Kitaptan bastalǵan «joryq»
Talantty jazýshy (biz bul jerde «klasık» dep ataýymyz kerek edi, jalpy oqyrmanmen sanassaq osy baǵadan asa qoımaımyz) Tynymbaı Nurmaǵambetovpen qustar týraly áńgimelesip kórgińiz kele me?! Árıne, talantty jazýshynyń buǵan deıin esh jerge suhbat bermegenin eskersek, ágárákim onymen áńgimelesý «baqytyna» ıe bolsańyz, ádebıet týraly pikirine qanbaı turyp, aıdaladaǵy qustarda sharýańyz bolmaýy múmkin. Ádebıet týraly pikiri bizge beımaǵlum, biraq talantty jazýshy qustar týraly bylaı degen bolar edi:
«Osy jurt: «Biz otyrǵan mekende qandaı qustar ómir súredi?» – dep bir sátke oılana ma eken ózi? Áı, oılanbaıdy-aý? Áı, óńsheń oısyzdar-aý, óńsheń tula boıyn uıqy basqan jaıbasarlar-aý, sender nege qustar týraly oılamaısyńdar? Nemene, qustar maqulyq emes pe? Olar da tiri haıýan-aý, kúnderdiń kúni bolǵanda, mináıi sebeppen olar da alaqanymyzdaǵy dánimizdi shashyp, nannyń qıqymy úshin alaqanymyzdy, álde súttiń qaımaǵy men aırannyń juǵyny jaǵylyp qalǵan betimizdi shuqyp keter-aý dep oılamaısyńdar ma? Tula boıyn uıqy basqan, áı, óńsheń máńbastar-aý, bir sát kózderińdi ýqalap, uıqylaryńdy ashyp, jan-jaqtaryńa qarasańdarshy bir. Pyryldap, shıqyldap, shyryldap ushyp júrgen qandaı qustar eken dep…»
Kókemiz osylaı dedi. Árıne, kezdeskemiz joq. Kitabynda osylaı depti. Sonan soń «uıqy basqan tula boıymyzdy» dalaǵa súırep shyqtyq. Aıtty-aıtpady, jazýshynyń kópten kóp shyǵarmalary ıýmorlyq («ájýalyq» deımiz be) janrdan tursa da, qustar týraly biz shynymen oılaı bastadyq. Álgi dalaǵa súıretilip shyqqanymyz da sodan. Kitaptyń aty – «Aýǵandyq qustar». Attas shyǵarmany oqyp shyqqanda munyń oıdan shyǵarylǵan Qustar emes ekenin túısindik. Qyzyqtyq. İzdengimiz keldi. Nege aýǵandyq qustar?! Shyǵarmada nege olar baıdyń balasynyń betin tyrnap ketti? Nege olar baıdyń uzatylyp bara jatqan qyzynyń ústine sańǵyp ketti? Nege olar balkonda aqsha sanap otyrǵan baı erli-zaıyptynyń 200 eýrosyn qaǵyp áketti? Aqyr aıaǵy, olardyń baılarda ǵana ne jumysy bar? Kórkem shyǵarmadan týǵan kópirtki suraqtar emes ekenin baǵamdap alǵandaımyz…
Sonan soń «apama da baryp qaıtaıyn, taıymdy da úıretip qaıtaıyn» degendeı, áýeli Ulttyq kitaphanaǵa tarttyq. Qolymyzǵa túskeni – jýrnalıs Qaınar Oljaıdyń «Jer men aspan, arasyndaǵy dastan» kitaby. Onyń ishinen tapqanymyz – «Sur torǵaı, netken sum torǵaı» maqalasy. Qaınar aǵam da bul qus týraly biz sekildi kitaptan oqypty. Naqtyraq, gazetten. 2011 jyldyń 16 tamyzy kúni «Egemen Qazaqstanǵa» shyqqan jazýshy Marhabat Baıǵuttyń «Kúlesiń, keıde kúrsinesiń» degen maqalalar toptamasynan bilgen eken. Onyń ishinde «Alaqanat. Alaıaq. Alapat» degen bólimi. Ras, «Aýǵandyq qustar» kitabynda «alaqanat» sózin jıi qaıtalaıdy. «Ózderi qonyp otyrǵan kezde qońyrqaılaý kórinedi eken de, ushyp, qanattary jaıylǵan sátte alaqanattanyp ketedi eken», – deıdi shyǵarmada. Qaınar Oljaıdyń maqalasynda bul alaqanat alaıaq qustyń óz úıiniń mańynda kóptigi, baý-baqshasyn túk qoımaı qyryp-joıǵany, odan qutylar amal-aılasynyń neshe atasyn jasaǵany jaıly kúıine jazady. Al Marhabat Baıǵuttyń kishkene ǵana maqalasynan ilip alǵanymyz mynaý:
