قازىرگى تاڭدا ينۆەستيسيا تارتىپ، ءوندىرىس وشاقتارىن قۇرۋدا شىعىس قازاقستان وبلىسى الدىڭعى ورىندا كەلە جاتقان ايماق. سوڭعى جىلدارى ەلىمىزدەگى ينۆەستيسيالىق ءونىمنىڭ ءاربىر بەسىنشى بولىگى شىعىستا وندىرىلگەنىن وبلىستاعى باسشىلاردىڭ بۇل باعىتتا ءتيىمدى جۇمىس ىستەپ جاتقانىن اڭعارۋعا بولادى. ينۆەستيسيا تارتىپ، ەكونوميكانى وركەندەتۋ جولىندا شىعىس قازاقستان وبلىسىنىڭ اكىمى دانيال احمەتوۆ ىسكەر باسشى ەكەنىن بىلەمىز. بۇل رەتتە ايماق باسشىسى ءوزىنىڭ جىلدار بويى جيناقتاعان ىس-تاجىريبەسىنە سۇيەنىپ جۇمىس ىستەيتىنى انىق.  

ەندىگى كەزەكتە سوڭعى جىلدارى شىعىس قازاقستان وبلىسىنا قانشالىقتى ينۆەستيسيا تارتىلىپ، وبلىس ەكونوميكاسى قالاي وركەندەگەنىن جىلىكتەپ ايتساق. بۇگىندە شىعىس قازاقستان وبلىسىندا ينۆەستيسيا ءتۇرلى سالالارعا تارتىلىپ جاتىر. ادەتتە جۇمىسقا قىرى جوق اكىمدەر «ينۆەستورلار تەك قانا مۇناي-گاز سەكتورىنا قارجى سالۋعا ىنتالى» دەپ وزدەرىنىڭ بۇل باعىتتا جۇمىس ىستەي المايتىنىن بۇركەمەلەپ جاتاتىنى جاسىرىن ەمەس. ال سوڭعى جىلدارى شىعىسقا قۇيىلعان ينۆەستيسيالارعا نازار اۋدارعان ادام بۇل ءسوزدىڭ بوس اڭگىمە ەكەنىن اڭعارار ەدى. اتا-بابالارىمىز «قالاۋىن تاپسا قار جانادى» دەپ بەكەر ايتپاعان عوي. وسى تۇرعىدان العاندا دانيال احمەتوۆ «قار جاندىرعان» بىرەگەي اكىم بولىپ تۇرعانىن مويىنداۋىمىز كەرەك. كۇنى كەشە عانا مەملەكەت باسشىسى ۇكىمەت مۇشەلەرى مەن وبلىس باسشىلارىنىڭ جۇمىسىن ينۆەستيسيا تارتۋ ىسىمەن باعالاۋدىڭ ءمانى زور ەكەنىن ايتىپ قالدى. ەندەشە، الداعى ۋاقىتتا ينۆەستيسيا تارتۋ اكىمدەردىڭ جۇمىسىن باعالايتىن باستى كريتەرييگە اينالاتىنىن بايقاۋعا بولادى. ەندى جاقىن-جۋىق ارادا شىعىس قازاقستان وبلىسىنا تارتىلعان يۆەستيسيالارعا تالداۋ جاساساق.

كۇنى كەشە عانا ەۋروپالىق دامۋ بانكى شىعىس قازاقستانداعى ءىرى شاھارلاردىڭ ينفراقۇرىلىمىن جاڭعىرتۋ ءۇشىن تاياۋ ارادا 20 ملرد تەڭگە ينۆەستيسيا بولەتىنىن ءمالىم ەتتى. عالامدىق قارجى ينستيتۋتى شىعىستاعى بەس جوباعا قولداۋ ءبىلدىرىپ وتىر. بۇل ازىرگە ءىستىڭ باسى عانا. ينۆەستورلار ەڭ الدىمەن سەمەي قالاسىنداعى سۋمەن قامتاماسىز ەتۋ جانە سۋ تارتۋ جۇيەسىن جاڭعىرتۋ جۇمىستارىن قارجىلاندىرادى. سول سياقتى شاھاردى جىلۋمەن قامتاماسىز ەتۋ جۇيەسىن جانداندىرۋ جايى دا قاراستىرىلعان. كەلەشەكتە وبلىس تاراپىنان حالىقارالىق قارجى ينستيتۋتى نازارىنا 3 توپقا ىرىكتەلگەن تاعى 120 جوبا ۇسىنىلماق. ول ۇسىنىستار سەمەي مەن وسكەمەننەن وزگە، ريددەر، كۋرچاتوۆ، زىريان سياقتى ءىرى شاھارلار مەن اۋىل-ايماقتاردىڭ ينفراقۇرىلىمىن جاقسارتۋعا باعىتتالعان. بۇل جايىندا «شقو مەملەكەتتىك-جەكەمەنشىك ارىپتەستىگىنىڭ ايماقتىق ورتالىعى» اق باسقارما ءتوراعاسى شاكارىم بۇقتۇعۇتوۆ:

