Hat avtorlary Kókjyra aýylynyń turǵyndary "Eleke sazyndaǵy" qabirlerdiń qaıta kómilýin jáne qazba jumystarynyń dereý toqtatylýyn talap etken.
"Arýaqtardy tynyshtandyrý úshin qazylǵan qabirler qaıta jabylyp, alynǵan súıekter quran oqylyp ornyna jerlený kerek. Kórdi qaıta ashý úlken kúná.
Búginde altyn izdep, súıekterdi qaıta orynyna qoımaý sebepti, aýyl kóleminde ár túrli oqys oqıǵa oryn alýda. Osy aýyldyń ózinde ǵana ózine-ózi qol jumsaý (sýısıd) 3 jaǵdaı oryn alsa, 2019 jyly sebepsiz ýıden shygyp 3 adam joǵaldy, 1 adam qaıtys bolyp, 2-ýi tabyldy.
Molda Aıdynnyn balasy 2 ret joǵalyp, ázer tabyldy. Eshkaısysy ne sebep bolǵanyn túsindire almaıdy, osy taqaý arada aýyldyń bir jas kelini joǵalyp, býkil aýyl, aýdan izdep ázer tabyldy. Sońǵy kezde osy aýyl tóńireginde jol apattary kóptep oryn alýda. Sol apat saldarynan bir úıden 3 adamǵa deıin qaza tapty. Adamdar arasynda psıhıkalyq aýrýy barlar kóbeıe bastady. Búginde osy aýrýmen aýylda 22 adam esepte tursa, 3-i bala.Nevrologıalyk aýytqýmen 23 adam esepke týrsa, 4-i bala", – deıdi Kókjyralyqtar.
Álbette aýyl azamattarynyń aryz-talaby oryndy. Alaıda arheologıalyq jumystardyń ózi zańdylyǵy bolaryn eskersek, bul arada turǵyndar men ǵylymı-zertteý tobynyń arasynda túsinbeýshilik oryn alǵandaı. Ótken tarıhymyzdy aqıqatyn ashýda qazba jumystarynyń qajettiligi daý týǵyzbaıdy.
Turǵyndar janaıqaıyna ǵalymdardyń alyp-qosary bar ma?
Dalanews.kz osy oraıda Nazarbaev ýnıversıtetiniń ǵylymı qyzmetkeri Aıdyn Júnishanovqa habarlasqan bolatyn.
Ǵalym «Árýaqtardy kúńirentpeıik!» degen prezıdent atyna joldanǵan hatpen tolyq tanysypty.
Birinshi kezekte eskerer jaıt:
Aıdyn Júnishanovtyń aıtýynsha 4-5 jyl buryn "Eleke Sazy" qorymyndaǵy tarıhı jádigerlerdiń qoldy bolǵan birneshe faktisi tirkelgen. Ol kezde qorymdy zertteý isi qolǵa alynbaǵan bolatyn. Artynsha bul iske oblysy ákimi Danıal Ahmetov aralasyp, qorym qorǵaýǵa alynyp, qazba jumysy bastalyp, ury-qarynyń sýyt júrisi sap tyıylǵan.
"Halqymyz ejelden arýaqty syılaǵan halyq. Qaıtys bolǵan ata-babalarynyń rýhtaryna únemi quran oqyp, arttarynan sadaqa berip, jatqan jerleri jaıly, topyraqtary torqa bolsyn dep duǵasyn jasap, jyly sózdermen eske alady.
2015-2016 jyldary "Eleke Sazy" jazyǵyndaǵy dıametri 120 m, bıiktigi 5 m bolatyn, qorymdaǵy eń úlken patshaly obany arnaıy tehnıkanyń kómegimen tonap, saq mádenıetiniń jarqyn óner týyndylaryn qara naryqqa shyǵarý faktisi tirkeldi. Artynsha arheologtar dabyl qaǵyp, oblys ákimi Danıal Kenjetaıulynyń qoldaýymen 2018 jyly "Eleke Sazy" qorǵanyndaǵy arheologıalyq eskertkishterdi zertteý isi qolǵa alyndy", – deıdi Aıdyn Júnishanov.