«Minekıińiz, shildeniń sońynda qus bazary qyzyp jatatuǵyn Qulbaıshoqynyń baýraıyn aralap júrmiz. Kıeli sanalar kókqus, qurqyltaı, qarlyǵash, náýrizek, kepter ataýlydan túk te joq. Báriniń uıalaryn da, úılerin de, qýystaryn da alaqanat, qońyrqoshqyl qus jaılap alǵan. Alaqanat, alaıaq, aıar qus. Alapat qubylys. Buryn bul óńirde, qala berdi qazaq jerinde joq edi. Alpysynshy jyldardyń aıaǵynda paıda boldy. Qyryq shaqty jyldyń ishinde qyrǵyn kóbeıip ketti. Qalalarda da, aýyldarda da, baýlaryńyz ben taýlaryńyzda da tek sol qus saıran salady. Qaratorǵaıdy, qarlyǵashty, kógershindi, náýrizekti túp-tuqıanymen qurtyp bitirdi. Qaıda qarasańyz da sol alaqanat. Sol alaıaq. Qońyrqoshqyl, qaskúnem qus, betpaq báleket.
Toqsanynshy jyldardyń sońyna taman Tynymbaı Nurmaǵambetuly men Júsipbek Qorǵasbek syndy sýretkerlerimiz osy qaskóı qus týraly keremet ári qorqynyshty kórkem áńgimeler jazǵan-tuǵyn. Ǵalymdar men mamandar arnaıy zerttep-zerdelep júr me, joq pa, bizge belgisiz. Biraq, bar dúnıeni jymysqy, jyrtqysh jaratylys basyp barady. Jan-jaqty, joǵaryly-tómendi jaılap alǵan. Júsipbek pen Tynymbaı jazǵaly bergi kezeńde burynǵydan da beter jetilip, óńdene, ózgere túsken…»
Aýǵandyq qustar ma, aýyp júrgen qustar ma?
Bul eki maqalany oqyp bitsek de izdenisimiz munymen bitpedi. Qaınar Oljaıdyń maqalasynan «Maınanyń Úndistannan aýa raıy sál de bolsa salqyn Ońtústik Qazaqstanǵa deıin jetýi Jer betiniń jylyný úderisimen baılanysta bolýy múmkin…»
«Buryn ańshylar maınany atpaıtyn, óıtkeni, ólekse jep, qoqystan tamaq tabatyndyqtan, eti adal qus emes. Endi jaǵdaı ózgerdi. Maınany qyrý úshin Ózbekstan úkimeti Reseıden jarty mıllıon patron satyp aldy…»
«Afganka» yrǵyn qyrǵynǵa ushyrady. Birer jyldan keıin ózbektiń shıe, júzimi qaıta jaıqaldy. Joq jerden pálege ushyraǵan surtorǵaıdyń tuqymy bolsa, endi Ózbekstannan ótip, Qyrǵyzstan men Qazaqstandy jaılaýǵa kóshti…» degen málimetteri ary qaraıǵy «joryǵymyzǵa» shyraq boldy.
Sonan soń Ensıklopedıa bólimin aqtardyq. Ol jaqtan tapqan deregimiz mynaý:
«Saryjaǵal qaratorǵaı – qaratorǵaılar tuqymdasyna jatatyn basqa týys ókili. Bul týystyń latynsha aty Acridotheres, ıaǵnı «shegirtke jegish» dep atalǵanmen, ol basqa jaǵynan ataǵy shyǵyp otyr – daýys pen án únine baryp turǵan eliktegish jáne kenetten qonys aýdarǵysh túrdiń naqtyly mysaly. Osydan 100 jyl buryn ol «aýǵan qaratorǵaıy» dep atalǵan. Buryn bul qus Orta Azıada kezdespeıtin, alǵash ret ony Termez qalasynan kezdestirdi. Kelesi 50 jylda ol búkil Ózbekstandy qonystandy. Qazaqstannyń ońtústik shekarasynda 1959 jyly paıda boldy, sóıtip sońǵy 40 jylda Tán-SHan taý bókteri men shóldi aımaq – Jezqazǵannan Aıagóz, Alakólge deıingi jerlerdi qonystandy. Bul qustyń paıda bolýy jáne sanynyń tez ósýinen, keı jerlerde kádimgi qaratorǵaı joǵalyp ketti. Ol tirshilikke beıimdi, ári iri bul quspen básekeni kótere almady. Bul qustyń dybysqa eliktegishtik daryny bary burynnan málim. Ózbekstanda olardy shaıhanalarda kelýshilerdiń sanyn kóbeıtý úshin ustaǵan. Qustar tez 1-2 sóılemdi jattap alyp, adamdardy shaqyratyn bolǵan. Bizde tirshilik etetin saryjaǵal qaratorǵaı ońaı mýzykalyq shyǵarmalardy, kóbine áıgili ánderdiń áýenin keremet dáldikpen oryndaıdy».
