Almatydaǵy Ǵ.Dáýkeev atyndaǵy Almaty energetıka jáne baılanys ýnıversıtetinde «Qazaqstanda AES ne úshin salynýy kerek?» atty taqyrypta ótken dóńgelek ústelde baıandama jasaǵan mamandar derbes elektr stansıasynyń qajettigin alǵa tartty.
Máselen, elimizdiń óńirlerinde sezilip otyrǵan energıa daǵdarysyna az-kem toqtalsaq, soltústik aımaqta ahýal turaqty, al ońtústikte tapshy kórinedi. Iaǵnı, elimizdiń ońtústiginde halyq sany kóptigine baılanysty 2030 jyly elektr energıasynyń tapshylyǵy 2,7 GVt-qa jetýi múmkin.
Ǵ.Dáýkeev atyndaǵy Almaty energetıka jáne baılanys ýnıversıteti Elektroenergetıka jáne elektrotehnıka ınstıtýty dırektory Jubanysh Ábdimuratovtyń (sýrette) aıtýynsha, soltústikten ońtústikke jóneltiletin energıany qaıta aıdaý kezinde aýqymdy bóligi joǵalyp ketedi eken.
«Bul energıanyń 50 paıyzyn shyǵyn etedi. Onyń ústine generasıalaıtyn qýattyń negizgi bóliginiń qoldaný merzimi 40 jyldan asyp ketken. Sondyqtan energetıkalyq júıeni modernızasıalaý máselesi ózekti», – deıdi ol.
AES salý týraly Prezıdent Q.Toqaev ta jıi tilge tıek etip júr. «Qazaqstanda atom energıasyn qurý múmkindigin jan-jaqty zertteý kerek. Menińshe, bul máseleni egjeı-tegjeıli qarastyratyn ýaqyt jetti, sebebi Qazaqstanǵa AES kerek. Taza atom energıasy bolmasa, búkil ekonomıkamyzdy joǵaltamyz» degen edi joldaýynda. Demek, naqty maqsat pen jospar bar, endigi másele – oryndalýynda.
Sonymen, qurylysyna 11 mlrd AQSH dollary kózdelgen AES-ti salatyn oryn retinde Balqash kóli mańyndaǵy Úlken aýmaǵy tańdaldy. Alaıda, AES-ti qaı memleket salady? Bizge qaı eldiń reaktory tıimdi? Sheshim arnaıy baıqaý arqyly anyqtalyp, qurylys jumysyna 2025 jyly kirisip ketsek, 2035 jyly paıdalanýǵa berilýi múmkin.
Búginde álem boıynsha qýaty 391 GVt bolatyn 439 reaktor jumys isteıdi. AES 32 elde bar, olardyń ishinde AQSH, Fransıa, Japonıa jáne Úndistan kósh bastap tur. Qazir 19 elde elektr qýaty 55 GVt bolatyn 52 reaktor salynyp jatyr.
Bul tizimge Qazaqstan qashan qosylady?
Dóńgelek ústelde baıandama jasaǵan mamandardyń pikirine qulaq assaq, AES salýda ózindik tájirıbesi men áleýeti bar 4 memlekettiń ishinde Reseıdiń «Rosatomy» óz elinen bólek álemniń 8 elinde, atap aıtqanda Túrkıa, Vengrıa, Bangladesh, Iran, Egıpet, Qytaı, Belarýsta 21 reaktor jobasyn salyp jatyr.
Sodan keıingi orynda Fransıanyń «EDF Energy» kompanıasy Qytaı, Ulybrıtanıa, Fransıada 3 reaktor salý jobasyn qolǵa alǵan. Al Qytaıdyń CNNC ıadrolyq korporasıasy Pákistanda 5 reaktor, Ońtústik Koreıanyń ICHNP kompanıasy BAÁ-de 3 reaktordyń qurylysyn sátti júzege asyrýda.
Aıta ketý kerek, Qytaı, Koreıa, Reseı, AQSH jáne Fransıadan 6 vendordan tehnıkalyq-kommersıalyq usynystar tústi. Sonyń nátıjesinde ıadrolyq-energetıkalyq tehnologıalardy salystyrmaly taldaý jáne baǵalaý úshin Fransıanyń «Assystem» kompanıasymen birlesip qujattardaǵy usynymdar negizinde krıterııler júıesi ázirlendi. Jalpy, sheteldik atomdyq tehnologıalar vendorlary (III jáne III+ býyndy) usynǵan jańa zamanaýı reaktorlardyń 13 jobasy zerdelenip, daıyn tur.
