fılosofıa ǵylymdarynyń doktory, profesor,Ál-Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıteti ál-Farabı ortalyǵynyń dırektory
– Bárimiz ál-Farabı esimi atalǵanda, eleń etemiz. Farabıtaný ǵylymynyń elimizde jandaný úrdisi qaı jyldary bastaldy?
– Qazaqstanda Ábý Nasyr ál-Farabı muralaryn aýdarý, zertteý, nasıhattaý jumystary men áreketteri HH ǵasyrdyń 60-70 jyldarynan bastalyp, Qazaqstan farabıtanýdyń álemdegi eń úlken ortalyqtarynyń birine aınaldy. Qazaqstandyq farabıtanýdyń basynda, negizgi uıytqysy, muralaryn tuńǵysh izdeýshi, aýdarýshy, máseleni kóterýshi retinde A.Mashanı esimi atalsa, al 1968 jyly QazKSR ǴA Fılosofıa jáne quqyq ınstıtýtynda «Ál-Farabı muralaryn zertteıtin shyǵarmashylyq top» quryldy, topty QR UǴA korespondent-múshesi, fılosofıa ǵylymdarynyń doktory, profesor A.H. Qasymjanov úılestirdi.
[caption id="attachment_16303" align="alignleft" width="219"]
Jaqypbek Altaev[/caption]
Ábý Nasyr ál-Farabıdiń ómiri men ensıklopedıalyq ǵylymı murasy, rýhanı álemi onyń kózi tiri kezinde-aq sol zaman ǵalymdarynyń nazaryn ózine aýdara bastaǵan. Farabı ómirden ótkennen keıin bul zertteýler búginde álemniń alýan tilde jazatyn ǵalymdar shyǵarmalarymen tolyǵyp, «Farabıtaný» atty tutas bir ǵylym salasyna aınaldy. Farabıtanýdy quraıtyn sol murany shartty túrde bes topqa jikteýge bolady. Birinshi topqa ortaǵasyrlyq arab, parsy ǵalymdarynyń jazbalary kiredi. Ekinshi topqa farabıtanýdyń taǵy bir úlken salasyn HİH-HH ǵǵ. Mysyr, Sırıa, Lıvan, Iran jáne Aýǵanstan ǵalymdary tolyqtyrdy. Farabıtanýdaǵy úshinshi topty batys avtorlary quraıdy. Bul saladaǵy Farabı murasyna qyzyǵýshylyq HV ǵasyrdan bastalady. Farabıtanýdaǵy tórtinshi topqa patshalyq Reseı jáne keńes zamanyndaǵy shyǵystanýshylar jatsa, farabıtaný ǵylymynyń besinshi tobyna túrkitildes halyqtar ǵalymdarynyń eńbekterin jatqyzýǵa bolady.
Qazaqstandyq farabıtanýshylardyń otandyq farabıtanýǵa qosqan úlesine toqtalatyn bolsaq, belgili farabıtanýshylardyń bastaýymen ál-Farabıdiń eńbekteri qazaq jáne orys tilderinde jaryq kórdi. A.H.Qasymjanov úılestirgen «Fılosofıa tarıhy jáne Qazaqstandaǵy qoǵamdyq-saıası oılar» bólimi janynan qurylǵan shyǵarmashylyq topta I.O.Muhammed (Iran), Eýropa tilderiniń mamany B.Ia. Osherovıch, shyǵys matematıkasynyń mamany A.Q. Kóbesov, arabtanýshylar A.S. Ivanov, K.H.Tadjıkova, N. Karaev syndy ǵalymdar boldy, sonymen qatar máskeýlik arabtanýshylar B.G. Ǵafýrov jáne A.V. Sagadeevpen baılanystar ornatyldy. Osy ǵylymı shyǵarmashylyq toptyń arqasynda uly ǵulama fılosof ál-Farabıdiń shyǵarmashylyǵymen, qoljazbalarymen muqıat tanysýǵa zerdeli zertteýler bastalyp ketti. Ótken ǵasyrdyń sońǵy shıreginde A.Qasymjanov, M.Býrabaev, Á.Derbisalıev, Q.Jaryqbaev, G.Shaımýhanbetov, S.Satybekovalardyń eńbekteri qazaqstandyq farabıtaný keńistigin ulǵaıta tústi. Alǵash ret ál-Farabıdiń «Fılosofıalyq traktattary», «Áleýmettik-etıkalyq traktattary», «Logıkalyq traktattary», «Matematıkalyq traktattary», sondaı-aq «Ptolomeıdiń «Almagestine» túsinikteme» atty mırastary qazaq-orys tilderinde jaryq kórdi.