Tynymbaı Nurmaǵambetovtyń shyǵarmasynda bul qustardan habary bar keıipker (ushqysh – A.T) bylaı degen edi: «Áýelde bir jýrnalısiń Aýǵanstannan temir torǵa salyp ákelgen on tórt qusy kóbeıe-kóbeıe qala aspanyndaǵy shóje-torǵaılardy, boztorǵaılardy túgel qyryp jepti. Kógershin men qarlyǵash ataýlyǵa jaýdaı tıip, bezdiripti. Qustardy aıtasyń, aýǵandyq torǵaılar dalada qurttap qalǵan qoı-eshki, ólý halinde jatqan jylqy, sıyrlaryńyzǵa da irilik kórsetip, talap jep ketetin sekildi».
Árıne, kórkem shyǵarma bolsa da bul qustardyń minezin ábden tanyp alǵandaısyz. Sosyn «bul shynymen álgi jýrnalısiń ákelgen on tórt qusy (jeteýi erkek, jeteýi urǵashy) boldy ma eken? Ras bolsa, olardy ne maqsatpen ákeldi» degen saýal taǵy bar. Bir kezderi álgindeı qurmetke ıe bolǵan, sháıhanalardyń qyzmetshisi bop, kelýshilerdiń nazaryn aýdarǵan bul qustardyń basyna ne kún týdy? Úndistannan keldi me, Aýǵanstannan keldi me ózderi? Júsipbek Qorǵasbektiń de osy týraly «Ólmeıtin qus» áńgimesin adaqtap shyqqanbyz. Jazýshy bul qustardy «úndis qusy» deıdi. Shyǵarmanyń kórkemdik astary bólek áńgime, bizge qus týraly málimet kerek: «Sarala qustar sodan qaıtyp kelgen joq. Úrmet shaldyń aıtqan áńgimesine de eshkim sengen joq. Sardar da atasynyń sózin rasqa shyǵaratyndaı eshteńe aıtqan joq. Tek aýylda buryn kórmegen qyzyl qanat úndi qustarynyń qaptap ketkeni ras bolatyn. Ne kezikse sony talǵamaı jaıpap juta beretin bul úndi qustaryn otyrsa da, tursa da jurt kóp áńgimelep júrdi…»
Ózbekstan bul qustarmen memleket bop kúresipti. Qazaqstanda Qaınar Oljaıda ǵana emes, jarty sotyq jeri bar aǵaıynnyń da úıiniń aldynda baqshasy bar. Olarǵa da shappaı qoımaıtyn qustarmen bizdiń el «soǵysyp» kórdi me eken?
«Túıeniń tanyǵany japyraq» degendeı, áý basta qustar týraly oılanǵanda Esenǵalı kókemizdiń (Raýshanov) «Qustar – bizdiń dosymyz» kitaby eske túsken. Biraq oı men qyrdy birdeı sharlap júrgen bul alaqanattar kókemizdiń kitabynyń ishinde joq bop shyqty. O jaqqa aýmapty. Sirá, kókemniń minezi ol alaqanattardy jýyqtata qoımaǵan. «Bir bilse Amanhan biledi» dep kókemniń ózi aıtqandaı, bul suraqtardyń jaýabyn bir bilse ornıtologtardyń (qus mamany) ózi biledi endi. Sóıtip Almatydaǵy Zoologıa ınstıtýtymen baılanysqa shyqtyq.
Qatigez qustar ma, qadirli qustar ma?
Barlyq mán-jaıǵa osy jaqtan qanarmyz degen úmitimiz aldamady. QR BjǴM janyndaǵy «Zoologıa ınstıtýtynyń» ornıtologıa jáne gerpetologıa bólimine qarasty kishi ǵylymı qyzmetker Zarıpova Syrymgúl Haırýllaqyzy men aǵa ǵylymı qyzmetker Gavrılov Andreı Edýarduly bizdiń suraqtarymyzǵa eki kún izdenip baryp jaýap qatty.
