2025 жылдың ең сұмдық трагедиясы саналатын «Жомарт» кенішіндегі апаттан бері жеті ай өтті. Үкіметтік комиссиял «жұмыс беруші 100% кінəлі» деп есеп беріп жатқанда, марқұмдардың туыстарыүнсіздікті бұзды. Олар тергеу тағы да «кінəні басқаға аудару» (стрелочниктерді іздеу) сценарийімен жүріп, корпорацияның топ-менеджментін жазасыз қалдырады деп қауіптенеді, деп хабарлайды Dalanews.kz.
«Қазақмыс» нысандарындағы адам өлімі қалайша жүйелі статистикаға айналды жəне неге ондаған адамның ажалы үшін ешкім нақты түрме жазасын алмайды?
Бұл туралы біздің материалда.
«Сұрақ көп, ал жауап жоқ»
2025 жылдың қыркүйек айының соңында, жеті кеншінің өмірін қиған «Жомарт» кенішіндегі трагедиядан жарты жыл өткен соң, қаза тапқандардың туыстары көпшілікке үндеу тастады. Марқұм кенші Қайрат Ақшаловтың ағасы Талғат Ақшалов тергеудің созылып бара жатқанын жəне айыптылар шеңберінің тым тарылып кеткенін мəлімдеді КазТАГ агенттігі.
Ақшаловтың сөзін былай деп келтіреді:
«Жеті айдан астам уақыт өтті, сұрақ бар, бірақ жауап жоқ. Бастапқыда жауапты адамдар көп еді, бірақ кейін көбісінен жауапкершілік алынып тасталып, айып тек екі адамға - қатардағы қызметкерлерге ғана тағылды».
Туыстары ресми баспасөз хабарламаларында сирек айтылатын ыңғайсыз сұрақты қойып отыр: неге жауапкершілікті тек орта буын арқалайды, ал басқарма төрағасы Нұрахмет Нұриевті қоса алғанда, компания басшылығы тасада қалады?. Марқұмның ағасы: «Неге «Қазақмыс» корпорациясының басшылығы кінəлі емес? Мен соны білгім келеді. Мен мұны түсінбеймін», - деп мəлімдеді.
Қасірет хронологиясы: Қанмен жазылған статистика
«Жомарттағы» трагедия - қауіпсіздік жүйесіндегі кездейсоқ ақау емес. Бұл - корпорацияның соңғы 15 жылдағы жұмысының заңды нəтижесі.
КазТАГ журналистері мұрағаттарды ақтарып, егжей-тегжейлі талдау жүргізді жəне көпшілік назарынан тыс қалатын қорқынышты сандарды анықтады. Басылымның мəліметінше, 2010 жылдан 2025 жылдың ақпанына дейін «Қазақмыс» нысандарында 64 адам қаза тапқан.
Соңғы жылдардағы қаралы тізім майдан даласынан түскен ақпарға ұқсайды:
• 2010 жыл: «Степной» кенішіндегі жарылыс - 3 адам қаза тапты.
• 2011-2012 жылдар: КазТАГ келтірген «Капитал» газетінің деректеріне сəйкес, бұл жылдар ең қанды кезең болды - 34 қызметкер мен мердігер көз жұмды.
• 2013 жыл: «Степной» жəне Оңтүстік Жезқазған кеніштеріндегі өлімдер сериясы, сондай-ақ мыс балқыту зауытында қызметкердің қаза болуы.
• 2023 жыл: Трагедиялардың жаңа толқыны. Балқаш мыс балқыту зауытында, Шығыс Жезқазған кеніші мен «Жайсаң» кенішіндегі өлім жағдайлары.
• 2024-2025 жылдар: Қайғылы оқиғалар жаппай сипат алды. 2024 жылдың қазанында «Саяқ-3» кенішінде екі жұмысшы газдан уланып қайтыс болды. Ал 2025 жылдың ақпанында «Жомарт» кенішіндегі апаттан 7 адам үйінді астында қалды. Метан жарылысы мен опырылудан бастап, руда түсіру орнына құлау жəне конвейерге қысылып қалу сияқты өлім себептерінің сан түрлілігі - персоналдың жекелеген қателіктерін емес, еңбекті қорғау жүйесінің толықтай дағдарысқа ұшырағанын көрсетеді.
