Álbette, bizdiń qorǵaǵan orta, qoǵam jaratylysyn táppishtep túsindiretin oqýlyqtar da, arnaıy kitaptar da barshylyq. Keńestik kezeńde adamdy maımyldan jaratylǵan degen jańǵaq pikir murty buzylmaıtyn dogmadaı túsindirilip kelgeni málim. Allaǵa shúkir, egemendik alyp, eńse tiktegeli kóp jaıttyń beti ashylyp, bizge beımálim, jasyryn bolyp kelgen din aqıqaty túnekten sytylyp shyqqan kúndeı jarqyraı tústi. Árıne, bir Allaǵa senim bizde áý basta bar edi. Keshegi qylyshynan qany tamǵan totarıtarlyq júıe tusynda da úıinde tyǵylyp, namaz oqyp, oraza tutqandar da boldy. Alaıda jetpis jyl boıy jas urpaqtyń sanasyna «Qudaı joq» degen túsinikti myqtap qalyptastyrylǵany sonsha, keı aǵa býyn ókilderi Jaratýshynyń jerge túsirgen kitaptarynan góri áli kúnge deıin Lenınniń jazyp ketken ósıetterine kóbirek senedi.
Sonymen, Alla taǵala on segiz myń ǵalamdy jaratqanda Adam atanyń dárejesin nelikten asa pák perishterden joǵary qoıdy? Qasıetti Quran kárimniń «Baqara» súresiniń 30 aıatynda haq taǵala adamdy jaratpastan buryn perishtelerine: «Men jer betinde bir orynbasar jaratamyn», – degen kezde, (Perishteler): «Onda buzaqylyq istep, qan tógetin bireý jaratasyń ba? Negizinde, biz Seni dáriptep, maqtaýda jáne pákteýdemiz», – deıdi.
Bir aıta keterligi, Alla taǵalala adamǵa júrek, erik, aqyl, sana-sezim, ar-ojdan sekildi kóptegen qasıettermen birge kúndestik, ashý-yza sekildi nápsini qozdyratyn sezimderdi qosa jaratqan. Sondyqtan perishteler adamnyń jamandyqqa beıim turatynyn baıqap, «Onda buzaqylyq istep, qan tógetin bireý jaratasyń ba? degen qaýpin bildirýin Allahqa bildirgen qarsylyǵy dep emes, kerisinshe, adamdy jaratý syryna úńilgeni dep túsingenimiz abzal.
Allah taǵala olarǵa: «Men senderdiń bilmegenderińdi jaqsy bilemin», – degen edi. Haq taǵala ózge jaratylysqa qaraǵanda turpaty bólek, aıryqsha artyqshylyqtar berip jaratqan haziret Adamǵa búkil zattardyń esimderi men sıpattaryn úıretti. Ol jaıly Quran kárimde «Baqara súresiniń 30-33 aıattaryńda bylaı delinedi: «Allah Adamǵa (a.s.) barlyq ataýdy úıretti, sonan soń olardy perishtelerge kórsetip: «Aıtqandaryń ras bolsa, Maǵan osy nárselerdiń attaryn aıtyp berińder», – dedi. Perishteler: «Sen páksiń! Biz Seniń úıretkenińnen basqa bilerimiz joq. Árıne, Sen tolyq bilýshisiń, óte danasyń», – dedi». Osy ýaqytta Uly Jaratýshy: «Eı, Adam! Olarǵa bulardyń attaryn baıan et, – dedi. Sonda (Adam a.s.) olarǵa zattardyń attaryn aıtqan sátte, Allah: «Men senderge kókter men jerdiń qupıasyn, senderdiń de kórneý, kómes istegenderińdi bilemin dep aıtpadym ba?» – degen edi. Osy aıattarda baıandalǵandaı, perishtege qaraǵanda adam balasynyń deńgeıiniń joǵary turatynyn kóremiz. Iaǵnı, perishteler Adam atanyń ilimi ózderiniń iliminen áldeqaıda tereń ekenine kózderi jetken soń, onyń aspanmen talasqan bıikterdi baǵyndyra alatyndyǵyn baıqap, ózderiniń az biletindikterin moıyndaǵan-dy. Sonymen, adam balasynyń perishtelerden artyqshylyǵy bilimde ekenin bildik. «Biraq biz bilimimiz arqyly ǵana Jaratqanǵa unaımyz ba? Dúnıede árip tanymaı ketken adamdar da bar emes pe?» degen zańdy suraq týyndaıdy. Orystyń beligil jazýshysy Lev Tolstoı óziniń «Adam qudaıǵa nesimen unaıdy?» degen shyǵarmasynda osy suraqqa jaýap tabýǵa tyrysady.
