Kósh basyn ustaǵan kósemniń úmiti men kúdigi almasyp, qýanyshy men qamyǵýy qatar júretindeı. Ádiletke umtylǵan saıyn kedergiler - jeti qabat jut bolyp, jeti jerden keregesin kerer. Aqıqatqa umtylsa azýyn aqsıtyp aıbat sheger.
Qazaq qoǵamy jańa sapaly, jańa sıpattaǵy jańǵyrý kezeńdi kútti. Halyqtyń minezi ózgerdi. Burynǵy keńestik júıege eti úırengen «meniń qojaıynym kim bolsa da báribir deıtin, belsendilik pen jigerden aıyrylǵan, rýhanı múmkindikteri kenjelep qalǵan» halyq emes. Otyz jyl azat ómir súrgen, táýelsiz memlekettiń erkin, batyl, týra sózdi, bilimdi, jańa tolqyny qalyptasty.
«Qazaq ózgerdi» -depti Muqań. (Muhtar Áýezov) Sonaý keńestik júıeniń ózinde. «Sizder budan qyryq jyl burynǵy qazaqty izdep áýre bolmańyzdar, budan qyryq jyl burynǵy qazaq qazir joq. Qazirgi qazaqtyń mádenıeti de, turmys-tirshiligi de, oı-sanasy da, minezi de ózgergen» degen oıyn dáleldi aıtypty. Órkendemeıtin, damymaıtyn, óspeıtin halyq ǵana toqyraıdy degendi meńzegen bolar ǵulama sýretker.
Táýelsiz Qazaqstannyń tórtinshi on jyldyǵy – ózgerister men damýdyń jańa dáýirine qadam basty.
Prezıdent Q.K. Toqaevtyń ádiletti memleket qurý, birtutas ult bolyp uıysyp is atqarý, berekeli qoǵam kelbetin qalyptastyrý qadamy kúttirmeıtin kezeń edi. Kútetin bolsaq kesh qalatyn, kesh qalsaq tóńkeriske ákele jatqan daǵdarys aldyndaǵy kezeń edi.
Ulttyq tabystyń ıgiligin jurttyń bári birdeı kóre almaı, qoǵamda kedeıler sany artyp, halyqtyń turmysy nasharlaı túsken kez. Halyq turmys-tirshiligine arqaý bolyp otyrǵan jerinen aıyryla bastady. Jer máselesi sheshilmeıtin daýǵa aınaldy. Halyqtyń ıgiligine aınalatyn sýarmaly jerlerdiń jekeshelenip ketýi, sheteldikterge satyla bastaýy, halyqtyń narazylyǵyn týdyryp, ashyndyra tústi.
Osy tusta júz jyl burynǵy qazaq halqynyń basynan ótken aýyr kezeń qaıta aınalyp kele jatqandaı kórindi. Ol dáýir qazaq halqyna aýyr tıgenin, ultty qasyretke uryndyryp, aýyr kúızeliske ákelgenin ult qaıratkeri Álıhan Bókeıhan ashyna jazǵan eken.
«Qazaq-qyrǵyzdyń bolystary, qýlary paıda qylamyn dep eldiń jerin kelimsek orysqa jaldaǵan. Keler jyly qazaq-qyrǵyzdyń osy jeri artyq dep jaldama jerdi aldymen kelimsekke alyp bergen. Eldi satqan, qarǵys atqan qýlar batsha ókimetimen, kelimsek oryspen taıaqty qazaq-qyrǵyzdyń arqasyna birge soqqan, elin, jerin satyp júziqaranyń tonyn kıgen» (Á.Bókeıhan «1916-1926» maqalasy) -depti.
Jasyratyny joq týra osy tásil táýelsizdigin alǵan alańsyz jurtty tóńirektep kelip, aıaqtan shalyp, alqymnan qysa bastady. Ýshyqqan másele tereńge tamyr jaıa bastaǵan. Alash qaıratkeri Álıhan babamyzdyń «jerin satyp, júzi qaranyń tonyn kıgender» bizdiń qoǵamda da eldiń jaǵdaıyn tyǵyryqqa tiredi.
Memleket basshysy Q.K. Toqaev: «Halqymyz úshin jer máselesi qashanda asa mańyzdy. Bul – memleketimizdiń berik negizi jáne qasıetti sımvoly. Qazaqtyń jeri sheteldikterge satylmaıdy. Men mynandaı naqty sheshimder qabyldadym. Birinshiden, sheteldikterge jáne sheteldik zańdy tulǵalarǵa aýyl sharýashylyǵy jerlerin satýǵa, jalǵa berýge zań júzinde birjola tyıym salýdy tapsyramyn. Bul sheteldikterdiń úlesi bar zańdy tulǵalarǵa da qatysty. Jer sheteldikterge satylmaıdy jáne bul máselege endi qaıtyp oralmaımyz» degendi ashyq jarıa etti. Igerilmegen jáne tıimsiz ıgerilgen jerlerdi anyqtap, ony alyp qoıý maqsatymen ǵaryshtan monıtorıń jasaýdy zańnamalyq turǵydan bekitip, 12,8 mln gektar ıgerilmegen jerdiń 7 mln gektaryn memleketke qaıtaryp aldy.
