Baýkeńniń menen bir jas aıyrmashylyǵy bolatyn. Jas syılap, iltıpat kórsetý atam qazaqtyń qasıeti emes pe, kishilik izetimnen asa almaı júretin ádetim ǵoı, sodan bir kúni ol maǵan kúle qarap:
– Áı, Tóke, sen menen bar-joǵy bir-aq jas kishisiń. Babalarymyz «bes jas bel qurdas, on jas ol da qurdas» demeı me? Maǵan «siz» deýden jańylmaısyń. Oǵan bola qurmetimiz azaıyp qalmas, sen dep aıta berseńshi, – degen.
Sol sát men de sóz tapqan syńaımen:
– Baýke-aý, solaı bolǵany ózińizge jaqsy emes pe? Aǵa tutyp, izet saqtap ıilip tursam, kerek kezdiń bárinde, kún demeı, tún demeı qalaǵan sharýańyzǵa júgirtip jumsaı alasyz, – dep edim: – Ol jaǵy da bar eken, degenmen qurdastyń quny bir degendi de umytpaıyq – dep, rıasyz kóńilmen kúlip aldy.
Baýkeń qaıta túlegen Torǵaı oblysy Ulttyq Qaýipsizdik departamentin basqarsa, men İshki ister basqarmasy bastyǵynyń orynbasary qyzmetin atqardym. Keıin Qaraǵandy oblysynda da ekeýmiz eki júıede qyzmet istedik.
Arada biraz jyl ótken soń, Atyraý oblysyndada osylaı ekeýimiz eki júıeni basqardyq. Odan keıinde qyzmet babymen barǵan oblystarda jumysymyz osylaı jalǵasty. Ekeýimizde general-maıor shenin aldyq.
Áńgimemiz úılesip ketetin. Solaı syılasyp, syrlasyp júrýdi Jaratýshy ıemiz mańdaıymyzǵa jazǵan eken. Ózimiz ǵana emes otbasy, bala-shaǵamyz da etene aralasty. Aq dastarhannan tatqan dám-tuzymyz odan da jaqyndastyra tústi.
Qaı kezde de azamatty ajarlandyratyn áıeli ǵoı. Shákeń – Shámshibaný jeńgemiz ǵajap kisi edi. Ómirin ǵylymǵa ǵana emes, arqa súıer azamatyna da arnady. Ekeýi el qyzyǵatyn ǵajap otbasy boldy. İńkár, Nurdıdar, Aınur atty balalary jarasyp, jaınap ósti. Olarǵa taǵylymdy tárbıe berdi. Baptaı bilgenderiniń arqasy, bári de óte jaqsy degen baǵalarǵa oqydy. Ónegeli bolyp eseıip, İńkár men Aınur mektepti altyn medalmen, joǵarǵy oqý ornyn qyzyl dýıplommen bitirdi. Ekeýi de ekonomıka ǵylymdarynyń kandıdaty boldy. Keıin alǵan bilimderine oraı óz salalarynyń bilgirleri boldy. Bul bir jaǵy bolsa, ekinshi kóńil toltyryp aıtatynym – ómirlik syńarlaryn taýyp, barlyǵy bir-bir úı bolyp ketti. Baýkeń men Shákeń buryn ul-qyzdary úshin ómir súrse, endi ómirlerin uzartatyn nemereler úshin tirlik keshetin jaǵdaıǵa jetti. Tuńǵysh nemeresi Han-Temir, odan keıingi Náılá, Farangız, Ibrahım, Abaı ata men ájeniń aıaly alaqan tabymen erkelep ósti. Olardyń bári búginde eseıgen, joǵary bilimdi maman, táýelsiz elimizdiń beldi bir-bir tiregi bolýǵa laıyq azamattar. Soǵan qarap, ata-ananyń armandaryn uzartyp, eńbekterin aqtaǵanyna ishteı marqaıyp, máz bolyp otyramyn.
