Коронавирустық пандемия бүкіл әлемде электронды коммерцияның дамуын тудырды. Бұл үрдістен Қазақстан да шет қалған жоқ. 2022 жылы біздің еліміздегі жалпы сауда көлеміндегі электрондық коммерцияның үлесі күрт өсіп, 3,6 пайыздан 12,5 пайызға дейінгі көрсеткішті құрады. Бұл ретте мемлекет жыл сайын электронды сату арналары арқылы басқа елдермен сауда көлемін 100 миллион долларға арттыруды көздеп отыр. Ал дәл қазіргі таңда Қазақстандағы бұл саланың қазіргі беталысы мен болашағы қандай, қазақстандықтар қай салада онлайн-сатып алуды көбірек жасайды?
Соңғы жылдары байқап жүргеніміздей, электрондық коммерция нарығы жоғары өсу қарқынын көрсетті. Оң динамиканың қарқын алған тұсы пандемияның басына дөп келеді. «Тұрғындар онлайн режимінде тапсырыс беруді, әсіресе қажетті тауарларды сатып алуды әдетке айналдыра бастады, бұл электронды азық-түлік сегментінде белсенді өсуді тудырды», - дейді Қазақстан Республикасы Сауда және интеграция министрлігі Электрондық коммерцияны және цифрландыруды дамыту департаменті директорының орынбасары Руслан Уразалиев.
Сонымен қатар, спикер атап өткендей, азаматтар енді Amazon, Wildberries, Ozon сияқты ірі трансшекаралық базарларға қол жеткізе алады. Онда қазақстандықтар осы онлайн сауда алаңдары арқылы тауарды да сатып алып, өз өнімдерін де саудаға қоя алады. Қазақстан Республикасы Ұлттық статистикалық бюросының мәліметінше, 2022 жылы бөлшек электрондық сауда нарығының (ішкі нарық) көлемі, базарларды есепке алғанда, 1963,5 миллиард теңгені құрады. Мұның ішінде электрондық сауда арқылы бөлшек сауда айналымы 1117,9 миллиард теңгеге (56,9 пайыз) жетті. Жеке интернет-ресурс арқылы тауар өткізетін бөлшек сауда кәсіпорындары – 845,6 миллион теңгеге (43,1 пайыз) сауда жасады.
Бұл ретте қызметтердің электрондық сауда нарығы 2022 жылдың соңында 1,2 миллиард теңгеге жуықтаған, оның 50,3 пайызы немесе 596,8 миллион теңгесі жолаушыларды тасымалдау қызметіне тиесілі екен. Ал екі жыл бұрынғы бөлшек сауданың жалпы көлеміндегі электрондық коммерцияның үлесі базарлар да айтарлықтай өскен. Айталық, 2021 жылы ол 3,6 пайызды құраса, 2022 жылы 12,5 пайызға (2 триллион теңге) дейін шарықтаған. Былтырғы 11 айда бұл көрсеткіш 13 пайызға (2,2 триллион теңге) жетті. Салыстыру үшін айтсақ, Ұлыбританияда жалпы саудадағы электрондық коммерцияның үлесі – 26,5 пайыз, Оңтүстік Кореяда – 28 пайыз, Қытайда – 27,2 пайыз, АҚШ-та – 14,6 пайыз.
Осы саланың дамуына мүдделі мемлекетіміздің алдында 2030 жылға дейін бұл көрсеткішті 20 пайызға жеткізу міндеті тұр. Осы мақсатта электронды сауданы дамытудың 2025 жылға дейінгі іс-шаралар жоспары қабылданды. Ал Руслан Уразалиев Сауда және интеграция министрлігі шағын және орта бизнестің цифрлық сауаттылығын арттыру бойынша жұмыс жүргізіп жатқанын айтты. Сонымен бірге «Электрондық коммерция мектебі» жобасы жүзеге асырылды, мұнда қазірдің өзінде 2000 шағын және орта бизнес субъектісі оқытылған. Осы уақытқа дейін төрт аймақта шағын және орта бизнес өкілдерін оқыту жүргізілді. Сондай-ақ электрондық коммерция саласында тұтынушылардың құқықтарын қорғауды қамтамасыз ететін түзетулер әзірленді. Бұл құжат Парламент Мәжілісінде қаралуда.
Бүгінде ел ішіндегі базарларда отандық тауарлардың санын арттыруға ерекше көңіл бөлінуде. «Clever Market нарығында қазақстандық өнімдерге арналған баннер көрсетілді, бірінші кезекте қазақстандық өнімдерді іздеу нәтижелерін көрсетуге басымдық берілді. Қытайдың ірі Alibaba және JD.com базарларында ұлттық павильондар ашылды», - дегені бар Үкімет отырысында Сауда және интеграция министрі Арман Шаққалиев.
2023 жылдың 1 қаңтарынан бастап тауарлардың электронды саудасымен айналысатын және жеке тұлғаларға электрондық қызметтерді ұсынатын шетелдік компаниялар үшін Google салығы енгізілгені мәлім. Нәтижесінде былтыр Қазақстанда 60 шетелдік компания келісім-шарттар тіркеп, олардың екі жыл ішінде төлеген салық сомасы 34,8 миллиард теңгені құрады. Мұның 16,4 миллиард теңгесі 2022 жылға,18,4 миллиард теңге 2023 жылға тиесілі.