– Aýǵan torǵaıy jaıynda tolyq aqparat berseńizder. Kóbine bular qaı jaqta taralǵan?
– Qarapaıym torǵaıdyń túri qaratorǵaı tuqymdasyna jatady. Bul torǵaı Shyǵys Azıa memleketteri, onyń ishinde Úndistan, Bırma, Pákistan, Aýǵanstan memleketterinde keńinen taralǵan. HH ǵasyrdyń basynda Aýǵanstan arqyly Ámýdarıa boıymen Mýrgab, odan bólek Zeravshan, Syrdarıa sý qoımalaryna jetken. Bul qaratorǵaıdyń taralýy áli de toqtaǵan joq. Qazirgi kezde olar Samarqandta, Tashkentte jáne Qazaqstannyń keı eldi mekenderinde ómir súredi. Kádimgi qaratorǵaı otyryqshy qus, negizinde mádenı landshaftarda ómir súredi. Olar ıesiz úılerde, maldy aýmaqtarda jáne sazdy jarlarda, jyqpyldy quzdarda jumyrtqalaıdy. Shaǵyn eldi mekenderdiń shet jaǵynan jáne mal jaıylymdarynan, ózen-kólderden azyǵyn jınaıdy. Tipti olar jaıylyp júrgen maldardyń ortasynda da júredi. Úı janýarlarynyń jemderin jeıdi, keıde júzim jáne shıe baqtaryna qonaqtaıtyny da bar. Negizinde olar kóbine jazyq mekenderde jáne taýlardyń eteginde ómir súredi, sonda turaqtaıdy. Keı kezde taýǵa da shyǵyp ketedi. Olar 3300 metr bıiktikke deıin shyǵa alady. İle Alataýynyń mańyndaǵy taýlarda kezdesedi.
Aýǵandyq torǵaılar juptary bólektenip jumyrtqalaıdy, biraq bir-birinen alysqa ketpeıdi eken. Olar óz uıasyn qańyraǵan úılerde, sazdy jartastardyń tesigine, aǵashtardyń qýysyna jáne taýlardyń jartastarynda salady. 3-4 kúnniń ishinde ata-anasy qurǵaq shóp pen japyraqtardan uıa salady, ústine ózderiniń qaýyrsyndaryn, bolmasa shashtaryn jaıady. Olar mamyr aıynyń ortasynan maýsym aıynyń basyna deıin 3-6 jumyrtqa salady. 14-15 kún boıy ákesi de, sheshesi de sol jumyrtqany basady. Odan soń ekeýi de balapandaryn tamaqtandyrady. Balapandary maýsym aıynyń ortasynan shilde aıynyń sońyna deıin qaýyrsyndary shyǵyp, qanattanyp úlgeredi. Eń uzaǵy qyrkúıektiń ortasyna deıin qanattanady. Olar bir jazda bir ret balapan basady. Óziniń tólin joǵaltyp alǵan sátte ǵana qaıta balapan basady.
– Bul qustardyń tuqymy Qazaqstanda qashan jáne qaı óńirde taralǵan?
– Bul qustar Tashkentke jaqyn jerlerde keńinen taralǵan. Alǵash bul torǵaıdy bizdiń elde 1959 jyly baıqaǵan. Odan keıin 10 jyl ishinde tabıǵı jolmen Ońtústik Qazaqstannyń biraz bóligin mekendep aldy. Olardyń taralýy Tashkent arqyly Batys Tán-SHannyń boıymen soltústik-shyǵysqa jáne Syrdarıa boıymen soltústik-batysqa jetti. Olardyń bizdiń elde turaqtaǵan ekinshi mekeni – Almaty qalasy jáne onyń aýmaǵy. Bul jerde olardy eshqandaı anyq maqsatsyz «QazSSR ańshylyq sharýashylyǵy jáne Qoryqtar Bas basqarmasynyń» qalaýymen jersindirgen. 1962 jyly zoortalyq 200-ge tarta qaratorǵaıdy qabyldaǵan. Sol jyldyń 24 naýryzynda olardy zoobaq aýmaǵynda taratqan. Alǵashqy jyldary qaratorǵaılar qalanyń ishinde jumyrtqalamaǵan. Tek jazdyń sońy, kúzdiń basynda zoobaqtyń ishinde kishkentaı balapandar kún ótken saıyn kóp paıda bola bastaǵan. Tipti olar qalanyń shetine taralyp ketken. Aıta keterligi, zoobaqtan qala shetine qaratorǵaılar tabıǵı túrde jetken. Odan shyǵysqa qaraı júrip, Tán-SHan taýlarynyń soltústik bóligine deıin jetken. Dál qazir qaratorǵaı Ońtústik Qazaqstan aımaǵynda, Syrdarıa eteginde, Betpaqdala aýmaǵynda, Jezqazǵanda, Aqadyr stansıasynda jáne Balqash kóliniń soltústiginde, sonymen qatar Aıagózde mekendeıdi.