Ýaqytta toqtam bolmaıdy. Qyzmettiń babymen elimizdiń ár oblysynda júrip zeınet jasyna kelgenimizdi bilmeı de qaldyq. Oǵan kúndelikti qarbalas jumysymyz da sebep boldy. Osynyń syrtynda otbasyndaǵy úılesken, shýaqty kúnderimizdeoń yqpal etti. Jarasyp, jaıdary ǵumyr keshtik. Árıne, qyzmettiń biz úshin óte jaýapty bolǵany kúmánsiz. Sol jaýapkershiliktiń júgin jeńildetip almasaq dedik. Shúkir, bári abyroıly boldy. Qurmetti demalysqa qurmetti bolyp shyqtyq. Zeınetkerlik ómirdiń tátti dámine tamsanyp alańsyz júrgen kúnderdiń birinde aıaýly Shákeń ómirden ozdy. Bul 2016 jyldyń 31 shilde edi. Júregim shym ete tústi. Solaı bolatynyn qansha jerden kútip júrseń de, mundaı nárseqatty áser etedi eken.«Qımasymyz bolyp ketken qaıran Sháke, shynymen-aq jaǵdaıdyń osylaı bolǵany ma?» degen oı sanamdy ıneshe suqqylady. Sál únsizdikten soń Baýke «jaǵdaıy nasharlap jatyr» dedi. Osylaı Shámshibaný Ábishqyzynan aıyrylyp qaldyq.
Shákeń búkil ómirin urpaq tárbıesine arnaǵan ulaǵatty ustaz edi.Jáı ustaz emes, ustazdardyń – ustazy! Áıgili QazMÝ-dyń túlegi. Ýnıversıtet aýdıtorıasynan túlep ushqan soń Almaty shetel tilderi ınstıtýtynda qyzmet isteıdi. Osy ınstıtýttyń aspırantýrasyntámamdaıdy. Abaı atyndaǵy QazPI-diń qazaq tili kafedrasynda oqytýshylyq qyzmet atqarady. Odan keıin, eki jyldaı ózi bilim alǵan QazMÝ-de dáris beredi. 1994 jyldyń qarashasynan Arqalyq qalasyndaǵy Y.Altynsarın atyndaǵy pedagogıkalyq ınstıtýtta kafedra meńgerýshisi, araǵa ýaqyt salyp dekany bolady. Baýkeniń qyzmet retimen Qaraǵandyǵa aýysýyna baılanysty sondaǵy E.Bóketov atyndaǵy Qaraǵandy memlekettik ýnıversıtetinde aǵa oqytýshylyq qyzmetke ornalasady. Bári ómirlik jary, ózim erekshe qurmet kórsetetin Baýkeniń jaýapkershiligi zor memlekettik qyzmetine baılanysty. Ol qaı jaqqa aýyssa, sol jerlerde bolashaq joǵary bilimdi mamandardy tárbıeleýge belsene atsalysty. 2005 jyl men 2016 jyl aralyǵynda Qazaqstan Respýblıkasy Ulttyq Qaýipsizdik Komıteti shekara qyzmeti akademıasynyń kásibı til kafedrasynda profesor boldy. Qanshama tanymal tulǵalarmen qatarlasa qyzmet ete júrip ǵylymmen aınalysty. Qazaq tiliniń teorıasy jáne qoldanbaly máseleleri, tildi oqytý ádistemesi boıynsha kitap, elýden astam ǵylymı maqalalar jazdy. Qazaq tilindegi kirme sózder problemalarymen tıanaqty shuǵyldanǵan tanymal ǵalym boldy. Aınalasynda osy saladaǵyeńbekterin erekshe baǵalaıtyn áriptesteri kóp eken. Aralarynda ózine ustazdyq etken úlken ǵalymdar da bar. Bári Shákeńniń ómirde alǵan ornyn ár qyrynan kelip áńgimeledi, qımastyq sózderin aıtty. Qatar oqyǵan kýrstastary arasynan ǵylym jolyna túsken, shyǵarmashylyq eńbekpen aınalysqan ǵalymdar da, aqyn-jazýshylar da kóptep shyqqan eken. Sońǵy saparǵa attandyrar kezde bári jınaldy. Qımastyq lebizderin aıtyp, kózderine jas aldy. Óstip eldi eljiretip ketý úshinde adamnyń boıynda adamgershilik qasıeti, ańqyldaǵan peıili, syılastyq sezimi bolý kerek. Baýkeńe adal jar, ul-qyzdaryna aıaýly ana bolǵan Shámshibaný Ábishqyzy osyndaı ǵajap jan edi. Árıne, bárimizge aýyr tıdi.Ásirese, aıalap ósirgen ul-qyzdaryna...