Esesi ketip bara jatqan el demin ishine tartyp bir kúrsindi. Bul ońaı bolǵan joq, árıne! Toqaevtyń saıaı reformasyna qarsy kúres pen kedergiler bas kótere bastady. Bul qater alǵashqyda qarapaıym halyqty asa alańdata qoımaǵanmen eldiń damýyna tusaý, órkendeýge tuzaq qurylǵan saıası belsendi toptyń jan-jaqty qarsy kúresi edi. Júzi qaralar kezeń-kezeńimen Otanǵa ot shashyp «oınady» bul ylań qarapaıym halyqtyń yǵyryn shyǵaryp, kúızeliske saldy. Onsyzda qalt-qult etip otyrǵan halyqty qalaıda kóteriliske aıdap salý áreketterin júzege asyrmaqqa bel býdy.
Órkenıetti memlekettermen salystyrǵanda kez-kelgen damýshy eldi basqa damyǵan qıyndyqtar men kedergilerdiń aldyn tosyp turatyny belgili.
Eń áýeli qaýipsizdik qateri, damýǵa tóngen qater, adam quqyǵy men zańdylyqty saqtaýdyń qateri. Bul qaýip-qater syrttan kelmegendeı boı jasyrǵanmen ishki iritýdi, ishki alaýyzdyqty qozdyra otyryp, tóńkeristi qoldaıtyny da belgili ádis. Mundaı tásilderdi tájirıbesiz, álsiz saıasatker aýyzdyqtaı almaıdy. Sondyqtan soǵys órti tutanady. Órtti basýǵa eshkim de yntaly bolmaıdy. Sebebi ol ár memlekettiń ishki saıası daǵdarysy.
Otyz jyl irgesi qalanǵan táýelsizdikke tóngen qater ońaı emes edi, ásirese otyz jyl ishinde túıini sheshilmeı turǵan daǵdarysqa arqaý bolyp, eleń de, alań kúı keshken tusta júzege asýǵa tıisti naqty qadam jasaıtyn reformator qajet edi. Buǵan deıingi aldamshy, naýqanshyl reformalardy bastan ótkizgen halyqtyń senimi turaqsyzdanyp, kókeıinde kúmán qonaqtaǵan. Olardy selt etkizip sendirý de asa qıyn edi.
«Quldyqta júrgen halyqqa qorqaqtyq, ekijúzdilik, sóztasýshylyq, jabaıylyq tán; olardyq qatygezdigi shekten shyǵarlyq. Quldardyń qoly jer óńdeý men qunarlandyrýǵa qabyletsiz bolady. Belsendilik pen jigerden aıyrylǵan olarda izgilik te, aqyl da, talant ta joq; olardyń rýhanı múmkindikteri jetilmeı qalǵan, olar ónerge de, saýdaǵa da jer óńdeýge de durys qaramaıdy» (K.A. Gelvesıı «Adam týraly»)
Rýhsyzdyq jaılaǵan jerde memleketshildik, otanshyldyq, erkindik sónedi. Mundaı elde is bastaıtyn adam da bolmaıdy. Memlekettiń bolashaǵy úshin budan ótken qaýip bolmas.
Memlekettik qyzmetshiler hattamalar toltyrýmen, jaýapty organdarǵa mátin jazý jattandylyǵymen qalyptasyp qalǵan. «El shetine jaý tıdi» dese de, qaǵazǵa mátin jazyp, onyń útir-núktesin túzep-kúzep otyra berýge boıusynyp, qatyp qalǵan. Barlyq erkindik te, jiger de, is-áreket te qaǵaz júzinde qala beredi. Memlekettik qyzmetkerdiń dástúrli jumys tásili solaı, kózqaras solaı, talap ta sol tárizdi....
Memlekettik qyzmetkerdiń psıhologıasy ózgerý kerek. Ol Otanshyl ma?.. Álde, kerisinshe memlekettik jaýapkershilikke qaltaǵa túsetin jalaqysynyń mólsherimen ǵana qaraı ma?.. Nemese memlekettik qyzmetke kelýdegi maqsat –bedel men óz esebin túgeldeý ǵana ma...
Memlekettik qyzmetker mansapqa qanshalyqty qumar bolsa, memleket aldyndaǵy paryz ben jaýapkershilik odan da ústem bolýy shart. Kóp jaǵdaıda memlekettik qyzmetker mansapty joǵary bedel, ústemdik etýshi qural retinde qoldanady. Halyqtyń aldynda is bitirerlik jankeshti jaýapkershilikten bas saýǵalaıdy.
Qasym-Jomart Kemeluly: «Bizge jańa kadrlar, ıaǵnı kásibı bilikti, ozyq oıly jáne bastamashyl mamandar asa qajet» dedi. Prezıdenttiń bul sózi saıası reformalardyń tejelip otyrǵanyna qatysty aıtyldy dep oılaımyn. Álıhan Bókeıhan Qazaq avtonomıasyn qurý jolynda: «Bizdiń qazaq is atqaratyn adamǵa jutap otyr», -dep is atqaratyn adamnyń azdyǵyn birneshe ret aýyzǵa alypty.