Қазіргі таңда Amazon, Wildberries, Ozon сияқты ірі трансшекаралық платформалар қазақстандықтар үшін еркін қолжетімді. Өткен жылы Ozon платформасында 45,4 мың азамат, Wildberries бойынша 55,7 мың адам тіркелген. «Бүгінде Alibaba платформасында 7500 отандық өнім, 1 миллион жазылушысы бар JD.com сайтының ішінде 30-ға жуық қазақстандық тауар ұсынылған, оларға сұраныс басым», дейді Арман Шаққалиев. 2023 жылдың желтоқсан айында JD.com арқылы қазақстандық өнімдердің сатылымы 140 мың доллардан асыпты. Қазақстан электронды сату арналары арқылы басқа елдермен сауда көлемін жыл сайын 100 миллион долларға арттыруды көздеп отыр. Осы мақсатта Сауда және интеграция министрлігі Орталық Азиядағы серіктестерімен әлемдік аренада бірлескен кәсіпорын ашу мәселесін талқылауды жоспарлап отыр. Мәселен, «Орталық Азия көшпенділері» брендімен өңірлік қолөнершілердің бұйымдарын ұсынуға болады.
Жалпы, қазақстандықтар интернеттен не сатып алып жатыр? Әлем елдеріндегі сияқты, Қазақстан тұрғындары да интернет арқылы киім мен аяқ киім, тұрмыстық заттар, азық-түлік, косметика және дәрі-дәрмек сияқты тауарларды саудалайды. Сауда және интеграция министрлігінің Электрондық коммерцияны және цифрландыруды дамыту департаменті директорының орынбасары Руслан Оразалиев бұл орайда әлемде бірнеше тенденциялар байқалатынын атап өтті. Біріншісі - электрондық коммерция транзакцияларының сәнді тауарлардан маңызды тауарларға ауысуы.
Яғни, бұрын сирек кездесетін, эксклюзивті тауарларды интернет арқылы сатып алса, енді барлығын дерлік онлайн сатып алуға болады. Онлайн-базарлар кең ауқымды өнімдерді ұсынады. Интернетте сатып алу әлдеқайда ыңғайлы болды, жеткізушілер технологияны енгізуде және процестерді барынша жеңілдетуге тырысуда. Мысалы, толықтырылған шындық пен жасанды интеллект технологияларын пайдалану сатып алу процесін жеңілдетеді және тұтынушылардың қалауы негізінде ұсыныстарды жекелендіреді.
Электрондық коммерцияның дамуы басқа салалардың дамуын да ынталандыратынын біле жүрген жөн. Мысалы, мобильді коммерция мен мобильді қосымшаларды дамыту. Өйткені, компаниялар сатылымды арттыру үшін мобильді қосымшаларды әзірлеуі керек. Руслан Уразалиевтің айтуынша, электронды коммерцияны дамыту үшін қойма мен логистикалық инфрақұрылымды жақсарту қажет. «Бұл - маңызды шарттардың бірі. Мұндай коммерция негізінен соңғы сату арнасы ретінде қарастырылады. Ол ішкі нарықта да, сыртқы нарықта да белсенді дамып келеді», - дейді спикер.
Ол пошта желісі электрондық коммерцияны ілгерілетудің тиімді құралы екенін де жеткізді. Бүгінгі таңда ұлттық пошта операторында еліміздің бүкіл аумағын іс жүзінде қамтитын ауқымды филиалдар желісі бар. Бұл мүмкіндіктер логистиканы жеңілдетеді және тауарларды тұтынушыларға жеткізу мерзімін қысқартады. «Кеден қоймаларының болуы импорттық электрондық коммерция тауарларын қазақстандық тұтынушыға жеткізу мерзімін айтарлықтай қысқартады. Яғни, қазақстандық тұтынушы тапсырыс берген тауарлар априори Қазақстандағы кеден қоймасына орналастырылады. Тиісінше, тауар тұтынушыға жақын жердегі қоймадан, яғни Қазақстан Республикасының аумағында орналасқан қоймадан жеткізілетін болады», деп түсіндірді департамент басшысының орынбасары.
Сатып алушыларға жақсы таныс соңғы механизм - тұтынушы тапсырыс берген өнім сатып алушы үшін ең қолайлы болатын тапсырыс қабылдау нүктесіне жеткізіледі. Бұл санатқа қазір кең желіге ие сәлемдеме терминалдары да кіреді. Кеден қоймаларының ашылуы тауарларды одан әрі транзиттеу үшін ірі сыртқы сауда алаңдарынан тауарларды орналастыруға мүмкіндік береді. Бұл да шетелдік тауарларды қазақстандық тұтынушыларға жеткізу мерзімін 60 күннен 7 күнге дейін қысқартуға жол ашты.
Сарапшылардың пікірінше, электрондық коммерция географиялық шекарасы жоқ экономикалық өсудің жаңа драйверіне айналды. Халықаралық болжамдарға сәйкес, B2C жаһандық нарығы 2026 жылға қарай 8,2 триллион долларды құрайды. Қазір ол 5,7 триллион долларды немесе әлемдік бөлшек сауда айналымының 19 пайызына жетті.
