy qurý men memlekettik tirkeýge qatysty shekteýler men senzderdi júıeli túrde azaıtý baǵytynda qabyldanýy tıis.
Elimizdegi «Buqaralyq aqparat quraldary týraly» zańnama «buqaralyq aqparat quraly» deıtin uǵymdy durys anyqtaý, jalǵan aqparat uǵymyn dekrımınılızasıalaý, daý-damaılardy sotqa jetkizbeı sheshý turǵysynda qabyldanýy tıis dep sanaımyz.
Qazaqstannyń saılaý kodeksi de saılaý saıyn synǵa alynyp keledi. Bizdiń oıymyzsha, aldaǵy ýaqytta bul zańnama parlament pen máslıhattardy saılaýdyń aralas júıesine kóshýdi, partıalardyń Májiliske ótý tabaldyryǵyn tómendetý, aýdan deńgeıine deıingi ákimderdi halyqtyń tikeleı saılaýy júıesine kóshýdi qamtamasyz etetin ózgeristermen tolyǵýy tıis. Bunyń barlyǵy da, árıne, bir kúnde bola qoımas, biraq osynyń satylyq, merzimdik satysy, júıesi men jelisin jasaqtaý, jazyp shyǵýǵa ábden bolady.
Parlament depýtattary týraly zańnama parlamenttiń atqarýshy bılikten táýelsizdigin qamtamasyz etýi, parlamenttik opppozısıanyń qyzmetine múmkindik berýi, parlament qyzmetiniń ashyqtyǵy men jaýapkershiligin arttyrý týrasynda qaıta qaralýy turǵysynda ózgerýi kerek dep sanaımyz.
Sonymen qatar, qoǵamdyq pikirdi zertteı kele, Keńes músheleriniń arasynda zertteý júrgize otyra, bizder mynadaı usynystardy qosa usynǵandy jón sanap otyrmyz:
Qazaqstan Respýblıkasy Halyqaralyq azamattyq jáne saıası quqyqtar týraly paktiniń Ekinshi fakúltatıvtik hattamasyn quptap, «ólim jazasy» degen uǵymnan bas tartýy kerek. Zańnamaǵa «Ólim jazasy» degen uǵym ornyna «ǵumyrlyq bas bostandyǵynan aıyrý» uǵym enýi tıis.
Taǵy bir másele: elimizdiń zańnamasyndaǵy 174 bap qaıta qaralyp, «áleýmettik, taptyq jik salý» degen sıaqty uǵymdarǵa jańa kózqaras qajet.
…
Qurmeti Tóraǵa! Qurmetti Keńes músheleri!
Ózderińiz kórip otyrǵandaı, birinshi otyrystyń ózinde ǵana kóterilip otyrylǵan máselelerdiń ózi bir-bir dastan sekildi. Ár másele, árbir suraq uzaq zertteýdi, tereń talqyny, ashyq áńgimeni talap etedi.
Baıqap otyrsaq, osy máselelerdi júrgizip, iske asyrýǵa daıyndyǵymyz da ártúrli sıaqty. Mysaly, mıtıńiler men baspasóz týraly zańnamalar boıynsha dál búginniń ózinde birneshe balama zań jobalary, ártúrli dárejedegi talqylar men jıyndar ótkizilip qoıyldy.
Bul máseleler boıynsha tıisti mamandar men sarapshylardyń tizimi men qatary saqadaı saı tur. Atalmysh mıtıńiler týraly zańnamany bizdiń áriptesterimiz Almaty qalasy Qoǵamdyq keńesi aıasynda talqylap, sarapshylardyń basyn qosyp, birshama jetistikke jettik dep aıta alamyz.
Temirdi qyzǵan kezinde soq degen babalarymyz. Bálkim, sol sıaqty búginniń ózinde Ulttyq keńes músheleri qatarynan osy máselelerge qatysty jumys toptaryn quryp, oǵan Májilis jáne Senat depýtattaryn, saıası partıa ókilderin tartyp, jumysty bastap ketýge de bolatyn da shyǵar! Eger búgin tıisti sheshim qabyldanyp, pármen berilse, ózimizdi qajap, qarqyndy jumys istesek, Ulttyq keńestiń kelesi otyrysyna naqty zań jobasyn usyna alar edik.
Eger qalǵan másele boıynsha osyndaı ázirlik pen daıyndyq bolsa, solar boıynsha da osyndaı tártippen qozǵalyp, Ulttyq keńestiń árbir otyrysyna naqty zań jobalaryn usyna alatyn rejım men qarqynǵa jete alatynymyzǵa óz basym esh kúmándanbaımyn.
Eń basty másele – ult pen memlekettiń máselesi! Ultymyzdyń uıyp, memleketimizdiń murattaryna jetýi! Jekelep kelsek, bizdiń eshqaısymyzǵa ataqtyń da, dańqtyń da qajeti joq. Jumys nátıjeli bolyp, júıeli túrde jetistikke jetsek, elimizdiń saıası júıesin belgili bir meje men ýaqyt ishinde qaıta jasaqtap, halyqtyń kóńilinen shyqsaq, qazaq degen ultymyzdy aldaǵy qıyn-qystaý zamannyń sodyr-soqpaǵyna soqtyrmaı, sýyǵyna tońdyrmaı, shyjyǵyna kúıdirmeı alyp shyqsaq, osydan artyq arman, osydan artyq abyroı joq. Solaı bolsyn dep tileımiz!