Q.K.Toqaev 2020 jyly halyqqa Joldaýynda «Jańa jaǵdaıdaǵy Qazaqstan: is-qımyl kezeńi» dep atady. Saıası reformalardy iske asyrý úshin shat qımyl, tez nátıje kórsetý - zamannyń talaby. Joldaý baǵyty qurǵaq sózden iske jumyldyrý áreketin talap etip otyr. Memleket basshysy óz sózinde:
«...Bizge sapalyq turǵydan jańa memlekettik basqarýshylar kerek. Memlekettik qyzymetshilerdi irikteý jáne jumystan bosatý júıesin zaman talabyn eskere otyryp, qaıta jasaqtaý qajet. Memlekettik qyzmet jeke sektordaǵy kásibı mamandar úshin barynsha ashyq bolǵany durys. Kadrlyq rezervti nyǵaıtý kerek» -deıdi.
«Belasý» dıplomatıalyq ocherkinde Lı Kýan Iýdyń: «Kómekshilerden bastap, joǵarǵy satydaǵy sheneýikterdiń anketasynda kórsetilgen aqparatpen ǵana shektelmeı, olardyń moraldik jáne iskerlik qasıetin búge-shigesine deıin anyqtaý kerek.
Kóptegen demokratıalyq ınstıtýttardyń syndary men aıtqandaryn tyńdaı berýdiń qajeti joq. Onan góri aldymen óz halqyńnyń tynysh ómiri men toq bolýyn oılaǵan abzal» -degen keńesine Q.K. Toqaev erekshe mán bergen eken. Bálkim, shyndyǵynda da iskerlik qasıeti tómen sheneýiktiń anketadaǵy kórsetkishi sáıkes kelmeıtini de shyndyq.
Memleket basshysynyń ár qadap aıtqan saıası sheshimderi búgingi kúnde óz nátıjesin qapysyz berýi kerek.
Qazirgi tańda elimizde júrgizilip jatqan reforma búgin iske assa ǵana halyqtyń tańdaýyndaǵy Ádiletti qoǵam saltanat qurmaq.
Ádiletti qoǵam
Ádildik azamattardyń ómiri men erkindigin qorǵaıdy. Kimnen qorǵaıdy?.. Adamdy adamnan qorǵaıdy!!! Demek, ádiletsizdikti adam adamǵa jasaıdy. Qylmys, qıanat ádiletsizdigi ZAŃ arqyly qorǵalady. Qandaı qaıshylyq pen qorǵansyzdyq, deseńizshi.
Adam janyna izgilik uıa salǵanda ǵana aqıqat pen ádildik saltanat qurady. Aqıqat pen ádildik saltanat qurý úshin ZAŃ izgilikke qurylady. Ádette biz izgilikti ádebıetten, ónerden, tarıh taǵlymdarynan ǵana izdeımiz. Dinniń negizi de tek izgilikten turady, biraq dinge degen senimdi dinshildik pen fanatızm qoljaýlyq etip, áýelgi oıymyzǵa selkeý túsirýge tyrysyp baqty. Dinge kúmánmen qaraıtyndar boı kórsetti. Adam dinnen de saqtana bastady. Biraq dástúrli dinniń izgilikten bastaý alatyny aqıqat!
İzgiliktiń taǵy bir shýaǵy - Ádebıet pen Óner . Ádebıet pen ónerdiń mısıasy ár adamnyń boıyndaǵy izgilikti tiriltý.
İzgi qoǵam qurýǵa o basta dinniń úlesi qandaı orasan bolsa, adamzattyń taǵy bir rýhanı kúshi ádebıet pen óner. Adamzat úshin ádebıet pen ónerdiń úlesi ushan-teńiz boldy. Erte ǵasyrlardaǵy oıshyldar izgilikke «saıası izgilik» degen uǵymdy kiristirdi.
«İzgilik - Otanǵa jáne Teńdikke degen súıispenshilik» (Sh.L. Monteske) dep tujyrym jasaǵan eken.
İzgilik - ádiletti zań, izgilik -bilim , izgilik - mádenıet.
Batys elderinde ótip jatqan sot prosesiniń bir úzindisin teledıdardan kórip tań qalǵan edim. Kólik júrgizýshi qarsy kele jatqan kólikke abaısyzda soǵylyp, zań aldynda aıypty bolady. Ákesi «kólikti baıqaýsyzda soǵyp aldym», -deıdi. Qateligin moıyndap, úsh-tórt jyl, bálkim odan da kóp jylǵa jazasyn óteıtin bolady. Biraq ákesimen birge kólikte otyrǵan bala: «Ákem kólikti qaqqan joq», -dep kýálik beredi. Sot aldynda ákeli-balaly ekeýiniń sózi sáıkes kelmeıdi. Ákesi tań qalyp, óziniń kináli ekenin jáne balasynyń jalǵan aıtyp turǵanyn sot oryndaýshylaryna eskertedi. Sot jasóspirimge jalǵan kýá bergeni úshin aıypty bolatynyn eskertedi, biraq bala birbetkeılik tanytyp, aıtqanynan qaıtpaıdy. Bul onyń ákesiniń túrmege ketýine úzildi-kesildi qarsylyǵy edi. Ákesine degen ǵajap súıispenshiligi edi, ákesin túrme torynan qalaıda qutqarý aldyndaǵy jantalas, ákege degen taza mahabbattyń kózsiz erligi edi.