– ەڭ ۇتىمدى كەلىسىمدەردىڭ ءبىرى سەمەي جانە وسكەمەن قالالارىنداعى كوشەلەردى جارىقتاندىرۋ ماسەلەسىنە ارنالعان. بۇل جاڭا جوبا ەلەكتر ەنەرگياسىن 60-65%-عا ۇنەمدەيدى. سايكەسىنشە بيۋدجەتتىك قارجى شىعىنى دا ازايادى. ينۆەستورلار قولداۋىمەن سەمەي قالاسىندا – 200، وسكەمەندە 300 ورىندىق اۋرۋحانا قۇرىلىسى باستالادى. قىسقاسى، باستاما كۇتىپ تۇرعان جوبالارىمىز وتە كوپ، – دەپ قۋانىشىمەن بولىسكەن بولادى. وسىلايشا شىعىستاعى اتقامىنەرلەر ەبىن تاپسا شەتەلدىك يۆەستورلاردىڭ الەۋمەتتىك سالاعا دا قارجى سالاتىنىن ناقتى ىسپەن دالەلدەپ كورسەتىپ بەردى.

جىل باسىندا  شىعىس قازاقستان وبلىسىنىڭ دەلەگاسياسى جۇمىس ساپارىمەن اۆستريانىڭ شتيريا فەدەرالدى جەرىنە بارىپ قايتقان بولاتىن. ساپار بارىسىندا ايماقتار اراسىندا ىنتىماقتاستىق ورناتۋ جولدارى ءسوز بولعان-دى. كەزدەسۋلەردە اۆستريالىق تاراپتان شقو-عا ينۆەستيسيا تارتۋ مۇمكىندىكتەرى كەڭىنەن ءسوز بولعان. وبلىستىڭ ينۆەستيسيالىق جوبالارىنىڭ اياسىندا ىنتىماقتاستىق ورناتۋعا ۇسىنىس جاسالىنعان ەدى. ناقتىراق ايتساق، شىعىس قازاقستان وبلىسى اكىمدىگى مەن شتيريا فەدەرالدى جەرىنىڭ ۇكىمەتى اراسىنداعى قازاقستان مەن اۆستريانىڭ اتالعان ايماقتارى اراسىندا ەكونوميكا، تۋريزم، زەرتتەۋلەر، تەحنولوگيالار، اۋىل شارۋاشىلىعى، دەنساۋلىق ساقتاۋ مەن باسقا دا سالالارداعى ارىپتەستىك قارىم-قاتىناستاردى ورناتۋدى قاراستىراتىن مەموراندۋم جوباسى تالقىلاندى.

ينۆەستيسيا تارتۋ ماسەلەسى ءسوز بولعاندا شىعىس قازاقستان وبلىسىنىڭ ىرگەدەگى قىتايمەن اراداعى ساۋدا-ەكونوميكالىق بايلانىسىنىڭ جاڭا كەزەڭگە اياق باسقانىن ەرەكشە اتاپ ايتۋعا بولادى. بۇگىندە شقو جانە قحر كاسىپكەرلەرى ىسكەرلىك كەزدەسۋ بارىسىندا بىرلەسە جۇمىس جاساۋدا. اۋىل شارۋاشىلىعى مەن ءتۋريزمدى دامىتۋ جانە ينۆەستيسيا تارتۋ ماقساتىندا 4 مەموراندۋمعا قول قويىلعان.