1970 jyldary keńestik qoǵamnyń akademıalyq ortasynda ál-Farabıdiń (870-950) fılosofıalyq murasyna erekshe qyzyǵýshylyq paıda boldy. Bir qaraǵanda, osy bir asyl mura Ortalyq Azıadaǵy oıshyldyń otanynda, sondaı-aq, Reseı men búkil Keńes Odaǵynda zıalylar qaýymyna endi ǵana belgili bola bastaǵan nemese ejelden beımálim sıaqty kórindi. Bul qyzyǵýshylyq belgili bir dárejede Reseıde bilim alǵan jáne akademıalyq shyńdalýdan ótken ortaazıalyq fılosoftardyń óz óńirleriniń zıatkerlik kelbetin jasaýǵa degen umtylysynan týyndady. 1970 jyly Almatyda ál-Farabıdiń tańdamaly fılosofıalyq traktattary úzindileriniń aýdarmasy jasaldy, odan keıin matematıka, áleýmettik-etıkalyq máseleler, logıka boıynsha traktattarynyń úzindileri jaryqqa shyqty. Budan ári keńestik ıdeologıanyń qaǵıdalaryna sáıkes jasalǵan fılosofıa tarıhyna ál- Farabıdiń qosqan úlesin qorytýǵa arnalǵan eńbekter paıda bola bastady.
Qazaqstanda ál-Farabı esimi HH ǵasyrdyń 70-jyldary aıryqsha tanymal boldy. Bul, eń aldymen, ál-Farabı ǵumyrnamashylarynyń IX-X ǵasyrlarda búgingi Qazaqstannyń aýmaǵynda ornalasqan Farabty onyń otany dep sanaýyna baılanysty edi. Ál-Farabı eńbekterin qazaq-orys tiline aýdarý úshin belsendi jumystar júrgizildi. Onyń murasyna arnalǵan kóptegen maqalalar men birqatar kórkem shyǵarmalar jazyldy, onyń esimimen kósheler men ǵylymı ortalyqtar ataldy. Alaıda jetpisinshi jyldardan keıin osy oıshyldyń murasyn zertteý qandaı da bir jańa mańyzdy jańashyldyqqa ákelgen joq. Onyń ústine jetpisinshi jyldary jasalǵan eńbekter at tóbelindeı fılosoftar men shyǵystanýshylarǵa ǵana túsinikti boldy jáne tarıh, fılosofıa boıynsha jalpy bilim beretin kýrstarǵa qajetti kólemde engizilgen joq. Ál-Farabı murasyna keńestik gýmanıtarlyq ǵylymnyń saıası-tárbıelik aıasynda alǵashqy qatarǵa onyń áleýmettik kózqarastary shyǵaryldy. Olar negizinen jalpy «álem beınesinen» alshaqtyqpen túsindirildi.
70-jyldardaǵy keńestik ǵylymdaǵy ál-Farabı eńbekterine qyzyǵýshylyq biraz jyl ótkennen keıin ǵana qaıta jandandy.
– Otandyq ǵalymdardyń Farabı muralaryn zertteýdegi eńbekteri óte aýqymdy bolǵanyn bildik. Al ál-Farabıdi zertteý shet elderde de osyǵan deıin bolǵan ba edi? Bolsa ol qaı deńgeıde oryndaldy?