Oqıǵa jelisi bylaı bastalady: «Elge «etikshi» degen atpen tanys, Semen áıel, bala-shaǵasymen bir mujyqtyń úıin jalǵa alyp turady. Etik tigýden tapqan aqsha ne tamaqqa, ne kıimge jetpeıtin. Alda qaqaǵan qys kele jatyr. Etikshi men áıeli ekeýinde ortaq bir ǵana ton bar-tyn. Biraq onyń ózi toz-tozy shyǵyp, jyrtylýǵa aınalǵan. Al etikshiniń endigi qaıǵysy qysqa jańa ton tigip alý úshin qoı terisin satyp alý edi. Kúzge qaraı otbasynyń aýzynan jyryp, azyn-aýlaq pul jıǵan. Qazir áıeliniń sandyqshasynda qaǵaz úsh som jáne kórshi aýylda biraz alashaq qaryz aqshasy bar edi. Sóıtip tańerteńgi astan soń etikshi jeıdesiniń syrtynan áıeliniń maqtadan tigilgen kúrteshesin, maýyt jempirin kıdi. Qaǵaz úsh somyn qaltasyna tórt búktep ádemilep salyp, qolyna uzyn taıaq alyp, kórshi aýyldarǵa qaryzyn jınamaqqa bettedi».
Alaıda, Semen ózine qaryz adamdardan bereshegin almaq bolǵanymen túk te óndire almaıdy. Terini qaryzǵa satýshy bere qoımaıdy. Ol óziniń eńbegin ózgeler baǵalamaı, etigimdi jamap ber degen kisiniń bergen jıyrma tıynǵa araq alyp ishedi. Etikshi kishkentaı shirkeýdiń qasyna da jaqyndaǵanda qımylsyz jatqan adamdy kóredi. Bir qyzyǵy, kún sýyqta jalańash kúıde jatqan adamnyń tiri ekenin bilgen soń eki oıly bolsa da jún shekpenin sheship, kıindiredi. «Múmkin, bireýler tonap ketken bolar, á? – degende, anaý «Joq, eshkim tıispedi. Tek Qudaı osylaı jazalady – deıdi kúrsinip. Azdap es jıǵansha úıin aparmaq bolady. Áıeli muny kórip «Alǵan aqshasyn araqqa jumsap, ábden kóńil kótergen eken. Onysymen qoımaı qasyna qańǵybas dosyn da erte kelipti» dep ashýlanyp ketedi.
Osy sátte avtor ózi kedeı bolsa da, adamdardyń adamgershiligi arqyly Qudaıǵa jaqyndaı túskenin áńgimeıdi. «Kórip turyp qaırylmaǵanymyz – kúná bolar. Sol úshin Qudaı bizdi de jazalaýy múmkin ǵoı» deıdi. Bul ne? Árıne, Jaratqanǵa boıusynǵandyq. Iaǵnı, Alladan qorqý. Oqıǵa jelisi ári qaraı eliktire túsedi.
«Áıel Semeni Qudaıdy aýzyna alǵan soń, ana adamǵa taǵy bir qarady da, meıirimi oıandy. Onyń da ózi sekildi pende ekeni esine túsip, júregi eljiredi. Peshtiń qasyna baryp, úıdegi bar taǵamdy ústeldiń ústine shyǵara bastady. Keseler men kvasty ortaǵa qoıdy. Sońǵy nandy da dastarhanǵa ákeldi. Álgi adam: «Qudaıdyń degenine kóngennen basqa ne isteı alasyń? Amal joq. Osylaısha jalańash, tońyp jatqan jerimnen, Semen kórip, aıap, ústindegi shekpenin kıgizip, osynda ertip keldi. Al munda sen de maǵan janyń ashyp, tamaqtandyrdyń. Jaqsylyqtaryń Qudaıdan qaıtsyn!» deıdi. Jańa ǵana bar aqshany iship, úıge qaıyrshyny ákeldiń dep aıǵaıǵa basqan áıeldiń nelikten áp-sátte ózgergenin baıqaımyz.