Sot osy súıispenshilikke erekshe nazar aýdarady. Zalal keltirilgen kóliktiń ıesine tolyq ótemaqy berý arqyly sot úkim shyǵarady. Ákeli - balaly ekeýin jalǵyzdyq qasiretinen, tragedıadan saqtaý úshin sot izgi jol izdeıdi. Balanyń ákege degen sheksiz mahabbatyna sot izgilik jolyn qarastyrady. Men sottyń sol jolǵy izgiligine qaıran qalyp, tipti tańdanyp, súısinip edim...
Qoǵam saıası izettilikke de súıene alýy shart. Aqıqatynda izgilik –ıman. Qıanatqa barmaý, qylmys jasamaý, tákapparlyqtan saqtaný, barynsha ádiletti bolý, bireýdiń haqysyn jemeý, qazynaǵa qol salmaý, adamdy-adamnyń jaqsy kórýi. Bul jeke adamǵa ǵana emes, qoǵamǵa, memleket ustanymyna da qatysty. Biraq kóp jaǵdaıda izgilik aýyzben aıtylǵanmen júrekte bolmaı shyǵady.
Sonymen qatar qoǵamda shyndyq jáne búlik degen uǵym bar. Qoǵamda shyndyqty tek qana búlik qorǵaı alatyndaı pıǵyl basym. Qoǵamdaǵy shynshyl kim? Búlikshil kim? Búlikshilde adýyn kúsh bar, zerde joq nemese zerde álsiz. Búlik arqyly halyqshyl bolyp kóriný, dańqqa bólený, jalǵan qurmetke umtylý. Búliktiń áreketi – qaqtyǵys, teketires, soǵys.
Shyndyqtyń ustanymy – Aqıqat. Shyndyq - Ádildiktiń dosy. Shyndyq zańǵa arqa súıeıdi. Shyndyq zańmen qorǵalady. Ádilet atty uǵymdy qalyptasqan zańdar qorǵaıdy. Ádiletti zań –halqynyń teńdigin saqtaıdy, adamdardyń bir-birine ádiletti bolýyn májbúrleıdi.
«Erterekte memleket basshylarynyń qasyna saıqymazaq atyn jamylǵan dana adamdy qosyp, olarǵa qaı kezde aqıqatty aıtý kerektigine múmkindik berilip otyrǵan. Ol aqıqaty aıtyp, ádil sóıleıtin bolǵan; joǵarydaǵylar sol úshin de bulardy jek kórdi. Saıqymazaqtar mártebeli taqsyrlardyń janynda júrip tózimin ábden tozdyrǵan sońǵy DANALAR edi. Olar keıinnen bılikke unamady, sondyqtan bılik te qyzmetterin joıyp jibergen» (K.A. Gelvesıı «Adam týraly»)
Qorqyt Ata men Buhar jyraý danalyǵy da aıbarly han men qol bastaǵan bekterdi aqylymen demep otyrǵan, sabyrymen tejep otyrǵan.
Memeleket basqarý isi - aldymen óz ultynyń danalyǵynan kúsh alady dep oılaımyn.
Memleket basshysynyń Ulttyq Keńes qurý, Ulttyq Quryltaı shaqyrý ıdeıasynyń tórkini de osynda jatsa kerek. Q.K.Toqaev elimizdegi saıası naqty qadamdardyń baǵytyn túsindire otyryp, el-aǵalarynyń, halyqtyń únin estýdiń jolyn tańdady.
«Biz kópti kórgen el-aǵalarynyń aqyl-keńesine júginemiz. Belsendi azamattyq ustanymy bar orta býynnyń tájirıbesin eskeremiz. Jańasha oılaıtyn jastardyń tyń ıdeıalaryn qoldaımyz» deýi oıymyzǵa dálel.
Memleket basshysyna qordalanǵan máselelerdi sheshý úshin naqty saıası qadam jasaýǵa týra keldi. Óıtkeni qoǵam qaterli shıelenistiń aldynda turdy. Halyqtyń bılik basyndaǵylarǵa degen ashý-yzasy artty. Osynsha óreskel, qym-qýyt, berekesizdiktiń aldyn tek qana saıası iri qadam ǵana ózgerte alar edi. Ol úshin Q.K. Toqaevqa halyqtyń senimi kerek boldy. Halyqtyń senimi uly betburystardy talap etti.
Ádiletti memleket qurý – ult sanasyn ózgertý. Halyqtyń BILİK týraly túsinigin ózgertý. Óziniń tańdaýy bolmaǵan halyqtyń qıanat kóretini de, qyjalat tartatyny da, samarqaýlyq pen enjarlyq kóńil-kúıden arylmaıtyny da ras. Sondyqtan bılikke degen senimsizdik, narazylyq árkez týyndap otyrdy. Halyq pen Bılik birin-biri estimeıtin jaǵdaıǵa keldi.