– Árıne ál-Farabı sıaqty ǵalamdyq tulǵanyń eńbekteri kóp ýaqyttan beri álemniń kóptegen ǵalymdary tarapynan zerttelinip keledi. Bizdiń elimizdegi zertteýler osy úlken úderistiń jalǵasy desem de bolady. Ál-Farabı esimi kóptegen Eýropa elderine erteden tanymal bolyp, HII-HIII ǵǵ. ózinde-aq onyń fılosofıalyq traktattary ejelgi evreı jáne latyn tilderine aýdaryldy. Biraq ál-Farabı murasyn júıeli ári naqty zertteý onyń traktattarynyń mátini men aýdarmalaryn basyp shyǵarýmen qatar, zertteý jumystary HVIII-XIX ǵǵ. ortasynda shyǵa bastady. Ortaǵasyrlyq Eýropa klasıkalyq ejelgi grek fılosofıasymen kóp jaǵdaıda ál-Farabı eńbekteri arqyly tanysty. Máselen, XII ǵ. kezinde onyń «Ǵylymdar klassıfıkasy» degen eńbegi latyn tiline eki ret aýdaryldy. «Álfarabıýsa» – «Sananyń máni týraly», «Suraqtar negizi» jáne Arıstoteldiń «Fızıka», «Poetıka» eńbekterine túsiniktemeleri, «Baqyt joly týraly» jáne logıkaǵa baılanysty traktattary men basqa da eńbekteri XII ǵ. bastap XVII ǵ. deıin latyn tiline birneshe ret aýdaryldy. Fılosoftyń keıbir traktattary osy kúnge tek latyn tilindegi aýdarmalar arqyly jetti, al arab tilindegi keıbir qoljazbalary, ókinishke oraı, saqtalmaǵan.
Reseıde jıyrmasynshy ǵasyrdyń basynda oqyrman qaýym ál-Farabı men onyń ǵylymǵa qosqan úlesi týraly birshama jaqsy bildi: 1908-1913 jyldary Reseıde jaryq kórgen «F.A. Brokgaýz ben I.A. Efronnyń Evreı ensıklopedıasynda» ál-Farabıdiń keıingi dáýir fılosofıasynyń damýyna yqpaly týraly tolyǵyraq qamtylǵan maqala berildi.
Ál-Farabı boıynsha ensıklopedıalyq maqalany jazý úshin negizgi kóz retinde arabtildi fılosofıa boıynsha XIX ǵasyrda shyqqan jarıalanymdar qyzmet etti: De Rossıdiń 1807 jylǵy arab tarıhı sózdigi, Bonda basylǵan Shmolderstiń «Documenta philosophorum arabım eńbegi» (1836), Farabıdiń ómirbaıanyn synı turǵyda qarastyrǵan M. Shtaıshneıderdiń Sank-Peterbýrgte 1869 jyly shyqqan «Al-Ǵarabi (Alpharabiıs) Philosophen Leben des arabisshen ınd Sshrigten» eńbegi, 1890 jyly F. Dıtrısııdiń redaksıasymen nemis tilindegi aýdarmasymen shyqqan ál-Farabı shyǵarmalary úzindileriniń jınaǵy, sondaı-aq, 1898 jylǵy
K. Brokkelmannyń «Istorıı arabskoı lıteratýry» eńbegindegi ál-Farabıge qatysty siltemeler qoldanylǵan.
– Sózińizge qaraǵanda, fılosofty Batys ta, orys ǵalymdary da dendeı zertteýge kúsh salǵan eken. Al Keńestik kezeńde ál-Farabı muralaryna degen kózqaras qalaı boldy? Ony zertteýde kedergiler men qıynshylyqtar boldy ma?
– Ál-Farabıdiń keńestik ǵylymǵa qaıtyp oralýy jóninde aıtatyn bolsaq, orys tilindegi «Eýropalyq ensıklopedıada» keltirilgen materıaldarǵa HH ǵasyrdyń jetpisinshi jyldaryna deıin aıtarlyqtaı nazar aýdarylǵan joq. Bul Keńes Odaǵyndaǵy gýmanıtarlyq ǵylymnyń damýynyń birqatar erekshelikterine baılanysty boldy. Olardyń ishinen jańadan jasalǵan marksısik-lenındik ilimniń basymdyqtaryna akademıalyq pán retinde fılosofıanyń baǵyndyrylýyn ataýǵa bolady. Onda ıslam fılosofıasyndaǵy arab-musylman oıshyldarynyń ilimine oryn tabylǵan joq.
«Klasıkalyq» shyǵystaný salasynda keńestik merzimde tarıh, lıngvısıka jáne ádebıettaný boıynsha zertteýlerge basa mán berildi. Shyǵys fılosofıasy boıynsha eńbekterdi zertteý úshin shyǵystanýshylarǵa, tipti jaqsy tildik daıyndyq kezinde de ál-Farabıdi túsiný úshin óte qajet kóne grek fılosofıasy boıynsha bilim jetispedi.