AES: Artyqshylyǵy
«Qazaqstandyq Atom elektr stansıalary» JSHS Jańa ıadrolyq jáne energetıkalyq tehnologıalar boıynsha bas menejeri Asýan Sıabekovtyń aıtýynsha, eki bloktan turatyn joǵary qýatty AES-te 2000 adam jumys isteıdi. Búginde Qazaqstannyń joǵary oqý oryndary 2010-2022 jyldar aralyǵynda atom salasy úshin 2 193 bakalavr, 909 magıstr jáne 135 doktor daıyndaǵan.
«Birinshiden, ǵylymı-tehnıkalyq áleýetimiz artyp, joǵary bilikti kadrlar paıda bolady. Qurylys kezinde 8 myńdaı adam jumyspen qamtylsa, AES paıdalanýǵa berilgen soń 2 myń maman turaqty eńbek etedi. Budan bólek elimizge ınvestısıa salatyndar qatary artyp, salyq qorjynyna 2,5-3 mlrd AQSH dollary túsedi» degendi aıtady.
Al Ǵ.Dáýkeev atyndaǵy Almaty energetıka jáne baılanys ýnıversıteti Elektroenergetıka jáne elektrotehnıka ınstıtýty dırektory Jubanysh Ábdimuratovtyń pikirinshe
AES salynsa, elektr energıasyn óndirý arzanǵa túsedi.
«1000 MVt qýatqa ıe JES jylyna 8 mıllıon tonna ottegi jutady. Al AES ottegini qajet etpeıdi, zıandy tútin shyǵarmaıdy. JES-ti qurý úshin iri kómir ne gaz ken oryndary kerek. Olarǵa kómir men gaz jetkizý kóp qarajatty qajet etedi. Al AES-ke qajetti ýran bir júk mashınasymen ǵana ákelinedi. Qoldanylatyn otyn, qaıta óńdelip odan taǵy da otyn retinde paıdalanýǵa bolady», – dep táptishtep túsindirdi.
Almas YSQAQOV, Iadrolyq fızıka ınstıtýy neıtrondy fızıka zerthanasynyń aǵa ǵylymı qyzmetkeri:
Atom salasynda jumys isteıtin mamandarǵa suranys artady
– Eger AES salynsa, Iadrolyq fızıka ınstıtýty qandaı kómek bere alady? Birinshiden, ınstıtýtta Qazaqstandaǵy jalǵyz reaktor jumys istep tur. Onda 70-ten astam joǵary bilikti maman eńbek etýde. Dál sol mamandar bolashaqta salynatyn AES-te jumys isteýge daıyn. Sebebi, tájirıbe bar. Qazir joǵary oqý ornyn bitirgen mamandardyń 30 paıyzy ǵana sala boıynsha jumys isteıdi.
Ókinishke qaraı, memlekette tolyq baza joq. Instıtýt sany az. Iadrolyq fızıka ınstıtýtynda 500 maman jumys istese, Kýrchatovta 400-deı. Eki ınstıtýtta bar-joǵy myń adam.
Bul salaǵa degen suranys endi artady. Sondyqtan AES taza elektr kózin óndirip qana qoımaı, ǵylymı-tájirıbelik bazany kóteredi. Tipti, tehnokrattyq dáýirge osy joba arqyly enetin shyǵarmyz.
Asýan SIABEKOV, «Qazaqstandyq Atom elektr stansıalary» JSHS Jańa ıadrolyq jáne energetıkalyq tehnologıalar boıynsha bas menejeri:
3+ býyndaǵy reaktorlar balqyp ketpeıdi
– 2021 jyly 15,8 GVt bolsa, 2050 jyly 38 Gvt jetedi degen boljam bar. Iaǵnı, eki ese júkteme artady. Memleket basshysy Qazaqstandaǵy AES salý múmkindigin qarastyrýdy tapsyrdy. Qazirgi tańda bizdiń mekemeniń atqaryp jatqan sharýasy kóp. 2018 jyly tehnıkalyq-ekonomıkalyq negizdemeniń marketıńtik bólimin ázirledik. Onda AES qýaty, ornalasý aýmaǵy jazyldy. Biz jazda Túrkıadaǵy Akkýıa AES-ne bardyq. 4 energoblogy bar atam stansıasynyń birinshi energoblogy kelesi jyldan bastap iske qosylady. 1200 mbt energıamen búkil Túrkıany qamtamasyz etpek.