Ǵalymnyń aıtýynsha, eger bulaı bolmaǵanda "Eleke Sazyndaǵy" tarıhı-mádenı mura ári qaraı da tonalyp, «Altyn adam» dep tanylǵan jádigerimiz óner jaýharynyń qataryna qosylyp, mýzeıler tórinen oryn almas edi.
"Tek, obalardy tonaýdy kásip etip, jyltyraǵan altynǵa qyzyqqan shaǵyn toptyń oljasyna ǵana aınalýymen shekteler edi", – deıdi maman.
Aıta ketelik "Eleke Sazyda" búginde saq, túrki zamanynda turǵyzylǵan 300-den asa eskertkish tirkelgen.
Al tonaýshylyq áreketter tek 2015-2016 jyldarmen qana shektelmeı, 2018-2019 jyldary da qaıtalanǵan.
"Oblys ákimi Danıal Ahmetovtyń bastamasymen júzege asqan «Shyǵystaǵy arheologıalyq zertteýlerdi damytý» baǵdarlamasy aıasynda Qazaqstandaǵy kóne túrkilerdiń jalǵyz qaǵandyq kesheninde arheologıalyq zertteý júrgizý arqyly qazaq eliniń bastaýynda turǵan saq, ǵun, túrki dáýiriniń tarıhyna qatysty málimet alýǵa múmkindik týdy.
"Eleke sazyndaǵy" eskertkishterdi zertteý arqyly uzaq jyl boıy sheshimin tappaı kele jatqan 3 myń jyldyq tarıhy bar kóne dáýirdegi kóshpeli mádenıettiń qalyptasýy aımaǵyn anyqtaý múmkindigi týdy.
Qazaq jerindegi kóshpeli mádenıettiń qalyptasý ortalyqtarynyń biri - Tarbaǵataı baýraıy bolǵandyǵy, bul aranyń 7 ǵasyrda alyp aýmaqta ımperıa qurǵan Batys túrki qaǵanatynyń ortalyǵy bolǵandyǵy osy - "Eleke sazynyń" tórinen oryn alǵan qaǵandyq aıshyqtap otyr", – deıdi ǵalym.
Onyń atap ótkenindeı el kóleminde júrgiziletin barlyq arheologıalyq zertteý jumysy QR Tarıhı-mádenı mura obektilerin qorǵaý jáne paıdalaný týraly zańynyń aıasynda júzege asyrylady. Osy zańnyń «Arheologıalyq jumystardy júzege asyrý» 36- babynda kórsetilgen talaptar negizinde zertteý jumystary atqarylady.
"Qazba jumystary aıaqtalǵannan keıin barlyq zerttelgen nysandar qaıta kómilip, topyraqtary shyǵarylady. Qazba barysynda tabylǵan barlyq arheologıalyq jádigerler onyń ishinde osteologıalyq materıaldarǵa arnaıy rettik nómiri beriledi.
Ashyq hatta shashylyp qalǵan súıekke qatysty málimet, zertteý jumysynyń barlyq kezeńderin bilmegennen týyndap otyrǵan qate pikir.
"Eleke Sazy" Tarbaǵataı taýynyń joǵarǵy beldeýinde ornalasqandyqtan, ol jerdegi jaýyn-shashyn taýdyń etegine qaraǵanda kóp bolady. Jańbyrly kezderde arheolog mamandar zerttelý ústindegi obalardyń qabir shuńqyrlarynyń betterin sýdan, kún kózinen qorǵaý úshin jaýyp qoıady", – deıdi maman.
Úshinshi eskerer jaıt:
Ǵalymnyń pikirinshe "Eleke sazyndaǵy" arshylyp alynǵan qundy derekterdiń nátıjesinde saqtardy qazaqqa jaqyndatpaı, olardyń tegin úndi-ırandyqtarǵa teńep, ózderin tarıh sahnasynan joǵalyp ketti dep qalyptasqan eýrosentrıstik kózqarasqa toıtarys berilgen.