Eýropada fılosofıa tarıhy boıynsha zertteýler jalǵasyp jatqan kezde, Keńes Odaǵynda orystildi oqyrmanǵa asa tanys emes jáne Qudaıdy joǵarǵy aqyl-oıdyń satysy jáne mánniń eń birinshi sebebi retinde túsindiretin, ótken kezeńdegi shyǵys oıshylynyń murasyna bet burýy múmkin emes bolatyn.
Musylmandyq fılosofıadaǵy ál-Farabıdiń orny jáne arab álemine Arıstoteldiń yqpaly týraly Madkýrıdiń 1934 jyly Parıjde shyǵarǵan eńbekterin, sondaı-aq ál-Farabıdiń latyn tilindegi ortaǵasyrlyq aýdarmalary týraly Bedoreniń 1938 jáne Salmonnyń 1939 maqalalaryn da keńestik ǵalymdar birden baıqaı qoıǵan joq.
Ál-Farabı murasyna bet burý ultshyldyqpen, kosmopolıtızmmen jáne «basqasha oılaýdyń» osyndaı kórinisterimen kúres jónindegi ıdeologıalyq naýqan báseńsigennen keıin ǵana múmkin boldy. Burynǵysynsha, «qudaı izdeýshilikpen» tyǵyz baılanysty taqyryptar jetistikke úmittene almady jáne teologıa turǵysynda musylman fılosoftary eńbekteri zertteýleriniń keńestik akademıalyq ınstıtýttarda maquldanýy da ekitalaı edi. Alaıda, «parasatty oıdy» izdeýde tájirıbe jınaqtaǵan keńestik ǵalymdar jańasha «tujyrymdaýdyń» – pándi ońtaılandyrý arqyly óz zertteýlerine jol taba bildi.
Ál-Farabıdiń baı fılosofıalyq murasyna fılosofıalyq kózqaras turǵysynda «parasatty oı» retinde, birinshi kezekte, áleýmettik fılosofıa máselelerine, áleýmettik ádildik pen jalpy ıgilik problemalaryna arnalǵan shyǵarmalar irikteldi. 1978 jyly «Úlken Keńestik Ensıklopedıa» basylymynda ál-Farabıdiń áleýmettik kózqarastary baıandalǵan maqala engizildi: «Áleýmettik-etıkalyq traktattarynda ál-Farabı bıleýshi-fılosof basqaratyn, oǵan qosa ımamnyń, dinı qaýymnyń jetekshisi mindetin atqaratyn, ózderi aqıqattyń «belsendi zıatynan» alatyn aqıqatty obrazdyq-sımvoldyq formada jurtshylyqqa beretin «izgilikti qala» týraly ilimdi damytty. Ál-Farabı «nadan qalalardy» jaǵymsyz adamı qasıetterdi mansuqtaıtyn qalalarǵa qarsy qoıdy».
– Ál-Farabıdiń Eýropa ǵylymyna yqpaly týraly ne aıta alasyz?
– Orta ǵasyr kezeńinde ásirese ál-Farabı óziniń fılosofıalyq júıeli oılarymen, ǵylym tarıhynda, logıka, mýzyka teorıasy, astrologıa, teoretıkalyq medısına, matematıka, memleket ilimine qatysty óziniń jarqyn oılaryn tanyta otyryp, álemdik ǵylymǵa ózindik izin qaldyrdy. Onyń oılary ıbn Sına jáne ıbn Rýshd sıaqty keıingi fılosoftarmen jalǵastyrylyp, Spınoza fılosofıasyna jáne ol arqyly fransýz fılosofıasyna aıtarlyqtaı óz yqpalyn tıgizdi. Demek, ál-Farabı fılosofıasy tek Orta jáne Taıaý Shyǵystaǵy áleýmettik-fılosofıalyq ıdeıalardyń damýyna áser etip qoımaı, Batys Eýropaǵa da óz yqpalyn tıgizdi dep aıta alamyz. Akademık M.M.Haırýllaev aıtqandaı, «ál-Farabı fılosofıasy Ibn Badja, Ibn Týfeıl jáne Ibn Rýshd sekildi asa kórnekti ǵalymdardy dúnıege ákelgen XI-XIII ǵ.ǵ. «arabtyq» Ispanıa jáne Soltústik Afrıkadaǵy aldyńǵy qoǵamdyq-fılosofıalyq oılardyń damýyna sheshýshi yqpalyn tıgizdi».