Memleket basshysy halyqtyń únin estıtin, halyqqa esep beretin, jańa bılik júıesiniń baǵytyn usyndy. Prezıdent osy arqyly halyqtyń óz tańdaýyn jasaýyna múmkindik berdi. Bılikti monopolızasıalaý qaýpin aıtarlyqtaı azaıtty, prezıdentti bir merzimge ǵana saılaý normasyn engizýdi usyndy. «Biz bılikti jasaqtaýdyń jáne onyń qyzmetin qamtamasyz etýdiń órkenıetti qaǵıdattaryn bekitýge tıispiz» dedi ol.
Prezıdent Q.K.Toqaev jyl sońyna deıin reformada kózdelgen konstıtýsıalyq ózgertýlerdiń barlyǵyn zań arqyly bekitip, aıaqtap, jedel iske kirisýdi talap etip otyr.
Qazaqstan jańa dáýirge aıaq basty. Saıası reforma Parlament pen máslıhattardyń partıalyq tizim jáne bir mandatty okrýg boıynsha jasaqtaý tásilin iske asyrý arqyly shyn mánindegi Ádiletti memleket qurýdyń demokratıalyq jolyn, jańa saıası dáýirdiń aıqyn kórinisin tanytty.
Ádilet jolyn tańdaý aldynda túrli qaýip-qaterge Prezıdent te, Halyq ta bel baılady, táýekelge bas tikti. Jylmıyp turyp, jyrylyp top qurǵandar tuzaq saldy... Qarsylyq pen qaıshylyq shıelenisi sharyqtaý shegine jetti. Qańtardyń qara daýyly táýelsiz eldiń tynyshtyǵyn shaıyp, jaıpap óte salǵysy kelgen. Damýdyń kúndesi – kedergi.
Halyqtyń qoldaýy men senimi saıası reformanyń júzege asýyn údere qoldap ketti. Sol sátte memleket basshysynyń báıge atyndaı shabysy qara terge malshyntyp, býyrqanyp - býsanyp, býlyqqan da shyǵar. Qaharyn tógip, kárine mingende quıqa teri júz jıyrylyp, myń jazylǵan bolar.... Biz sondaı sátterinde janynda bolmasaq ta sezindik!!!
Qolǵa alynǵan saıası reformanyń kúshi des bermedi, HALYQ prezıdentin qoldap, ádiletti qoǵamnyń týyn tikti.
Bul birtutas ulttyń el táýelsizdigi jolyndaǵy, jerimizdiń tutastyǵy jolyndaǵy bereke-birliginiń kórinisi. Endigi uranymyz da, birlik-baǵytymyz da, ustanǵan baǵdarymyz da Táýelsizdiktiń máńgiligine qyzmet etý.
Táýelsiz Qazaqstan
Táýelsizdik – qazaq memleketiniń uly Jeńisi.
«Táýelsizdik qazaqqa op-ońaı kele saldy» dep teris oı aıtý keshegi men búgingini salystyrmaı, ótken tarıhtyń janqıar kúresine kóz jumyp qaraǵandardyń dálelsiz aıta salǵan daýryqpa pikiri dep oılaımyn.
Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaev «Táýelsizdik bárinen qymbat» atty maqalasynda baǵdarymyz ben belesimizdi aıqyndaýymyz kerektigin aıta kelip, «Otyz jylda biz qandaı jetistikterge jettik?», «Keler urpaqqa qandaı eldi amanattaımyz?», «Memleketimizdi nyǵaıta túsý úshin taǵy ne isteımiz?» degen saýal tastady, barshamyzǵa.
Otyz jyl ishinde shyn mánindegi táýelsiz memlekettiń irgetasy qalandy. Memlekettiń bılik júıesi, ulttyq valútasy, Qarýly Kúshi, Dılomatıalyq baılanysy, kórshi memlekettermen shekara shegendeldi.
«Qazaqstan táýelsizdigin eń sońynan jarıalady» dep syrttaı sókkender de boldy. Biraq «Nege?» -degen suraqtyń astaryna úńile almadyq. Kezinde Álıhan Bókeıhannyń da janyna batyp, jumbaǵyn sheshýde qabyrǵasyna batqan tusy osy edi. «Qazaq bolyp avtonomıa bolamyz desek, aldymyzda sheshýshi bir jumbaq bar...» dep edi.
Sol jumbaq kúpti, kúdikti jumbaq edi.Ol jumbaq sheshilmeıtin, sheshilse bútin qazaqty birneshe aımaqqa bólip jiberetin, bólinip ketken aımaqtyń basy bútin bir el bolyp, eshqashan birikpeıtin jáne biriktirýge qarsy syrtqy saıası kúshtiń basym bolatyndyǵy edi. Bul saıası shatqaldan saqtanýdyń qandaı joly bar edi? İshtegi bóten ultty bólmeı, qazaqqa sińistirip jibergende ǵana óz jerinen kóshpeı, ataqonysyn jat jurttyqqa bermeı qalaıda saqtap qalý.
«Túbinde qazaq ulty bir avtonomıa bola qalsa, ishtegi orysty da ala ketemiz be degen úmit. İshtegi orys muny maquldaıtyn kórinedi...» depti Álıhan Bókeıhan. Tarıh synynda eki jolaıyryq turdy, ekeýi de qazaqqa qaýipti edi.