– Olar tabıǵatqa qanshalyqty dárejede jáne qalaı zalalyn tıgizedi? Nemese biz bilmeıtin qandaı paıdasy bar?
– Jalpy tabıǵatta «paıdaly» jáne «zalaldy» janýarlar, qustar, jándikter bolmaıdy. Óıtkeni, ekojúıe degen bar. Ol degenimiz – óte kúrdeli jáne sonshalyq úılesimdi mehanızm. Bul jerde olardyń árbireýi óziniń tabıǵı ornyn alady jáne árbiriniń jeke atqaratyn qyzmeti bar. Tabıǵattyń ózinde janýarlardyń (qustar, jándikter) taralymyn rettep otyratyn tártibi, júıesi bar. Sondyqtan qaratorǵaıdyń tabıǵatqa tıgizer zalaly týraly ton piship aıtýǵa bolmaıdy. Qaratorǵaılar jaıylymdar men shabyndyqtardy obyr shegirtkeler (sarancha) men ózge de zıankes jándikterden qorǵaıdy. Odan bólek bular maldyń (tórt túliktiń qaı-qaısynyń da) ústine otyryp, solardyń ústindegi kenelerdi tazartady. Árıne, olar da kishkene zıanyn tıgizedi. Mysaly olar jazda da, kúzde de júzim alqaptaryn, shıe baqtaryn jeıdi, qurtady. Biraq ta Qazaqstandaǵy qaratorǵaılardyń sanynyń azdyǵynan aıtarlyqtaı zalal tıgize qoımaıdy. Baqsha ónimderin bul qustardan «baqsha qaraqshylary» arqyly úrkitip qorǵaýǵa bolady.
– 2013 jyly ózbek BAQ-y el úkimetiniń aýǵan torǵaılaryna qarsy soǵysy tabyssyz boldy dep málimdedi. Sol eldiń aýyl sharýashylyq mınıstrligi júrgizilgen sharalardyń paıdasyzdyǵynan qaratorǵaılardy atýdy toqtatty. Bizdiń elde olarmen kúres júrip jatyr ma? Jalpy bularǵa qatysty problema bar ma?
– Dál qazirgi kezde Qazaqstanda qarapaıym qaratorǵaılarmen kúres júrgizilip jatqan joq. Óıtkeni bizdiń oıymyzsha elde kúres júrgizetindeı másele turǵan joq. Aýǵandyq qustardyń sany birqalypty ósý baıqalmaıdy. Sol sebepti aýylsharýashylyǵyna jáne baqshalarǵa kesirin tıgizip jatqan joq. Úlken shabýyldar baıqalmady.
Mine, osy suraqtarǵa jaýap alǵan soń ǵana kóńil jaı tapqandaı boldy. Jaı taptyrǵan – álgi, ekojúıe. Tabıǵattyń zańy! Bul qustar tek qana zalaldy emes eken. Álgi keıipker aıtqandaı maldyń ústine qonaqtaıtyny – onyń keneden tazartqany eken. Oı men qyrdy birdeı kezse, alqaptardy shekirtkeden saqtaǵany eken… Biraq Qaınar Oljaı aǵamyz sekildi qala shetindegi turǵyndardyń baý-baqshasyna aýǵan torǵaılarynyń zazaly kóp tıip júrgeni ras eken, jıi estımin.
Ózin kórer me edi degen qustardy alystan izdemeı-aq kezdestirdim. Tynymbaı kókemiz aıtqandaı, «kózimizdi ýqalap, uıqymyzdy ashyp» jan-jaǵymyzǵa qaramaıdy ekenbiz-aý. Shynymen qaptap júr eken. Shynymen alaqanat eken. Alaıaqtyǵyn qaıdam. Keptermen birge júr. Ábden dostasyp alǵan sekildi. Bul torǵaıdy kórgende kádimgi qaratorǵaı eske tústi. Mynaý aýǵandyq qustar kelgeli qaratorǵaı azaıyp ketti dep edi…
Asylan TİLEGEN
«Aq jelken» jýrnaly, №3