Belgili fılosof Ibn Badja (XI ǵ. aıaǵy – 1138 j.) ál-Farabıdiń birsypyra ıdeıalaryn damytty. Onyń ındıvıdtiń minezin kemeldendirýi men baqytqa jetý joldary baıandalǵan «Jalǵyz ómir súrý salty týraly» atty basty eńbegi ál-Farabıdiń áserimen jazylǵan.
Ál-Farabı fılosofıasy men logıkasy Ibn Týfeılge de (1110-1185) áser etti, «Haı jáne Iakzan uly týraly roman» degen eńbeginde ǵylymı oıdyń damýyna áserin kórsetedi.
Ál-Farabıdiń Eýropa ǵylymyna áseri onyń izbasarlary ıbn Sına, ásirese ıbn Rýshd arqyly kórinis tapty dep aıta alamyz. Averroızm, negizinen XIII-XIV ǵ.ǵ. progresıvti fransýz jáne ıtalán fılosofıasyna qatty áser etip, onyń negizi boldy. Batys Eýropa ortaǵasyrynyń iri oıshyldary R.Bekon, D.Skot ózderiniń teorıalyq shyǵarmalarynda ál-Farabı, ıbn Sına, ıbn Rýshd eńbekterin qoldandy. Spınozanyń keıbir traktattarynda qurylymy men baǵytyna qaraı ál-Farabı eńbekterine jaqyndyq seziledi. Osman Ámın ál-Farabı men Spınozanyń uqsas konsepsıalaryn aıtady. I.Madkýr eki oıshyldyń zerde men paıǵambarlyq jaıly ıdeıalyq uqsastyqtaryn kórsetedi. Olardyń ishindegi eń uqsasy ál-Farabı men Spınozanyń áleýmettik-saıası konsepsıalary jónindegi oılary. Mysaly, baqytqa jetýdiń joldary, maqsaty, memleketti basqarýdyń formasy men fýnksıasy t.b. Spınoza ál-Farabı sekildi óziniń qoǵam týraly ilimin adamnyń «shynaıy» tabıǵatynan shyǵarady, memlekettiń maqsaty árbir adamdy aqylmen basqaryp, baqyt pen bostandyq syılaý deıdi. Ál-Farabıdiń adamdardyń ındıvıdýaldy armandarynyń birligi retindegi sosıým uǵymy J.J. Rýssonyń «áleýmettik kelisim» ıdeıasyna sáıkes. Sondaı-aq ál-Farabıdiń «bilim – ıntýısıaǵa negizdelgen» degen oıy Nıkolaýstyń, Shellıngtiń, Bergsonnyń jáne Shteınerdiń eńbekterinde óz kórinisin tapty. Ál-Farabıdiń adam týraly negizgi ıdeıasy mıkrokosmos jáne makroadamdar álemi retindegi oılary Nıkolaýs, Leıbnıs, Spenserden buryn boldy. Ál-Farabıdiń zerdege negizdelgen etıkalyq júıesi Eýropada tek HIH ǵasyrda I. Kant fılosofıasynda óz kórinisin tapty. Ataqty nemis shyǵystanýshy ǵalymy F.Detrısıı syndy zertteýshilerdiń aıtýynsha: «Shyǵysta Arıstotel ál-Farabıdiń eńbekteriniń arqasynda ǵana Arıstotel atandy», – deıdi. Kóptegen ortaǵasyrlyq ǵalymdardyń aıtýynsha, ál-Farabı – ortaǵasyrlyq eýropalyq oıdyń qalyptasýyna áser etken perepatetızmniń negizin qalaǵandardyń biri. Shyǵys perepatetıkteri ál-Kındı, ál-Farabı, Ibn-Sına, Ibn Rýshd syndylar Arıstotel eńbekterin taldap, Eýropaǵa keńinen tanytty.
Sondyqtan da arabtildi ortaǵasyrlyq fılosofıa kóne grektik fılosofıanyń alǵashqy murasy retinde shyǵarmashylyq jaǵynan damytyp, jańa deńgeılerge kóterdi. Ál-Frabı Shyǵys pen Eýropa mádenıetterin baılanystyrýshy «kópirge» aınaldy.
– Ál-Farabı muralaryn zertteýdegi Eýropa ǵalymdarynyń úlesteri qandaı boldy?