Semen kúnkóris úshin músipir Mıhaılge etik tigýdi úıretedi. «El ishinde «Semenniń jumysshysy Mıhaıl sekildi eshkim etikti myqty tige almaıdy» degen sóz taraıdy. Sóıtip Semenniń úıine jan-jaqtan etik tiktirýge adam aǵylady. Qystyń bir kúninde Semenniń esiginiń aldyna úsh at jekken arba kelip toqtap, bir dáýletti adam túsip, qymbat taýardan aıaǵyna etik tiktirmek bolady. Biraq Mıhaıl etik emes, qonyshy joq, jalań aıaqqa kıetin aıaq kıim tigip, úı ıesin renjitedi. Alaıda etikke tapsyrys bergen baı jolda qaıtys bolyp, áıeli etik emes, ólikke kıgizetin jeńil aıaq kıim kerek ekenin aıtyp, jalshysyn jiberedi. Lev Tolstoı músápirdiń tegin adam emes ekenin osy jerde ańǵartady.
Taǵy birde egiz qyzdy jetektegen bir áıel keledi. Egiz qyzdyń biriniń aıaǵy aqsaq sekildi, syltyp basady eken. «Qyzdaryma kóktemde kıetin kebis tiktireıin dep edim» dep áıel asyrap alǵan qyzdarynyń taǵdyry jaıly baıandaıdy. Mıhaıldyń qos qyzǵa tanys adamyn kórgendeı suqtanýy Semendi qaıran qaldyrady. Olar ketken soń Mıhaıl syryn ashady.
«Meni Qudaı jazalaǵan bolatyn. Búgin keshirdi. Sondyqtan nurǵa bólendim. Al, kelgeli beri úsh ret jymıyp, kúlgenim, Qudaıdyń úsh aýyz sózin bilýim kerek bolatyn. Men Qudaıdyń sózin túsindim; birinshi sózin; áıeliń maǵan tamaq bergende túsindim, sol úshin ezý artyp edim. Ekinshi sózin shekpendi baı etik tiktirýge kelgende uqtym, mine, búgin egiz qyzdardy kórgende, Qudaıdyń úshinshi sóziniń de qandaı ekenin bildim, sodan túıin sheshilip, jarqyrap kettim» deıdi Mıhaıl. Sonda jazýshy keıipkeri arqyly Qudaıdyń qandaı emeýriniń bildirmek boldy? Bul shyǵarma sońynda aıqyndala túsedi.
Ol óziniń perishte ekenin, birde Jaratýshy bir áıeldiń janyn alý úshin jibergenin, ol egiz bosanyp, jaǵdaıy nasharlap jatqanyn aıtady. Áıeldiń ózin kórip, jylap: «Qudaıdyń perishtesi! Kúıeýimniń ústine aǵash qulap, jaqynda qaıtys bolyp edi, áli topyraǵy qatqan joq. Eger artynan men ketsem, myna jetim balapandarymdy kimge tastaımyn. Bulardy baǵatyn meniń ne baýyrym, ne týysym joq. Meniń janymdy almashy. Bolmaı qalǵanda balalarymdy aıaǵynan tik turǵyzaıyn. Bular da mensiz qaıtip ómir súredi» – dep jalynǵanyn aıtady.
«Meniń janym ashyp, bir qyzdy sheshesiniń baýyryna salyp, ekinshisin qolyna áperdim de, qaıtadan kókke ushyp kettim. Qudaıǵa kelip: «Áıeldiń janyn ala almadym. Jańa ǵana eki shaqalaqty bosanypty. Kúıeýiniń qaıtys bolǵanyna úsh kún bolypty. Sheshesi maǵan jylap, janyn almaýdy ótindi» – dedim. Sonda Qudaı maǵan: «Bar da áıeldiń janyn al, sonda úsh sózdi bilesiń: birinshi, adamnyń boıynda ne bar? Ekinshi, adamnyń mańdaıyna ne jazylmaǵan? Úshinshisi – adamdar nesimen tiri? Osy syrdy bilgen kezde qaıtadan aspanǵa oralasyń» dedi.