Sondaı kezeńde men Baýkemen burynǵydan da kóbirek aralasýǵa, janynda janyn jadyratyp, qulazytatyn oılardan sergitetin sózder aıtýǵa tyrystym. Qaıǵy bulty tezirek seıilse eken dedim. Osylaı kún artynan kúnder ótti. «Ýaqyt– emshi» degen ras, ol alǵa qaraı ozdyrǵan saıyn atqaratyn sharýalar, aralasatyn adamdar, aǵaıyn-týystar, dos-jarandarmen júzdesýler aldandyrady eken. Óıtkeni, bul ómir ǵoı. Kóńilge kirbiń uıalatatyn oqıǵanyń sońynan júrekke nur quıatyn jańalyq, ózgeristeróz retimen kelip jatady. Sonyń biri de biregeıi ózi bas bolyp qurastyrǵan, qashan kitap bolyp qolǵa tıgenshe tynshý kórmegen «Shámshibaný» estelik jınaǵy. Shákeńniń jyly qarsańynda jaryq kórgen bul kitaptyń birinshi bólimi Shámshibaný Ábishqyzynyń zertteý maqalalary men ata-baba, áke-sheshe, týǵan jer, ustazdaryna arnalǵan jazbalaryna arnalsa, ekinshi bólimi ol týraly qımas kóńilden órilgen ádemi estelikterden turady. Osy rýhtas kitaptardy kórip júrmiz ǵoı, biraq bul jınaq mazmundylyǵymen, taǵylymdyq oılarymen qolǵa alǵandardyń báriniń kóńilinen shyqty. Kitaptyń sátti shyqqanyna Baýkeniń ózi de razy bolyp júrdi. Sodan keıin de synaptaı syrǵyǵan ýaqyt bildirmeı óte berdi. Báribir Baýkeniń oıynda baqytym da, baǵym da dep ótken Shákeń turdy. Endi bes jyldyǵyna oraı asyn bersem dep nıettenip júrdi. Tipti aǵaıyn-týystary men dos-jarandarǵa ótkizetin ýaqyty týraly da habarlaǵan. Biraq...
Iá, biraq bári Allanyń qalaýymen bolady eken. Ótken jyldyń 19 mamyry kúni aramyzdan ketti de qaldy. Kórgen tústeı áser etti. Sener-senbesimizdi bilmedik. Óıtkeni kúni keshe ǵana qatar júrdik.Áńgimemiz jarasyp, ázilimiz úndesip júrgen qaıran Baýke – meniń Baýkem óstip máńgilikke alystady... Qarap otyrsam, qımastyqpen jer qoınyna bergen kúnimizkeshe ǵana sıaqty. Endi mine, «Jyl ótti asyl júrek toqtaǵaly» dep, jaqsy bir dosy qaıtys bolyp, soǵan arnap shyǵarǵan aqynnyń óleńindegi bir jolyn eriksiz aýyzǵa alyp otyrmyn. Baqıdan fánıge ótken dosymnyń nur beınesi kóz aldymda. Ol eshqashan kómeski tartpaıdy. Sońǵy ýaqytynda qalaı kórdim, solaı kóz aldymda. Qanshama jyldar qatar júrip, birge ótkizgen ýaqytymyzda jan jadyratyp otyrǵan sátterimiz kóp boldy. Balalarymyz kóz aldymyzda ósti, eseıdi. Biz solardyń árbir qýanyshyn qyzyqtadyq. Keshegi bizdiń ómirimizdiń máni men mazmuny solaı ótti. Bir-birlerimizdiń jetistikterimizge shyn kóńilden tilektestik bildirip, qýanyshymyzdy bólistik. Aramyzda aıtylmaǵan qupıa syrlarymyz qalmaýshy edi. Men sondaı arly azamattan kóz jazyp qaldym ǵoı... Men biletin, el biletin Baýyrjan Ysqaquly dosqa – dos, joldasqa – joldas, aǵaıynǵa aǵaıyn bola bilgen nar jigit edi. Qolynan kelgen jaqsylyqty jasaýǵa asyq bolatyn. Árkimge janashyrlyq jasaıtyn. Qajet dese, qolyndaǵy bıligi men mansabyn paıdalanyp, sózi ótetin jerlerdiń bárine baryp, sózimen de, isimen de qaıyrymdylyq kórsetetin. Sondyqtan oǵan degen eldiń yqylasy ózgeshe edi. Qaı kezde de qasymnan tabylatyn dostarymnyń biri Baýkeniń men úshin orny bólek. Tipti qalaı maqtasamda, qalaı eske alsamda soǵan tatıtyn tirligi bar ǵajap jan edi, orny oısyrap qaldy... Jaqsylyqtyń aty – jaqsylyq. Ol saýdalanbaıdy, shynaıy kóńilmen jasalady. Elge adal qyzmet etip, abyroı bıigine