"Eleke sazy" qorymynan tabylǵan súıekterdi genetıkalyq saralaý nátıjesi halqymyzda qalyptasqan «jeti ataǵa deıin qyz alyspaý» qaǵıdasynyń qalyptasýy bizdiń zamanymyzǵa deıingi İ myńjyldyqta kóshpeli halyqtardyń salt-dástúrlerinde paıda bolǵandyǵyn negizdep berdi.
Babalarymyzdyń ótken tarıhyn tolyqqandy zerttep, jańǵyrtý arqyly Uly Dalanyń naq murageri ekendigimizdi dáleldeımiz. Ol maqsattarǵa arheologıa ǵylymynsyz jete almaımyz", – deıdi maman.
Ǵalym bul oraıda hatta jazylǵan Kókjyradaǵy túsiniksiz, tylsym oqıǵalarǵa qatysty oıyn ortaǵa saldy. Hatta aty aıtylǵan Aıdyn moldanyń oıdan shyǵarylǵany anyqtaldy.
"Altyn adam" tabylǵannan keıin Kókjyra aýylynda oryn alǵan «tylsym» faktilerdiń shynaıylyǵy dáleldeýdi qajet etedi.
Mysaly, Kókjyra aýylynda eshqandaı da Aıdyn degen molda joq ekendigi, "joǵaldy" degen balanyń ákesi osydan birneshe jyl aldyn Aqsýatqa kóship ketkendigi, ol balanyń burynnan sál naýqastaý bala ekendigi anyqtaldy.
Sondyqtan da, kórsetilgen faktiler arnaıy mekemeler tarapynan tekserilip, shynaıy baǵasy berilse degen talap-pikirimiz bar", – deıdi maman.
Aıdyn Júnishanovtyń aıtýynsha "Eleke sazyndaǵy" zertteýlerge elimizdiń beldi arheologtary ǵana emes, álemge tanymal genetık Leıla Býlatova óz úlesin qosýda. Olardan ózge Túrkıadan álemdik túrkitaný ǵylymynyń kóshbasynda turǵan Ahmet Tashaǵul, 150 jyldyq tarıhy bar Reseıdiń Materıaldyq mádenıet ınstıtýtynyń N. Bokovenko bastaǵan mamandary kelip qorymdaǵy zertteý jumystaryna qatysty aqyl-keńesin aıtqan.
"Arheolog mamandar obanyń syrtqy jáne ishki qurylystaryn tutas bir arheologıalyq keshen retinde qarastyrady.
Sondyqtan da, qazba jumystarynyń barysynda mamandar konteksten ajyrap qalmaýy úshin ár tastyń orynynda jatýyna úlken mán beredi.
Ejelgi zamanda obany turǵyzǵanda ár tasty óz ornymen qoıǵandyǵy belgili. Búginde "Eleke sazynda" ashyq aspan astyndaǵy mýzeı ashýdyń tujyrymdamasy daıyndalyp jatqan shaqta obanyń árbir konstrýksıalyq bólshekteriniń mańyzdylyǵy arta túsýde.
"Eleke sazy" Qazaq tarıhynda úlken oryn alatyn eskertkish. Qazaqstandy álemge tanytatyn Esik, Botaı, Berel sıaqty tarıhı-mádenı mura eskertkishteriniń qatarynda nyq oryn alǵan keshen. Ony kózimizdiń qarashyǵyndaı qorǵaý- abyroıly boryshymyz.
Oblys ákiminiń "Eleke sazyna" birneshe ret baryp, qatal kúzet qoıýýy sol jańashyrlyqtan týyndaǵan áreket.
Qara kúzde qural-saımandaryn daıyndap "Eleke sazyndaǵy" kóne eskertkishterdi tonaýǵa qulshyna kirisetin tonaýshylardyń áreketterin aldyn-alý maqsatynda jasalǵan tosqaýyl amal dep qabyldaý kerek, – deıdi ǵalym.
