Bas shaharda ótken halyqaralyq basqosýdyń naǵyz dıalog alańy deýge laıyq boldy, onyń mısıasy da aıqyn. Birinshiden, álemde bolyp jatqan túrli geosaıası jáne basqa da jaǵdaıdy ashyq talqylaý, ortaǵa salý; Ekinshiden, álem elderiniń aldynda turǵan negizgi qıyndyqtar men daǵdarystardy anyqtaý jáne sheshý joldaryn aqyldasý; Úshinshiden, ózara yntymaqtastyq rýhynda dıalog arqyly osy syn-qaterlerge qarsy turý; Tórtinshiden, kópjaqtylyqtyń jalpy mádenıetin jańartý jáne qalpyna keltirý; Besinshiden, beıbitshilik, progres jáne yntymaqtastyq úshin kúres sharalaryn kúsheıtý ári osy múddege basymdyq berý.
Jıynda Qazaqstan prezıdenti Qasym-Jomart Toqaevtyń: «Bul forým bizge burynǵydan da qajet bolyp turǵan ýaqytta – buryn-sońdy bolmaǵan geosaıası shıelenis kezinde belsendilikti arttyrýǵa tikeleı yqpal etedi. Tiri qalý úshin jahandyq júıe elıta úshin emes, beıbitshilik pen gúldenýdi qamtamasyz ete otyryp, barlyǵy úshin jumys isteýi kerek», - degeni sondyqtan. Ol osy otyrysta Birikken Ulttar Uıymy qurylǵannan beri salynǵan álemdik tártiptiń irgetasy týraly da áńgime qozǵady. Álemdik tártip irgetasynyń joıylý úderisine kýá bolyp otyrǵanymyzdy aıtty.
«BUU búkil adamzatty biriktiretin birden-bir ámbebap jahandyq uıym bolyp qala beredi. Bul arada biz kezdesýde tabysqa jete almaımyz. Qaýipsizdik keńesin keshendi reformalaýsyz aǵymdaǵy syn-qaterler keńestegi «orta derjavalar» ókilderiniń daýystary neǵurlym salmaqty jáne estilýi úshin qajet», - dedi Memleket basshysy. Sonymen qatar ol COVID-19-dan qarýly qaqtyǵysqa deıingi sońǵy «jańa daǵdarystar» názik halyqaralyq ekojúıege qaýip tóndiretinin atap ótti. Al bul turaqsyzdyqtyń sebepteri bizdiń ótken tarıhymyzda jatyr.
Sondaı-aq Qasym-Jomart Kemeluly 30 jyldan keıin bizdi bóletin burynǵy "blok" oılaýynyń qaıta oralǵanynyń kýási bolyp otyrǵanymyzdy jetkizdi. Bóliný kúshteri tek geosaıası oıyndarǵa qatysty emes. Onyń ekonomıkalyq astary da bar. Ekonomıkalyq saıasattyń ózi ashyq túrde qarý retinde qoldanylady. Bul konfrontasıaǵa sanksıalar men saýda soǵystary, maqsatty qaryz saıasaty, qarjy kózderine qoljetimdilikti shekteý nemese olardan oqshaýlaý jáne ınvestısıalardy baqylaý kiredi.
«Osy faktorlar birigip sońǵy onjyldyqtardaǵy jahandyq beıbitshilik pen órkendeý negizdelgen erkin saýda, jahandyq ınvestısıa, ınovasıa jáne adal básekelestik syndy irgetastardy birte-birte buzady», - dedi Qazaqstan prezıdenti. Bul degenimiz, óz kezeginde áleýmettik shıelenisti, memleketterdiń ishki qarym-qatynasyn jáne olardyń arasyndaǵy alaýyzdyqty týdyrady. Al mádenıet pen qundylyqtardaǵy alshaqtyqtardyń keńeıý tendensıalary ekzıstensıaldy qaýipterge aınaldy.
Qasym-Jomart Toqaevtyń paıymynsha, bul úrdisterdi keri qaıtarý áreketteri keń taralǵan jalǵan aqparatqa baılanysty qıyndaı túsýde, ol búgingi kúni odan da kúrdeli jáne qaýipti bolyp otyr. Sonymen qatar, jasandy ıntellektten bıotehnologıaǵa deıingi jańa tehnologıalardyń jahandyq saldary bar, biraq olar tek tar sheńberde júzege asyrylady. Osy faktorlar birigip jahandyq álemdik tártipti synı deńgeıge ıtermelep otyr. Osyndaı áreketterdiń nátıjesinde senimsizdik kúsheıe tústi, bul belgili halyqaralyq forýmdardyń, qoldanystaǵy qurylymdardyń, qaýipsizdik rejımderiniń, taratpaý tetikteriniń jumys isteýine keri áser etedi. Sodan soń jer betindegi elder belgisizdikke, turaqsyzdyq pen qaqtyǵystarǵa tap bolady.