kóterilgen Baýkeniń jasaǵan jaqsylyqtarymen aıtqan jaqsy sózderin biletinder, kózimen kórgender jyr etip aıta jatar. Endi ol sondaı estelikter men saǵynysh sezimine toly eske alýlar arqyly bizben birge jasaı beredi. Al men úshin ýaqyt uzaǵan saıyn onyń qadir-qasıeti artyp, tulǵalana beretini kúmánsiz. Óıtkeni Baýke meniń eń qımas dosym edi. «Dostyqqa dostyq – qaryz is» demeı me danyshpan Abaı? Uly oıshyl aqynnyń ónegege toly óleńderin oqyp ósken urpaqpyz. Bul bizge máńgilik taǵylym bolǵan. Sol sebepti Baýkeni aqyrǵy saparyna jónelterde aıanyp qalmadym. Ómirdegi qol jetkizgen jetistik, abyroı-ataqtaryna saı rásimdik saltyn jasap, qası¬etti jer qoınyna tapsyrý úshin qolymnan kelgenniń bárin jasadym. Sóıtip qana jeńildeıtinimdi bildim. Baýke dosym sonyń bárin kórip, bilip jatqandaı áserde júrdim. Qaı jerde bolsa da qurmetke bólenetin, tapsyrylǵan istiń bárin adal atqaratyn, aınalasyndaǵy elmen jaqsy aralasatyn, júrgen jerine shýaǵyn shashyp júretin Baýyrjan Ysqaqulyn máńgilik saparyna osylaı attandyryp edik. Árıne, bárimizdiń kóńilimizdi qımastyq sezim terbep,¬ tebirentip turdy. Kózimizdiń jasyn syǵyp: «Baqul bol, baýyrym! Jatqan jeriń jumaqtyń tóri bolsyn!» – dedik. Ómir degenniń uzaqtyǵy bilinbeıdi. Tipti myń jasaǵan Luqpan Hakimniń ózi «bir esikten kirip, bir esikten shyǵyp bara jatqandaımyn» degen eken. Onyń janynda Baýkeniń ǵumyr jasyeshteńe emes sıaqty kóriner. Alaıda ol Allanyń bergen azdy-kópti jyldaryn maǵynaly isterge arnady.Qatarlastarynan oza shaýyp, kóp jetistikterge qol jetkizdi. Solardyń ishindegi eń keremeti – artynda ómirin ulastyratyn ónegeli urpaq qaldyrdy. Álbette, ol týraly kóp oılaımyn. Eki kúnniń birinde tildesip turatyndosym úıge kirip keletin sekildi nemese shyr etken telefonymnyń arǵy jaǵynda turyp: «Tóke, qal qalaı? Amanshylyq pa? Men Almatydan kelip qaldym», – deıtindeı eleńdeımin. Biraq ol qaıdan bolsyn? O dúnıege bir ketken kisi qaıtyp kelmeıdi eken... Sondyqtan ekinshi máńgilik ómiriniń tileýin tileısiń. Myna bir shýmaq óleń sondaı qımastyq oıdan týǵan: Tileımin jatqan jeriń jaryq bolsyn, Topyraǵyń jumsaq, qabiriń nurǵa tolsyn. Jumaqtan oryn berip perishteler, Paıǵambar «jaqsy úmit ettim» dep, qolyn bersin!
Tólegen RAQYMJANOV, general-maıor
Jelbiretip ádildiktiń aq týyn
Esh jaqsylyq kútpegen de basqadan,
Sátterimdi túzep júrgen aqsaǵan.
Jelbiretip ádildiktiń aq týyn,
Bul jalǵannan ótip barad jaqsy adam.
Dat baspaǵan semser ediń, shart syndyń,
Maǵan medet edi seniń qarttyǵyń.
Qubylany betke alyp kósh ketti,
Muń aspandy kúńirentip aqtyq ún.
Kóship kerýen bara jatyr úni joq,
Kúni jabyq, tas qarańǵy, túni kók.
Ar-ımanyn aq kebinge orady,
«Ana ómirge» alyp ketken túgi joq.
Janym meniń alqynady joq jerde,
Mundaı kúıdi keshpesin dep esh pende.
Tileýshi edim jaqsy adamnyń tirligin,
Órligimen órleıdi dep ór keýde.
Alqymymda sózim qaldy aıtylmaı,
Baıaǵydaı nóserletip, jaı týmaı.
Bul dáýirden kóshti taǵy bir adam,
Ar izinen qaraý nıet baıqalmaı..
Jatqan jeriń jaıly bolsyn, jan aǵa!
Áli sensiz atar talaı tań, aǵa.
Júregimnen muńnyń bulty jas tógip,
Nóser seýip bara jatyr dalaǵa...
Erlan İBİTANOV, polkovnık
https://dalanews.kz/sadak/77017-sulymenovke-ukrainadagy-til-saiasaty