– Óz kezeginde ál-Farabı muralaryn tanýda HİH-HH ǵǵ. Eýropalyq ǵalymdardy da aıta ketken jón. Olar: HİH ǵasyrdyń ekinshi jartysynda ortaǵasyrlyq arabtildi Shyǵys rýhanı mádenıeti jaıly eńbekter jazǵan nemis ǵalymy M.Shteınshneıder, 1890 jyly ál-Farabıdiń segiz fılosofıalyq traktatyn londondyq, leıdendik jáne berlındik jazbalardan jarıalaǵan Frıdrıh Detrısıı, nemis jáne aǵylshyn tilderinde jaryq kórgen «Islam fılosofıasynyń tarıhy» eńbeginiń avtory, golandyq ǵalym De Býr boldy. Ortaǵasyrlyq arab fılosofıasyn zerttegen fransýz ǵalymdary, sonyń ishindegi farabıtanýshylar: I.Forget, S.Dýgat, L.Lýther, S.Mýnk, E.Renan, I.Fınegen t.b. aıtýǵa bolady. E.Renannyń «Averroes ı averoızm» (Parıj,1952) eńbeginiń mańyzy zor. Tanymal fransýz shyǵystanýshysy R.Erlanje 1930-1935 jj. ál-Farabıdiń mýzykaǵa qatysty «Kıtab ál-mýsıka ál-kabır» («Mýzykanyń úlken kitaby») kitabyn Parıjde túpnusqadan aýdaryp, jaryqqa shyǵardy. Bizge belgilisi, HH ǵasyrdyń basynda shyǵystyń rýhanı mádenıetin zertteýde ál-Farabı muralaryn zertteý óz jalǵasyn tapty. Kóptegen shyǵystanýshy ǵalymdardyń, A.Mes, L.Massınon, R.Blasher, A.Masse, F.Gabrıelı, E.fon Grúnbaým, F.Koplston t.b. eńbekteri jaryqqa shyqty. Sondaı-aq, reseılik: I.Krachkovskıı, E.Bertels, V.Bartold syndy shyǵystanýshy-fılosoftardyń da qosqan úlesterin atap ótken jón.
Ál-Farabı jaıly eńbekter Anglıa, Ispanıa, AQSH syndy memleketterde de jaryqqa shyqty.
Dúnıejúziniń oqymystylary Farabı muralaryn 1000 jyl boıy tynbastan zerttep keldi. Olardyń ishinde arab-parsy tilderinde jazǵan Ibn ál-Nadım (995j), ál-Baıhakı (1169), Ibn ál-Kıftı (1248), Hadjı Halıfa (1657), latyn tilinde jazǵan Venıke (1484j), Kamerarıýs (1638), fransýz tilinde jazǵan Genrıh Zýter (1902) jáne t.b. bar.
Farabıdiń álemdik mádenıet pen ǵylymǵa qosqan úlesin zertteýdiń mańyzyn alǵash ret shetel ǵalymdary G. Sarton, D. Berkal jáne A. Koıre negizdep berdi. Mýzyka salasynda Farabı ár alýan shyǵarmalar men qatar «Mýzyka týraly úlken kitap» atty irgeli eńbegin fransýz tilinde I. Madkýrı men G. Farmer jarıalap, ǵylymı túsinikteme jasady.
Farabı muralaryn zertteýde tek qana shyǵys, orys ǵalymdary ǵana emes, Batys ǵalymdary da zerttep, eńbekterin jarıalaýda. Bul turǵyda amerıkalyq ǵalym Nıkolas Resherdiki aıtýǵa turarlyq eńbek. Nıkolos Resher – AQSH-tyń Pıtsbýrg ýnıversıtetiniń profesory. Ol – Farabı jáne onyń shákirtteriniń ǵylymı muralaryn kóp zerttegen ǵalym. Nıkolas Resher uzaq izdenýdiń nátıjesinde 1962 jyly aǵylshyn tilinde «Farabıdiń anotasıalanǵan bıblıografıasy» dep atalatyn, Farabıdi zertteýshiler úshin qundy eńbegin jarıalady. Munda 1000 jyl boıynda Farabı jóninde kim ne jazdy, Farabı shyǵarmalary qaı tilderge aýdaryldy, onyń murasynyń asa qundy ekenin dáleldeıdi.