Qazaqstan táýelsizdigin jarıalar sátte osy synaqqa saıası jan bitip, aldynan kese kóldeneń shyqqanyn bilemiz. Otarshyl kózqaras áreket- tásilinen esh aınymaıtyny qashanda belgigili edi. Jetpis jyl boıy «halyqtar dostyǵy» degen ıdeologıany jalaýlatyp kelgen Keńester Odaǵynyń Bas Hatshysy M.S.Gorbachevtyń: «Qazaqstannyń bes oblysy da Reseıge tıisti. Qazaqstan bizden bólinip shyǵatyn bolsa, biz soltústik oblystardy ózimizge qaıtaryp alamyz» degen ashyq málimdemesi jarıa boldy. Bolashaqta osyǵan kúsh salatyndary da ras edi, ári bul aımaqtardaǵy qonystanǵan mujyqtardyń urpaǵynyń sany da qazaqtardan áldeqaıda basym bolatyn. Osyǵan qaramastan eshkimniń sheshimin kútpeı Táýelsiz Qazaqstan batyl saıası qadam jasady.
Táýelsizdiktiń ULY jeńisi N.Á. Nazarbaevtyń Elordanyń týyn Arqa tósine ákelip tigýi boldy. Bul tarıhı sheshim!!! Osylaısha qazaq eli óz jerin qantógissiz saqtap qalý múmkindigine qol jetkizdi.
Biraq memleketti basqarý júıesindegi mamandardyń tym azdyǵy da, tájirıbesizdigi de qıyndyqtarmen betpe-bet kelgeni jasyryn emes. Álem elderi Qazaqstandy táýelsiz el retinde tanı bermedi. Osy sátte memleket múddesi jolynda jan aıamas, jańa serpin, bilikti maman, alǵyr saıasatker, kúresker qazaq balasy kerek-aq edi. Jetpis jyl boıy «aǵaǵa ini» bolyp, qolbaladaı qalbaqtap qalǵan minez bir sátte aıaqasty ózgere qoıa ma?.. Súıekke sińip ketken ol minezden halyqty kim azat etedi?.. Keshegi Alash qaıratkerlerindeı teń quqyqty talap etetin, eldiń eńsesin ózge jurtqa bastyrmaıtyn, empeńdep, eminip qul bolmaıtyn saıası tartystarda ese jibermeıtin TULǴA kerek edi qazaqqa. Álıhan Bókeıhan sózimen aıtqanda «İs atqara alatyn ADAM» kerek edi, qazaqqa!!!
Taǵdyry talaı sáttilikterdi tartý etken Qasym-Jomart Toqaev Reseıdiń jańa laýazymǵa taǵaıyndap otyrǵan usynysynan óz erkimen bas tartady. «Halqymyz ańsaǵan, armanǵa toly jańa dáýir keldi. Aıanbaı eńbek etip, bar kúsh jigerimdi týǵan elim – Qazaqstan ıgiligine aıamaı jumsar sát týdy» - deıdi. (Q.Toqaev «Belasý»)
Táýelsizdigin endi quryp, keregesin kóterip jatqan qazaqta kásibı dıplomat joq edi. Eldestiretin elshisi joq eldiń saıası ahýalynyń ilgeri jyljýy da kúmándi edi.
Ol jańa memlekettiń syrtqy baǵyt-baǵdaryn aıqyndaıtyn konseptýaldi usynystar engizdi. Al ondaı usynystar tájirıbe jınaǵan, jastaıynan dıplomatıalyq qyzmettiń túrli baspaldaǵynan ótken, álem elderiniń saıası elıtasymen qoıan-qoltyq aralasqan Toqaev syndy el táýelsizdigi jolynda is bastaı biletin tulǵa ekeni de aıqyn boldy.
Álemdik saıasatta oza shaýyp, eliniń múddesine jankeshtilikpen is atqardy. Dıplomat retinde moınyna quryq saldyrmaıtyn júıriktigi, alǵyrlyǵy syrtqy elderge tanylyp úlgerdi. Toqaev óz eline kelgende boıyn jasyryp ustady. Boıyn qansha jerden jasyryp ustasa da ol – memleketshildik sanasy ábden qalyptasqan, saıası kózqarasy memlekettik múddeden aınymaıtyn turaqtylyǵymen ózgelerden ozyq turdy.
Reseı elshiliginde qyzmette júrgen jas jigitke (Toqaevqa) áıgili saıasatker Lı Kýan Iýdiń qyraǵy kózi nege tústi?...
Lı Kýan Iý Reseı elshisi Iý.I.Razdýhovpen kezdesý barysynda elshiden góri nazaryn qaıta-qaıta qazaq jigitine qaraı bura tarta berýi neni meńzedi?.. Reformatordyń sonshalyq jyly itıpat tanytyp, Toqaevtan: «Sizdiń babalaryńyz Keńester odaǵynyń qaı tustarynda turady?» dep ish tarta suraýy Razdýhovtyń kóńiline nege jaqpaı qaldy?
Sol joly jas dıplomat Toqaev Sıngapýr memleketin qurǵan refromator, kúresker Lı Kýan Iýdiń ustanymynan neni ańǵardy?
