Saıasattanýshy Dosym Sátpaevtyń paıymdaýynsha, munyń sońy qazirgiden de aýyr ekonomıkalyq zardapqa alyp keledi.
«Bılikti, negizinen, ekonomıkalyq reıtıńiler qyzyqtyrady ǵoı. Tizimniń tóbe basynan kórinýge asyǵady. Úzdik otyz, úzdik elý degendeıin...
Ekonomıkadaǵy alýan túrli reıtıńiniń arasynda júrý úshin jantalasady bizdiń el.
Dúnıejúzilik banktiń Qazaqstan ekonomıkasyna qandaı baǵa beretini, qaı orynǵa laıyqtap qoıatyny, Doing Business reıtıńinde qansha satyǵa kóterilgeni mańyzdydaq bizdiń bılikke.
Al saıasat she?
Bul durys ta shyǵar. Biraq saıası reıtıń degen bar ǵoı? Ony qaıda qaldyrasyz?
Salmaǵy saıası reıtıńilerdiń ekonomıkalyq kórsetkishterden mysqaldaı kemdigi joq.
Qazaqstanda adam quqyǵy, sóz erkindigi, oı erkindigi saqtala ma? Bul elde ádilettilik bar ma? Sot júıesi qanshalyqty táýelsiz? Shendi-shekpendileri paraqor emes pe? Olardy kim saılady? Saılaýy ádil, ashyq óte me? Opozısıa ókilderi qýǵyn-súrginge ushyrap júrgen joq pa? Olarǵa parlamentten oryn tabyldy me?
Tizbeleı bersek, saıası reıtıńiniń salalary tym kóp.
Saıası ómirinde «óli tynyshtyq» ornaǵan eldiń biri – bizbiz. Saıasatty kereksiz qylǵan elmiz, týrasyn aıtqanda. Onyń aýzyn býyp sandyqqa salyp qoıdyq ta, sol kúıi umyttyq.
Bılik úshin saıası reıtıńilerdiń tyshqaq laq qurly quny joq.
Olar: «Demokratıań dym bermeıdi bizge. Shetel ınvestory demokratıalyq qundylyqtardy qurmetteı bermeıtin, demokratıanyń baǵyty men baǵdaryn burmalap jibergen memleketterde jumys istegendi hosh kóredi» dep oılaıdy.
Sátpaevtyń pikirinshe, sóı dep sanaıtyn ınvestor áste joq emes, tolyp jatyr. Qazaqstandaǵy bıznesin dóńgeletip, paıdaǵa bógip jatqan shetel kompanıalary sonyń dáleli.
«Ýaqyt óte «aldymen ekonomıka...» degen qazirgi saıasat óziniń ózektiligin, ómirsheńdigin sarqyp tynady.
Shetel ınvestory saıası júıeniń ádildigine, ashyqtyǵyna, tazalyǵyna kóz jetkizip baryp ǵana kelýge kelisim beretin kezeń keledi.
Bılik úlken synaqtan ótetin, bálkim óte almaıtyn sondaı bir zaman esik qaǵyp tur», – deıdi Sátpaev.
30 elge qara, ózińe qara!
Byltyr Royal Dutch Shell Plc brıtan-golland birlesken kásiporny uzaq oılanyp, aqyr sońynda QazMunaıGazdyń qomaqty úlesin satyp alýdan bas tartty.
Kompanıa álgi úlesti satyp alsa, korrýpsıalyq ıntrıgaǵa urynaryn sezdi. Ulttyq degen aty bolǵanmen, is júzinde QazMunaıGazdyń halyqqa túk qatysy joǵyn anyqtaıdy.
«Ulttyq kompanıalardyń derligi bıliktegi at tóbelindeı toptyń «jekemenshigi» ekenin jurt ta jaqsy biledi.
Aıtpaqshy, byltyr Eýropa banki Qazaqstannyń qabiletin boljap, damyǵan 30 eldiń qatarynan kórinýi neǵaıbyl ekenin aıtqan.
«Qazaqstan bul reıtıńiniń «bel ortasynan» asa almaýy múmkin. Birjolata bel ortada qalýy da ǵajap emes. 30 damyǵan eldiń derligi demokratıalyq memleketter...», – degen edi bank sarapshylary.
30 eldiń ólshemimen alǵanda ekonomıkany tórge ozdyryp, saıasatty shetke ysyrýǵa bolmasyn ańǵartyp otyr osy reıtıńini túzetinder.
Avtorıtarly degen attan arylmaıynsha damyǵan elderdiń qatarynan kórinem deý bos áýreshilik», – deıdi Sátpaev.
Jyl ótken saıyn avtorıtarly elderdiń qatary seldirep jatyr.
Sátpaevtyń paıymdaýynsha, bılik óziniń syrtqy saıasattaǵy daqpyrtyn ekonomıkalyq reformalar negizinde qalyptastyryp, abyroı jınaǵysy keledi. Sóıtip, syıly bolǵysy keledi bılik. Bul onyń eń úlken qateligi, ári eń úlken kemshiligi.
«Avtorıtarızm – birinshi kezekte, bıznestiń jaýy. Jemqorlyq jaılaǵan jerde bıznes tamyr tarta almaıdy. Ónbeıdi, óspeıdi. Ónbegesin, óspegesin ketip tynady ózge elge.
Halyq sózimen sanasatyn saıası mádenıeti qalyptasqan, sheneýnigi shirenbeı sóıleıtin, tamyr-tanys emes, zańǵa baǵynǵan, sharýanyń bárin paramen sheshetin «dástúri» joq, soty ádil sheshim shyǵaratyn, bıznestiń órkendeýine kedergi keltirmeıtin elge ketkendi jón kóredi.
Al bizde qalaı?
Bizde bıznes-elıtanyń ózi tapqan-taıanǵanyn syrtqa tasyp áýre. Bıznestiń teris aınalǵany ekonomıkadaǵy reıtıńiler ǵana qyzyqtyratyn qazirgi saıası júıege jasalǵan asa aýyr soqqy» – deıdi Sátpaev.
Economist 2018 jyldyń demokratıa reıtıńin túzip, bizdiń eldi 167 memlekettiń arasynda 144 orynǵa qoıdy.
Daıyndaǵan, Dýman BYQAI