– Otandyq farabıtanýdaǵy súbeli eńbekter týraly oıyńyz qalaı?
– Otandyq farabıtanýdaǵy súbeli eńbek týraly aıtatyn bolsaq, 1975 jyly Ábý Nasyr ál-Farabıdiń 1100 jyldyǵyna arnalǵan úlken halyqaralyq ǵylymı konferensıa «Máskeý-Almaty-Baǵdad» qalalarynda bolyp ótti. Sóıtip Almaty az ýaqyttyń ishinde ál-Farabı muralaryn zertteıtin ǵylymı ortalyqqa aınalyp, ol jumystar shetel ǵalymdary arasynda da keńinen tanymal boldy. Sondaı-aq, 1975 jyly Máskeý qalasynda belgili shyǵystanýshy ǵalym B.G. Ǵafýrov pen A.H. Qasymjanovtyń orys tilinde shyqqan «Ál-Farabı mádenıet tarıhynda» («Al-Farabı v ıstorıı kúltýry») atty kitaby arab-musylman fılosofıasy men mádenıetin, farabıtanýmen shuǵyldanýshy ǵalymdar arasynda úlken suranysqa ıe bolsa, al 1982 jyly Máskeý qalasyndaǵy «Mysl» baspasynan ǵalymnyń «Al-Farabı» atty kitaby kópshilikke keńinen tanymal boldy. Sondaı-aq, belgili jazýshy, qoǵam qaıratkeri Anýar Alımjanovtyń «Ustazdyń oralýy» atty romany qazaq oqyrmandary arasynda úlken rezonans týǵyzdy.
Qazirgi tańda jarty ǵasyrdan astam el ǵalymdarynyń izdenisteri tereń tarıhqa aınalyp ta úlgerdi. Alaıda, ál-Farabı muralarynyń elimizde tamyr jaıýynda jáne aýdarý men zertteý jumystaryn júrgizýde keńestik ıdeologıanyń kóńilinen shyǵý ońaıǵa tıgen joq. Sol kezdegi farabıtanýdyń basynda turǵan otandyq ǵalymdardyń jankeshti eńbekteri men ǵylym aldyndaǵy adaldyqtary – olardyń búkil ómiri men shyǵarmashylyqtaryn ǵulama muralaryn zertteý, nasıhattaý, álem kitaphanalarynan izdeý jumystaryna arnaǵany aıǵaq. Osy oraıda aıtatyn nárse álem muraǵattary men kitaphanalarynda saqtalǵan Farabı murasyn jınap, júıelep, zerttep, ǵylym ıgiligine, ult múddesine jaratýdy Qazaqstan Respýblıkasy Prezıdenti N.Á.Nazarbaev basshylyǵymen jasalǵan «Mádenı mura» memlekettik baǵdarlamasy sheńberinde ál-Farabıdiń on tomdyq eńbekteriniń jaryqqa shyǵýy úlken mańyzǵa ıe. Qazaqstanda Farabı murasyna degen qyzyǵýshylyq Farabı ilimin zerttep, zerdeleýge umtylǵan ǵalymdardyń ekinshi jańa tolqyny ómirge keldi.
– Elimizdegi eń úlken bilim ordasy, ál-Farabı atyndaǵy Qazaq Ulttyq ýnıversıteti jáne onyń janynda qurylǵan «Ál-Farabı» ǵylymı ortalyǵy ǵulamanyń qundy muralaryn nasıhattaýda qandaı jumystar júrgizip keledi?
– Qazaqstan Respýblıkasy táýelsizdiginiń tańymen qazaqtyń ǵylymy men biliminiń qara shańyraǵy atanǵan Qazaq Ulttyq ýnıversıtetine 1991 jyly Ábý Nasyr ál-Farabıdiń esimi berildi. Al 1993 jyly ál-Farabı ǵylymı-zertteý ortalyǵy ashyldy. Ortalyqty otandyq farabıtanýdyń negizin qalaýshylardyń biri profesor A.H. Qasymjanov basqardy.