Жауапкершілік иллюзиясы: Істер қалай «жылы жабылады»?
Биліктің дардай мəлімдемелеріне қарамастан, сот тəжірибесі көрсеткендей: Қазақстанда жұмысшының өмірі арзан, ал менеджерлердің бостандығы қымбат тұрады. «Жомарттағы» апаттан кейін Премьер-министр мен үкіметтік комиссия жұмыс берушінің 100% кінəлі екенін бірден мəлімдеді. Себептер ретінде жарылыстан қорғалмаған жабдықты пайдалану, нашар желдету жəне метанды бақылаудың жоқтығы аталды. Бір қарағанда, техникалық жабдықтауға жауап беретін топ-менеджменттің тікелей кінəсі сияқты көрінеді. Алайда, Orda.kz басылымы атап өткендей, нақты үкім мүлде басқа адамдарға шығарылады. Журналистер соңғы жылдардағы сот шешімдерін талдап көрді:
• «Жайсаң» кенішінің ісі (2023 жыл, 2 адам қаза тапты). Кінəлі деп тау-кен шебері танылды. Үкім - 4 жыл шартты жаза.
• Шығыс Жезқазған кенішінің ісі (2023 жыл, 1 адам қаза тапты). Бас инженер мен шахта бастығы сотталды. Үкім - 3 жыл шартты жаза.
Заңдылық айқын: қылмыстық істер қозғалғанымен, іс нақты түрме мерзіміне сирек жетеді, ал айыпталушылар орындығы учаске бастықтарымен шектеледі. Талғат Ақшаловтың «Жомарт» ісінде тек екі жұмысшы ғана айыпталушы болып қалғаны туралы сөзі 2025 жылы да «кінəні басқаға жыға салу» схемасының мүлтіксіз жұмыс істеп тұрғанын растайды.
Қайғы экономикасы
2025 жылдың басындағы өлім тізбегі отбасыларға қайғы əкеліп қана қоймай, өндірістік коллапсқа ұласты. Наурыз айында, кезекті жұмысшы қаза тапқаннан кейін, «Қазақмыс» қауіпсіздікті тексеру үшін 12 кеніш пен төрт байыту фабрикасының жұмысын уақытша тоқтатуға мəжбүр болды.
Өңірде мыңдаған адам еңбек ететін қала құраушы кəсіпорын - Жезқазған мыс балқыту зауыты тоқтап қалуы мүмкін деген қауіп туындады. Мұндай жағдай 2013 жылы болған еді. Корпорация əлеуметтік шиеленісті ақшамен бəсеңдетуге тырысуда. Қаза тапқандардың отбасыларына 10 жылдық жалақы төлеп, несиелерін жауып, пəтер алып беруде. Бірақ өлім статистикасы көрсеткендей, бұл «өтемақылар» басты мəселені шешпейді - еңбек жағдайы өте қауіпті күйінде қалып отыр.
Есептердегі құрғақ жолдар мен төленген өтемақылардың артында нақты бенефициарлар (пайда көрушілер) тұр. КазТАГ еске салғандай, корпорация иелері - еліміздің ең бай адамдарының тізіміне кіретін олигархтар. 15 жыл ішінде олардың бизнесі елге миллиардтаған салық əкелгенімен, 64 адамның өмірін жалмады.
Бұл өлімдер үшін жауапкершілік марқұмдарға немесе олардың тікелей бастықтарына аударылып, сотта «шартты» жазамен шектеліп жатқанда, ажал конвейерінің тоқтауы екіталай. Қаза тапқан кеншінің ағасы қойған сұрақ Бас прокуратура мен бүкіл қазақстандық қоғам үшін ашық күйінде қалып отыр: «Неге корпорация басшылығы кінəлі емес?».