«Bul, óz kezeginde, sońǵy qarýlarǵa, saıyp kelgende, eshnársege kepildik bermeıtin qorǵanys shyǵyndarynyń ulǵaıýyna ıtermeleıdi. Buǵan jarty ǵasyrda alǵash ret bizdiń aldymyzda jańa qarý-jaraqtardy satyp alýdyń keleshegi bar ekendigi de dáleldeıdi. Osynyń barlyǵy klımattyń ekzıstensıaldy ózgerý qaýpine shuǵyl túrde nazar aýdarý qajet kezde bolyp otyr», - dedi Memleket basshysy.
Prezıdent aıtqan negizgi oı – geosaıası qysym faktorlary elderdi bir-birinen alshaqtatsa, memleketter jaqyndasý, ózara árekettesý, yntymaqtasý, bir-birine jaqyndaý úshin aıqyn da qýatty ımperatıv aldynda tur. Osyndaı ýaqytta Astana halyqaralyq forýmy bul úrdisti keri qaıtarýdyń taǵy bir múmkindigin beredi. Tek kezdesip, keńesip, problemalarymyz, alańdaýshylyqtarymyz ben úmitterimiz týraly ózara shynaıy bolý arqyly halyqaralyq qoǵamdastyq bul máselelerdi sheshe alady. Tek osylaı ǵana biz ortaq bolashaǵymyzdy qalyptastyra alamyz jáne bárimiz úshin neǵurlym turaqty, ádil jáne gúldengen álemdi birtindep qurýǵa orala alamyz.
Qazaqstan Prezıdenti basqa elderdi 2026 jyly BUU jáne basqa da halyqaralyq uıymdardyń qamqorlyǵymen Qazaqstanda aımaqtyq klımattyq samıt ótkizýdi usyndy. Bul oraıda, elimiz jasyl ekonomıkanyń orasan zor múmkindikterin usyna alady jáne jańartylatyn energıa habyna aınala alar edi. Degenmen, ýaqyt biz jaqta emes. Bizge qajetti jyldamdyqpen jasyl ekonomıkany dekarbonızasıalaý jáne qurý úshin resýrstar men seriktestik qajet. Onyń aıtýynsha, jahandyq klımattyq tótenshe jaǵdaı bizdiń ózara táýeldiligimiz ben taǵdyrymyzdyń ortaqtyǵynyń eń aıqyn mysaly bolyp tabylady. Biz qalasaq ta, qalamasaq ta bir-birimizben baılanystymyz.
«Osy shyndyqty eskere otyryp, qalaı birge jumys isteý kerektigin anyqtaǵandar tabysqa jetedi, al isteı almaıtyndar sátsizdikke ushyraıdy. Kópjaqtylyqty negizdeıtin BUU prınsıpteri men qundylyqtary bul máseleni sheshýdiń eń tıimdi joly ǵana emes, jalǵyz tásili. Bul Astana halyqaralyq forýmynyń ustanymdary, zıatkerlik tamyry – ortaq máselelerdi sheshý jáne yntymaqtastyqqa, damýǵa jáne ilgerileýge umtylý úshin dıalog alańy», - dedi Qazaqstan Prezıdenti.
Onyń dereginshe, Ortalyq Azıanyń eki uly ózeni – Syrdarıa men Ámýdarıadaǵy sý deńgeıi 2050 jylǵa qaraı shamamen 15 paıyzǵa tómendeıdi. Aımaqtaǵy ekologıalyq apattyń aldyn alý úshin basqa elder Halyqaralyq Araldy qutqarý qoryn qoldaýǵa kóbirek qarajat bólý qajet. Sý máselesi men klımattyń ózgerýi bir-birimen tyǵyz baılanysty. Ortalyq Azıa - sý qaýipsizdigine tek tyǵyz yntymaqtastyq pen tıimdi tańdalǵan birlesken sharalar arqyly ǵana qol jetkizýge bolatyn aımaq.