[caption id="attachment_16304" align="alignright" width="249"]
Ál-Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıtetiniń rektory Ǵ. Mutanov[/caption]
Ál-Farabı zertteý ortalyǵynda ál-Farabı murasyn zerttep, nasıhattaýǵa qatysty monografıalar men kóptegen ǵylymı maqalalar jaryq kórýde. Sondaı-aq ál-Farabı babamyzdy álemdik deńgeıde tanytýda da irgeli jumystar jasalynýda. 2010 jyldyń 18 qarashasynda Parıj qalasyndaǵy IýNESKO-nyń shtab-páterinde belgili qoǵam qaıratkeri, aqyn Oljas Súleımenovtiń uıymdastyrýymen «Ál-Farabı jáne eýropalyq órkendeý dáýiri» atty dóńgelek ústel ótti. Bul jıynǵa ál-Farabı atyndaǵy QazUÝ ǵalymdary men qazaqstandyq farabıtanýshy ǵalymdar óz úlesterin qosty.
Qazirgi tańda ál-Farabı atyndaǵy Qazaq Ulttyq ýnıversıtetinde arnaıy ashylǵan ál-Farabı murajaıy jumys jasaıdy.
Aıta keterlik jaıt, ýnıversıtet rektory akademık Ǵ.M. Mutanov myrzanyń bastamasymen ál-Farabı ǵylymı-zertteý ortalyǵy halyqaralyq Abaı klýby men onyń Prezıdenti, belgili jazýshy Rollan Seısenbaevpen birlese otyryp ál-Farabı traktattaryn qaıta basyp shyǵarý jumysy jolǵa qoıyldy. Bul eńbekterdiń qaıta oralyp, jańaryp bastyrylýy jas urpaqtar úshin Farabı muralaryn tanyp-bilýde úlken septigin tıgizeri anyq.
QR BǴM qoldanbaly ǵylymı zertteýler jumystary aıasyndaǵy ortalyqtaǵy shyǵarmashylyq top ál-Farabı muralaryn zertteý boıynsha granttyq jobalardy sátti júzege asyrýda.
2014 jyldyń 2-12 sáýir aralyǵynda ál-Farabı atyndaǵy Qazaq Ulttyq ýnıversıtetiniń 80 jyldyq mereıtoıyna oraı tuńǵysh «İ Halyqaralyq Farabı oqýlary» ótti. Bul dástúr jyl saıyn jalǵasyn tabýda. Qazaq Ulttyq ýnıversıtetinde «AL-FARABI UNIVERSITY SMART CITY» atty Qazaqstan men Ortalyq Azıadaǵy tuńǵysh ǵylymı-ınnovasıalyq joba qolǵa alynyp, iske qosylýda. Ál-Farabıdiń ámbebap rýhanı qundylyqtar negizinde qurylǵan «qaıyrymdy qala» áleýmettik ıdeal ıdeıasy osy jobanyń mańyzdy rýhanı-adamgershilik bastaý-bulaǵy bolyp tabylady.
– Ál-Farabı iliminiń qazirgi qoǵam damýyna yqpaly qandaı dep aıta alamyz?
– Uly jerlesimiz, ǵulama ǵalym ál-Farabı eńbekteri kúni búginge deıin mańyzyn joǵaltqan joq, muralarynyń qazaq dalasyna qaıta oralýy jáne onyń memleket basqarý jónindegi tujyrymdary, áleýmettik-etıkalyq, saıası, fılosofıalyq, dinı kózqarastary qazirgi jahandaný aıasyndaǵy qoǵamymyz úshin óte mańyzdy.
Sózimizdi qorytyndylaı kele kelesi oıdy aıtqymyz keledi: uly adamdardyń shyǵarmashylyǵyna zeıin salyp qarasaq, olar óz zamanynyń perzenti retinde ózderi ómir súrgen dáýirdiń aıqyndaýshy beınesi bolyp tabylady. Qazaq dalasy Otyrarda dúnıege kelip, túrkilik dúnıetanymnyń múmkindigin álemge pash etken Ábý Nasyr ál-Farabı adamzattyń kemeldikke degen úzdiksiz umtylysyn beıneleıdi! Batys pen Shyǵystyń órkenıetter aralyq suhbattastyq ıdealyna jaqyndaı túsýine jaǵdaı jasaıdy. Álemdik órkenıette óz ornyn oıyp alǵan uly jerlesimiz ál-Farabı ilimine qaıta oralý, tanyp bilý, ult múddesine jaratý – taýsylmas rýhanı azyq, baǵa jetpes rýhanı qundylyq.
Suhbattasqan T. TAŃJARYQ