«Meniń qytaı ultynan ekenim aınaǵa qaraǵanda ǵana esime túsedi. Al anyǵynda men naǵyz aǵylshynmyn» - dedi reformator.
Bul shyn sózi me?.. Ózgelerge unaıtyn, biraq ózine unamaıtyn sóz be?.. Astarly, salmaǵy bar saıası sóz be?.. Álde rasynda qytaı ulty ekeninen bas tartyp otyr ma?... Dál osy pikirdi – saıası ahýaldy retteý úshin aıtyp otyrǵan joq pa eken?.. Sıngapýr sıaqty irgeli memlekettiń qaýipsizdigi, damýy, órkendeýi jolyndaǵy ezýge kúlki uıalatyp, senimge selkeý túsirmeıtin «saıası» áreket pe?..
Óıtkeni alǵan bilimi men qabyldaǵan mádenıeti aǵylshyn bolǵanymen Lı Kýan Iýdyń búıregi Qytaıǵa buryp turǵany Toqaevqa aıqyn kóringen. Saıasattyń san qyrly ótkir júzi mynaý salıqaly tulǵanyń tereńinde ne jatqanyn sezdirdi. Sondyqtan ol óziniń nazaryn jas jigitke kóbirek aýdara otyryp, tamyryna qan júgirtkendeı boldy. Dana qart jas jigitke: «İshińdegi ózegiń - ózińdiki. Sodan aıyrylma, qaraǵym!!!» degeni me eken, kim bilsin...
Dáýir daýysy nemese Álıhan Bókeıhan
Ótkenge qarap, bolashaq boljanady. Qazaqstan táýelsizdigine qol jetkizgen tusta da taqyr jerden egin orylǵan joq, bilektiń kúshi naızanyń ushymen qorǵalǵan babalar armany men maqsaty, qol jetkizgen uly murat boldy. Aıqasyp ta, shaıqasyp ta bas kótergen, qol jınap, qanǵa bókken qazaq dalasy dáýirdiń talaı synyn bastan keshkeni aqıqat.
Kenesary han kóterilisinen keıin Álıhan Bókeıhan bastaǵan Alash qaıratkerleri Teńdik pen Táýelsizdikke qol jetkizý úshin otarshyl eldiń saıasatyna qarýly kóterilispen tótep berýdiń zamany áli týmaǵanyn, ashyq kúrestiń áli erte ekendigin ishteı túsindi. Sondyqtan damyl tappaı, ultty oıatyp, órkenıetti elderdiń mádenıetinen, ǵylym, óner-biliminen úlgi alý, úırený jolyn úılestirdi. Ult zıalylarynyń basyn osy maqsatta biriktirýge umtylys jasady.
Álıhan Bókeıhan qazaq ultynyń qan tamyrynan ózegine deıin tarıhy men shejireli tegine deıin, fólklory men ádebıetin tereń zerttep, maǵlumat jınady. Álıhan Bókeıhannyń ǵylymı tujyrymdamalary qazaq ǵylymynyń negizine aınaldy. Halyqtyń turmys-saltyn, adamgershilik, mádenıet turqyna, dini men saltyna úńildi. Qazaq neni kásip etse, neniń paıdasyn kóksese sonyń negizine, túp-tereńine Álıhan Bókeıhan ǵumyry men bilimin arnap otyrdy. Qazaq ultynyń teń quqyly memleket bolýynyń jolyn izdedi, sanaly túrde osy jolda bel baılap, basyn tigip, ult taǵdyry jolynda qaıtpas kúreskerilikti betke aldy. Osy maqsatta shet el ǵalymdarymen de, saıasatkerlerimen de tipti masondar qoǵamyna da kirýden tartynbady. Biraq Ýaqytsha úkimettiń basynda otyrǵan masondardyń qazaq halqyna avtonomıa berýden bas tartýyn bilgen sátte-aq, kadet partıasynyń Ortalyq komıtetinen de, partıa qatarynan da shyǵýyna týra keldi.
Ult muraty jolynda aıanar jany qalmady. Ult azattyǵy jolynda Álıhan Bókeıhan kúresker, kemel saıası qolbasshy edi. Ekonomıka qaǵıdalarymen saýatty qarýlanǵan, saıası kúrestiń ádis-tásilderin ábden ıgergen, tájirıbe-synaqtan múdirmeıtin Álıhan Bókeıhandy otarshyl pıǵyl tańdaǵan jolynan jańyldyra da, adastyra da almady. Qaı tustan bolsa da ulttyń paıdasyna janyn salyp baqty. Kimmen bolsa da ymyraǵa kele otyryp, ult bolashaǵyn órkenıetti elderdiń qataryna qosý - Álıhan Bókeıhannyń uly armany edi.
Reseıdiń túpkir-túpkirinen qazaq dalasyna kóldeı aǵylǵan qarashekpendilerge dem bergen P.Stolypınniń reformatorlyq saıasatyn Álıhan Bókeıhan batyl synǵa alady. Saıasatker kóregendigimen, saıası áreketterimen oı-armanyn júzege asyrar bolsa Álıhan osy jolda talaı belestiń tóbesine tý tikti.