Bizde jurt áli AES salýdan qorqady. Sondyqtan halyqty da túsinýge bolady.
Alaıda, onyń bári otynǵa, ýrannyń úlesine baılanysty. Onyń ústine biz qarastyryp jatqan 3+ býyndaǵy reaktorlar. Bul Fýkýsımadan keıingi shyqqan. Bular balqyp ketpeıdi, radıoaktıvti qaldyqtar syrtqa shyǵyp ketý qaýpi joq, sýmen janaspaıdy.
Sol sebepten qorqýdyń qajeti joq. AES-ti ortasha eseppen 60 jyl paıdalanýǵa bolady. Eger suranys bolsa jıyrma jyldy qosyp, uzartýǵa bolady.
Ár eldiń reaktory ózinshe jaqsy. Bári birdeı elektr qýatyn óndiredi. Biz aldymen radıasıalyq ıadrolyq qaýipsizdigine mán beremiz. Qorshaǵan ortaǵa áseri, sosyn ekonomıkalyq turǵydan qarastyramyz. MAGATE-niń alǵyshartyn eskerip, Qazaqstannyń normatıvtik bazasyna saı ma, joq pa, bizdiń kadrlardy daıyndap bere ala ma, joq pa, bárin qaraımyz.
Bizde ýran qory kóp. Jylyna 30 myń tonna ýran óndiremiz, al AES-ke keregi 150-200 tonna. Sondyqtan reaktorlarǵa ýrandy ózimiz qoısaq deımiz. Olar sondaı tehnologıany bere me, bul krıterıı de mańyzdy.
Aýqymdy joba bolǵan soń qarjylandyrý jaǵy áli sheshilgen joq. Eki kelisim-shart bar. Qazaqstan tarapy 10 nemese 20 paıyz aqshasyn quısa, AES salatyn el ózi qarjy quıady. Ekinshi, búkil aqshasyn ózi shyǵaryp salady da, biraq bizge elektr energıasyn berip, qalǵanyn ózderi paıdalanýy múmkin.
Búginde AES salynatyn aımaqtar muqıat zerdelenip jatyr. Abaı oblysynyń Kýrchatov aýdany men Almaty oblysynyń Úlken aýyly barlyq talapqa saı bolyp otyr.
Almas SAÝHIMOV, AEjBÝ ǵylymı jáne ınovasıalyq qyzmet jónindegi prorektory:
Elimizde bir emes, úsh AES salý qajet
– Elimizde elektr energıasy tapshylyǵy qatty sezilip jatyr. AES salý týraly talqylaý 2012 jyldan beri bastalyp, endi ǵana toqtamǵa keldik. Bizge báribir turaqty energıa kózimen qamtamasyz etetin atom elektr stansıasy kerek.
Bizde kómir, atom, jańartylǵan energıa kózderi, gaz bar. Eń tıimdisi – AES. Ony salý úshin bizde bári bar. Ýran qory boıynsha álemde ekinshi oryndy alamyz.
Sondyqtan Úlken aýylynan bólek, bolashaqta ekinshi AES-ti Kýrchatovta, úshinshisin Mańǵystaý oblysynda salý josparlanǵan.
Biz oqý ornynda kadrlar daıyndaý úshin 2019 jyly oqý baǵdarlamasyn jasadyq. Qazir bizde 4 ınstıtýt bar. Búkil salada ǵylymı jobalarmen jumys isteımiz. Endigi másele – ınjenerlik kadrlar tobyn jasaqtap, biliktiligin arttyrý kerek. Osy turǵyda arnaıy júıe qalyptasýy kerek.
P.S. Keńestik kezeńnen kele jatqan quraldar apatty jaǵdaıda tur. Olar ári ketse, on jyl ǵana jumys isteıdi. Sosyn oǵan eshqandaı jóndeý jumysy da kómektese almaıdy. Al energıanyń 70 paıyzy kómir arqyly qamtamasyz etilip tur.
«Parıj kelisimine» sáıkes, eki jyldan keıin transshekaralyq kómir salyǵy engiziledi. Bul ekonomıkanyń básekege qabiletsizdigin kórsetpek. «Qazaqstan atom elektr stansıalary» JSHS bas dırektory Tımýr Jantıkın «Qazaqstanda AES salynbasa, onda joǵary kómirtekti energetıkamen qalady. Onsyz jasyl ekonomıka maqsattaryna jetý múmkin emes» degen sóziniń jany bar.