Qasym-Jomart Toqaevtyń sózine qaraǵanda, Qazaqstan geosaıası silkinisterge qaramastan, Ortalyq Azıadaǵy ekonomıkalyq lokomotıv qyzmetin jalǵastyryp jatyr. Óıtkeni, elimiz ejelden Shyǵys pen Batystyń, Soltústik pen Ońtústiktiń toǵysqan jeri. Bul forým kóp jaǵynan uly Eýrazıa dalasynyń mádenıeti men tarıhyna sáıkes keledi.
Sonymen, Memleket basshysy Qytaıdy Eýropalyq Odaqpen baılanystyratyn Orta dáliz nemese Transkaspıı halyqaralyq kólik baǵytyn mysalǵa keltirdi, bul saýda men ınvestısıa úshin jańa múmkindikter ashady.
«Bul baǵyt Úndi muhıty arqyly júk tasymaldaý ýaqytyn eki esege derlik qysqartady. Men sondaı-aq Qazaqstannyń ekonomıkalyq damýǵa jáne aımaqishilik baılanystardy nyǵaıtýǵa yqpal etetin "Bir beldeý, bir jol" bastamasyndaǵy sheshýshi rólin atap ótkim keledi. Biz búgin osynda otyrǵan memleketter men adamdar arasyndaǵy fızıkalyq ózara baılanysty nyǵaıtýǵa, sondaı-aq seriktester men dostar retinde bizdiń qaýymdastyqtar arasyndaǵy baılanystardy keńeıtýge umtylamyz. Osy faktorlardyń barlyǵyn eskere otyryp, búgingi kúni Qazaqstan shyn máninde jahandyq, eń bastysy, senimdi saýda-ekonomıkalyq memleket dep aıta alamyz», - dedi Qasym-Jomart Toqaev.
Ol Almatyda BUU-nyń Ortalyq Azıa men Aýǵanstannyń ornyqty damý maqsattarynyń óńirlik ortalyǵyn qurýdy usyndy. Sebebi, bizdiń elimiz beıbitshilik pen halyqaralyq qaýipsizdikti nyǵaıtý jolynda árqashan bar kúsh-jigerin jumsap keledi. Biz ıadrolyq qarýsyzdanýdy tabandy túrde jaqtaımyz jáne Iadrolyq qarýdy taratpaý týraly shartty ustanamyz. Bizdiń elimiz Sırıa daǵdarysyn sheshý úshin Astana beıbitshilik prosesine bastamashy boldy. Elordamyz álemdik dinder kóshbasshylarynyń sıezeri ótetin turaqty orynǵa aınaldy. Qazaqstan Aýǵanstandaǵy gýmanıtarlyq daǵdarysty eńserýge belsene qatysyp otyr.
«Shtab-páteri Astanada ornalasqan Azıadaǵy ózara is-qımyl jáne senim sharalary keńesi aımaqtyq jáne jahandyq problemalardy sheshýdiń bedeldi tetigine aınaldy. Biz Aýǵanstandaǵy gýmanıtarlyq daǵdarysty eńserýge belsene atsalysýdamyz. BUU qamqorlyǵymen aýǵan halqyna jan-jaqty kómek kórsetýdi budan ári arttyrý qajettigin de atap ótkim keledi. Osy turǵyda Almatyda BUU-nyń Ortalyq Azıa men Aýǵanstannyń turaqty damý maqsattarynyń óńirlik ortalyǵyn qurý mańyzdy», - dep túsindirdi saıasatker.
Sonymen qatar ol jıynda Qazaqstannyń jahandyq jáne óńirlik áriptesterimizben dostyq qarym-qatynastaryn saqtaýǵa bar kúsh-jigerin salyp jatqanyn atap ótti. Biz ádilettilik, zań ústemdigi, teńdik qaǵıdattaryn engizý boıynsha jańa reformalyq kúsh-jigerdi qolǵa alyp jatyrmyz.
«Meniń kredom anyq tujyrymdalǵan: zańdylyq pen tártip. Bul «Jańa Ádil Qazaqstandy» qurýdyń berik irgetasy. Biz óte qysqa merzimde ınstıtýttarymyzdy reformaladyq, prezıdenttiń ókilettikterin shektedik, Konstıtýsıaǵa ózgerister engizdik, saıası jáne ekonomıkalyq júıelerdi qaıta iske qostyq, sybaılas jemqorlyqtyń tamyryn joıdyq», - dedi Memleket basshysy. Onyń pikirinshe, qazirgi Qazaqstan eki jyl burynǵydan ózgeshe.