Jala júrmeıtin, biliktiligi bultartpaıtyn, saýattylyǵy ses kórsetetin Álıhan tulǵasy otarshyl generaldardyń tynyshtyǵyn buzdy. Tyrnaq astynan kir tapqysy keletin saıası kózqaras - kir turmaq «tyrnaqtyń» ózin tappaı dal urǵandaı edi. Óıtkeni Álıhan ult teńdiginiń joqtaýshysy retinde jan-jaqty saýatty kúresker boldy.
Álıhan Bókeıhan óziniń boıyndaǵy búkil bilim-qýatyn da, tájirıbesin de, saıası baǵyty men ustanymyn memleket qurý jolyna arnady.
Álıhan Bókeıhan «Avtonomıa bolamyz desek, sheshýi qıyn bir jumbaq bar» deı kele ol oıyn da ashyq jazady.
«... Qazaq bolyp avtonomıa bolamyz desek, aldymyzda sheshýi qıyn bir jumbaq bar. Oral, Torǵaı, Aqmola, Semeıde kóp mujyq bizben qonystas; bul oblystarda mujyq pen qazaq qym-qıǵash aralas. Mujyqpen aralas qazaqty tastap, alǵy qazaq bolyp shyǵamyz desek, qazaq orysta qalady, qazaqty bul jerden kóshirip alamyz desek, bul qazaq ata qonysynan kóshpes; kóshse aqylsyzdyq bolady: qazaq jeriniń eń jaqsysy osy mujyqpen aralas otyrǵan jer...» demek qazaq shuraıly jerinen aýa kóship ketýge tıisti emes. Qazaq ózi otyrǵan jerge ıelik etpek. Qazaq qonystanǵan jer onyń óz jeri!!!
Saıası kúres joly bir tolastamady. Qazaqtyń jer taǵdyry da qyl ústinde edi. Jıi-jıi abaqtyǵa túse berýdiń aqyry Álıhan Bókeıhannyń ULY armandarynyń jolyn jaýyp, ózegin tarylta tústi. Taǵy da abaqty...
«...Men Semeıde abaqty boryshymdy kútip júrgende Shahkerim, Kákitaı, Turaǵul ádeıi qalaǵa kelip, taǵy da biraz kún bolǵan edik. ...Men abaqtyda jatqanymda olar taǵy kelip amandasqan. Buǵan ózge qazaq jaramaıdy-aý, deımin. Abaqtydan shyqqan soń, bir tún Qarajan úıinde bir bolyp, meni Qarqaralyǵa Omarbek, Kákitaı shyǵaryp salyp, hosh aıtysqan jerde qushaqtap jylasty. Jaýǵa bel bermeımin dep qarysyp, tistenip, býyndyrǵan qysany syrtqa shyǵarmadym. Beker jylamaǵan ekenmin, tastan qatty dep oıladyńdar ma? Esil er shyraqtarym-aı! Sonan beri, Omash, Kákishti kórgenim joq. Armandy kestelep jazýǵa qalam, shirkin, shorqaq...»
Bul Álıhannyń Abaıdyń inisi Ysqaqtyń úly Kákitaıdyń opat bolǵanyn estigende jazǵany eken.
«Býyndyrǵan qysany syrtqa shyǵarmadym» depti ult kúreskeri. Qazaq memleketin qurý jolynda ábden saǵyn syndyrmaqqa qurylǵan qaıys buǵaýdan tal qarmanar amal izdep ishteı yshqynyp otyryp jazsa kerek. Artynda qalyp bara jatqan qazaq jurttynyń taǵdyry qyl ústinde turǵanyn, oıyndaǵy arman-maqsatynyń qashan, qaı kezde júzege asatynyn oılap, qamyqsa kerek. Uly iske umtylǵanymen ýaqyttyń júgi bul oılaǵandaı bolmaǵanyna, teńdiktiń kúni, táýelsizdiktiń tańy alystan jyltyraǵan juldyzdaı birde óship, bir janyp, birde jalyndap, birde byqsyp óleýsirep tutanyp turǵandaı bolar. Saıası kúrestiń órti talaı kúıdirse de ÁDİLETTİŃ áppáq tańyn kútken bolar. Tat basqan temir buǵaýdyń da kúnderdiń bir kúninde irip-shirip, shashylyp túsetinin sezgen bolar. «Armandy kestelep jazýǵa qalam, shirkin, shorqaq» dep jazýy da armandaryn iske, áreketke asyrmaq joldaǵy «qysany syrtqa shyǵara almaǵan» ashshy zapyran aralas ÚMİTİ me eken?..
Ol ańsaǵan úmit –halqy saýatty, sharýasy qýatty, jeri bútin, óz aldyna memleket qurǵan TÁÝELSİZ elin armandady. İs bastar urpaqqa amanatyn júktep, armanyn kestelep qaldyrdy.
Keler urpaq búgingige min taqpaıtyn ÁDİLETTİ qoǵam, ÁDİLETTİ zań úlgisin jasaý. Qazaq eliniń máńgiligine birtutas ult bolyp, berekeli qoǵamnyń irgetasyn qalaý jańa kezeńniń, Jańa Qazaqstannyń úlesinde.
Roza MUQANOVA, jazýshy