Jazýshy Lev Tolstoı adamdar men perishtelerdiń arasyndaǵy aıyrmashylyqty osylaısha sıpattaıdy. Qalam ıesiniń túsiniginshe, adam boıyndaǵy qasıetteri arqyly, taǵdyry men Jaratýshyǵa degen mahabbaty arqyly pershiteden bıik turmaq. Álbette, bul jerde aqyl, bilim artyqshylyǵy týraly sóz qozǵalmaıdy. Al minez ben ónerdiń nyshany oqıǵa jelisinde sheber sýretteledi.
«Men qaıtadan jerge túsip, jańa bosanǵan áıeldiń janyn aldym. Náresteler tas jetim qaldy. Óli dene tósekten domalap, bir qyzdyń aıaǵyn basyp qaldy. Men kókke ushyp, áıeldiń janyn Qudaıǵa aparyp bermek edim, jel soǵyp, qanatym synyp ketti. Onyń jany Qudaıǵa jalǵyz ushty da, men jerge qulap tústim. Qudaı adamdy barlyq jaratylystan artyq etip jaratty. Sol kezde biz myna topyraqtan jaralǵan qubyjyqtyń bizden qalaısha artyq ekenin túsinbeıtinbiz. Adam keıpine engen soń qarnym ashyp, tońa bastadym. Tipti janymdy qoıarǵa jer tappadym desem de bolady. Aınalama qarasam, anadaı jerden shirkeý kórindi. Júgirip sony panalamaqshy boldym. Biraq, esigi jabyq eken. İshinde eshkim joq. Qatty tońyp bara jatqan soń, shirkeýdi yqtaı turaıyn dep oıladym. Qarnym shuryldap barady. Bul birinshi ret qarnymnyń ashýy edi. Bir kezde qolynda etigi bar, ózimen-ózi kúbirlep kele jatqan adamdy kórdim. Ózi iship alǵan. Kórden jańa shyqqan ólik sekildi. Tiri ólik. Men «bul adam maǵan kómektese qoımaıdy» dep oıladym. Óıtkeni onyń oıynda tek ton men nan bolǵan. Ol adam maǵan úreıli keıippen bir qarady da, aınalyp ketti. Meniń kóńilim odan ári qulazı tústi. Sálden soń, álgi adamnyń beri qaraı kele jatqanyn kórdim. Túri adam tanyǵysyz. Aldynda ústinen ólimniń ıisi shyǵyp turǵan edi, endi Qudaıdyń sıpatyn kórdim. Qasyma kelip meni kıindirip, úıine ákeldi. Esikten kire bergenimde aldynan arpyldap áıeli shyqty. Odan da ólgen adamnyń keıpin kórdim. Aýzynan ólgen rýhtyń sasyq ıisi shyǵyp, tunshyǵyp kettim. Ol meni dalaǵa qýyp jibermek boldy. Kenet kúıeýi oǵan Qudaı jaıly aıtyp edi, áıel dereý ózgerip shyǵa keldi. Ol bizge tamaq berip jatqanda, men onyń túrinen Qudaıdyń sıpatyn kórdim».
Mine, adamnyń boıyndaǵy adamgershilik pen meıirimdilik, Jaratqanan qorqý men úmittený sekildi qasıetter boı kórsete bastaıdy. Adam keıpine engen perishteniń nápsisi qozyp, qarny ashyp, dirildep tońa bastaýy – jazýshynyń adamdardyń ómiri synaq ekenin eske salady.
«Oıyma Jaratqannyń «Adamdardyń boıynda ne bar ekenin kóresiń» degen sózi esime tústi. Men senderdiń boılaryńnan mahabbattyń ushqynyn baıqadym. Arada bir jyl ótkesin, úıge etik tiktirýge bir shonjar keldi. «Maıyspaıtyn, tozbaıtyndaı etip, tik! Bir jylǵa shydaıtyndaı bolsyn» dep ámir ete bastady. Al men bul kezde onyń artynan ózimniń dosym, ólim perishtesiniń turǵanyn kórdim. Sodan baıdyń kún batpaı óletinin bildim. Sonda maǵan mynadaı oı keldi: «Adam bir jylǵa qamdanady, alaıda keshke taǵdyrynyń qalaı bolatynyn bilmeıdi». Osymen Qudaıdyń ekinshi jumbaǵynyń syry ashyldy.