Osy tarıhı halyqaralyq basqosýǵa qatysty mesenat, kásipker Nurlan Smaǵulov BAQ-ta oıyn tarqatqan. Ol bizdi óńdeý ónerkásibi, mashına jasaý salalaryndaǵy ındýstrıaldy jobalar qyzyqtyratynyn jetkizdi. Biz úshin qazir ıdeologıalyq turǵydan Jańa Qazaqstandy emes, bıznes turǵysynan Jańa Qazaqstandy pozısıalaý óte mańyzdy. «Biz kóptegen jobalardy júzege asyra alamyz. eýrazıalyq keńistikte, atap aıtqanda, óńdeý ónerkásibinde memleket óziniń munaı dollarlaryn qaıta baǵyttap, ındýstrıalandyrýǵa aqsha quıǵysy keledi. Men sarapshylardyń muny óte oń baǵalap, bizdiń eldegi óte úlken áleýetti kórip otyrǵanyn baıqadym», - dedi ol.
Al Armenıanyń ókili, jýrnalıs Gevorg Melıkánnyń pikirinshe, qazirgi álemdegi jahandyq problemalar men syn-qaterlerdiń sany azaımaı otyr. Mundaı forýmdar turaqty beıbitshilikti, yntymaqtastyqty, ózara tıimdi qarym-qatynastardy, boljamdylyqty jáne qaýipsizdikti ornatýǵa múddeli barlyq elderge qajet.
«Astana halyqaralyq forýmy – baılanystardy ornatýǵa, túrli sýbektiler arasyndaǵy ózara is-qımyldy nyǵaıtýǵa jáne tıimdi jáne kópjaqty dıalogty tereńdetýge baǵyttalǵan jaqsy alań, ásirese halyqaralyq qatynastar júıesindegi polárızasıanyń kúsheıýi, derjavalar arasyndaǵy jalǵasyp jatqan strategıalyq básekelestik jaǵdaıynda taptyrmaıtyn orta», - dedi Armenıa ókili. Onyń paıymynsha, forým dıalogqa, tájirıbe almasýǵa jáne dostastyqqa yqpal ete otyryp, BUU, EQYU-men qatar balamaly alańǵa aınalyp, ınovasıalyq, standartty emes, sonymen birge praktıkalyq sheshimderdi tabýǵa kómektese alady.
Gevorg Melıkán sondaı-aq Qazaqstannyń ejelgi Jibek jolynan beri Shyǵys pen Batys arasyndaǵy kópir retinde qalyptasyp kele jatqanyn atap ótti. Elimiz Eýrazıanyń qaq ortasyndaǵy strategıalyq geografıalyq orny jáne halyqaralyq arenadaǵy kópir salýshy retindegi bedeli mańyzdy ról atqarady. Astana halyqaralyq beıbitshilik pen qaýipsizdikti belsendi túrde ilgeriletý úshin mańyzdy jahandyq forýmdar men platformalar qurý arqyly da óziniń geostrategıalyq pozısıasyn júzege asyrýǵa umtylýda. Astana syrtqy saıasaty arqyly barlyq eldermen oń qarym-qatynasty saqtaı otyryp jáne álemde ózderiniń táýelsiz ustanymdaryn nyǵaıta otyryp turaqtylyǵyn berik etti.
«Qazaqstan ózin beıtarap jáne beıbitshil memleket retinde kórsetedi, janjaldardy eńserý men ymyrashyl sheshimderdi tabý boıynsha dıplomatıalyq kúsh-jigerdi belsendi júrgizedi. Sondaı-aq el kóppolárly álemdi damytýǵa jáne barlyq memleketterdiń ekonomıkalyq ári áleýmettik damýy úshin qolaıly jaǵdaılar jasaýǵa umtylýda. Sonymen qatar aımaqtyq jáne halyqaralyq uıymdarǵa belsendi qatysýymen, sondaı-aq halyqaralyq qaýipsizdikti nyǵaıtýǵa, energetıka jáne turaqty damý salasyndaǵy yntymaqtastyqqa baǵyttalǵan bastamalardy qoldaýymen erekshelenedi», - dedi Gevorg Melıkán.
Forým alańynda ekijaqty kelissózder zaldary qyzmet etti. Olardyń barlyǵy V2V, B2G, B2C jáne t.b. ornalasqan. Apple, Google, Amazon sıaqty amerıkandyq IT kompanıalarymen ótken bıznes-forým da tabysty uıymdastyryldy deýge negiz bar. Óıtkeni, Qazaqstanǵa batys, ońtústik-shyǵys kompanıalary úlken qyzyǵýshylyq tanytty.