Iá, jazýshynyń keıipkerdiń aýzyna salyp bergen sózin jalǵan deýge kelmes. Qaıta bes kúndik mynaý jalǵan fánıde júreginde keı adamdardyń ımany, o dúnıedegi máńgilik ómirge senimi joqtyǵynan esh alańsyz, bir kúndik qyzyqqa mastanyp júrgenin kóremiz. Erteńgi kún turmaq, aldaǵy bir saǵatty boljaı almaıtynymyzdy eske salady.
«Búgin myna eki qyzdy ertip áıel kelgende, men qyzdardy birden tanydym. Sonda oıyma «shesheleriniń qyzdary úshin menen ómir tilegeni» oraldy. Áke-sheshesiz adam ómir súre alady, al Qudaısyz bir mınýtta ómir súre almaıdy eken. Men sol kezde ógeı áıeldiń boıynan Qudaıdyń sıpatyn kórdim. Ol jetim qyzdarǵa sondaı zor mahabbatpen qarap otyr eken. Osymen Qudaıdyń jasyrǵan jumbaqtarynyń túıini sheshilip, men perishte qalpyma keldim» deıdi Mıhaıl keıipker.
Iá, adam Jaratýshysysyz bir kúnde ómir súre almaıtynyn túsinýi qajet. Keıde adamdar Allanyń umytqan kezde ashyq kúnde basymyzǵa naızaǵaı oınatyp, táýbemizge keltirip qoıatyny nesi eken? Álde ózi jaratqan pendeleriniń qyzyldy-jasyldy dúneıiń qyzyǵyna toımaı, aqyretti umytatyna nalı ma? Kókten jerge túsken qasıetti tórt kitapta Adam atany (a.s) perishtelerden artyq qoıǵanda, ári oǵan baǵynyńdar degende, İbilisten basqasy ámirge baǵynady. Allah taǵala sanaly tirshilik ıelerinen aldymen Adam atany (a.s.), sonan keıin onyń serigi – Haýa anany jaratty. Adam atanyń jer betine túsirilgenin Quran kárimnen bilemiz. Kúlli adamzattyń babasy hám jer betiniń alǵashqy halıfasy retinde onyń ómir joly osylaı bastaldy. Perishte adamdardyń qasıetine tánti bolǵanyn aıtady.
«Bir kezde perishteniń denesi jalańashtanyp, tolyǵymen jap-jaryq bolyp, kózge shaǵylysardaı nurǵa bólendi; daýsy ózinen emes, aspannan shyǵyp turǵandaı qatty estildi.
– Men barsha adamnyń óziniń ǵana qamyn oılaýymen emes, mahabbatymen máńgilik tiri ekenin túsindim. Álgi ózim janyn alǵan shesheniń balalarynyń ómirine ne kerek ekenin bilý buıyrmaǵan. Baıdyń ózine etik nemese ólgende kıetin kebis kerek ekenin bilý buıyrmaǵan.Adam keıpinde bolǵan kezimde men óz erkimmen emes, ótip bara jatqan adam men áıeliniń boıyndaǵy meıirim arqyly tiri qaldym. Jetimder de ógeı áıeldiń aıaýshylyǵy men mahabbatynyń arqasynda tiri qaldy. Barlyq adamdar tek boılarynda mahabbat bolǵannan keıin ǵana máńgilik jasamaq, olar sonysymen tiri. Buryn men Qudaıdyń adamdarǵa ómir berip, olardyń tirshilik etýin qalaıtynyn biletinmin. Endi meniń kózim basqa da nárselerge jetti. Men Qudaıdyń adamdarmen birlesip ómir súrgenin qalaıtynyn biletin edim. Biraq nege ekenin túsinbeıtinmin. Olardyń aralaryn jaqyndatyp turatyn mahabbat bar ekenin qazir ǵana uqtym».
P.S.
Lev Tolstoı óziniń shyǵarmasynda adamdardyń Jaratýshyǵa unaıtynyn qasıetterin ashyp, aıqyn kórsetedi. Álbette, jazýshynyń aıtar oıymen tolyq kelisýge bolady. Shyǵarma sońyna perishte Mıhaıl bylaı núkte qoıady: «Endi men adamzattyń óz qamyn oılaýmen emes, bir ǵana mahabbatpen tiri ekendigin túsindim. Kimniń júregi meıirim men mahabbatqa toly bolsa, onyń boıynda Qudaı bar, Qudaı sonymen birge, óıtkeni Qudaıdyń ózi – Uly mahabbat».
Ashat Ómirbaev