وسكەمەن قالاسىنا قازاقستانداعى قىتايدىڭ باس ەلشىسى چجان ۆەيدىڭ باسشىلىعىمەن جۇڭگو جانە قازاقستان اراسىندا ەكونوميكالىق قارىم-قاتىناستى نىعايتۋ ماقساتىندا  80-نەن استام دەلەگاسيا وكىلدەرى كەلگەنى ەسىمىزدە. ءوز كەزەگىندە ءوڭىر باسشىسى دانيال احمەتوۆ:

– بۇگىندە جۇڭگو كاسىپكەرلەرى وبلىسىمىزداعى تۋريستىك بيزنەستى جانە مال شارۋاشىلىعىن دامىتۋ جوبالارىنا ەرەكشە قىزىعۋشىلىق تانىتۋدا. ءبىزدىڭ ىسكەرلىك ارىپتەستىگىمىز جوعارعى كورسەتكىشتەرگە الىپ كەلەدى دەگەن سەنىمدەمىن، – دەگەن ەدى. سينسزيان-ۇيعىر اۆتونومدىق اۋدانىنىڭ كاسىپكەرلەرى تارباعاتاي جانە التاي اۋماعىنىڭ باسشىلارىنا وبلىستىڭ ينۆەستيسيالىق، سونىڭ ىشىندە – ونەركاسىپتى دامىتۋ، ينفراقۇرىلىم، ەنەرگەتيكا جانە اۋىل شارۋاشىلىعىن دامىتۋعا باعىتتالعان جوبالار كورسەتىلدى. سول كەزدەسۋدە ساۋدا-ينۆەستيسيالىق بايلانىستى نىعايتۋ ماقساتىندا، شقو جانە قحر كاسىپكەرلەرى 4 مەموراندۋمعا قول قويدى. ونىڭ ىشىندە اياگوز اۋدانىندا جىلىنا 100 مىڭ باس قوي وسىرەتىن مال شارۋاشىلىعى كەشەنىن قۇرۋ سىندى ەكونوميكالىق جانە قارجىلىق قولايلىلىق تۋدىراتىن جوبالار كىرەدى. سونىمەن قاتار، ءۇرجار اۋدانىنىڭ باحتى اۋىلىندا   قۇنى 2 ملرد 420 ملن تەڭگە قۇرايتىن ۇن كومبيناتىن سالۋ جانە شقو-دا ءتۋريزمدى دامىتىپ، «نيمەكس-تەكستيل» ج ش س ىسكە قوسۋ بويىنشا ينۆەستيسيا تارتۋ جۇمىسى اتالعان جوبالاردىڭ ىشىنە كىرەدى. وسىلايشا 2015 جىلدىڭ جارتىسىندا قحر جانە شقو اراسىنداعى ىشكى ءونىم اينالىمىنىڭ قۇنى 169،9 ملن دوللار قۇراپ ۇلگەرگەن. ساۋدا قۇرىلىمىندا قحر-عا اسىرەسە مىرىش، قورعاسىن، وڭدەلمەگەن اليۋمينيي، مىس وندىرىستەرى ەكسپورتقا شىعارىلۋدا. ال جۇڭگو رەسپۋبليكاسىنان پنيەۆماتيكالىق شينالار، جابدىقتالعان جۇك كولىكتەرى، مينەرالدى جانە حيميالىق تىڭايتقىش كولىكتەر، وندىرىستىك قۇرىلعىلار، كيىمدەر جانە تەحنيكالىق باعىتتاعى كەراميكالىق بۇيىمدار اكەلىنەدى.

شىعىس قازاقستان – قارجى سالىپ، ءوندىرىستى دامىتۋعا قولايلى ءوڭىر. ءبىراق سول قارجى كوزىن ءوزىمىز ىزدەستىرۋىمىز قاجەت. وبلىستا تاۋ-كەن مەتاللۋرگياسى، ماشينا جاساۋ، اۋىل شارۋاشىلىعى، تۋريزم، ەنەرگەتيكا سالالارىنا قارجى سالۋعا باسىمدىق مول. بۇگىنگى كۇنى وبلىستىڭ سىرتقى تاۋار اينالىمى  2 ميلليارد 300 ميلليون اقش دوللارىن قۇراپ وتىر. سونىڭ ىشىندە  ەكسپورت بويىنشا سىرتقا 1 ميلليارد 600 ميلليون دوللاردىڭ ءونىمى شىعارىلىپ، ەكسپورت كولەمى بىرنەشە پايىزعا ارتتى. يمپورتتىق تاۋارلار 2،2 پايىزعا ازايىپ، 600 ميلليون دوللاردى قۇرادى.

كۇنى كەشە عانا 10 جەلتوقساندا وسكەمەندە «التاي اگرو ينۆەست – 2015» فورۋمى ءوتتى. شارانىڭ ماقساتى – الەۋەتتى ينۆەستورلار ءۇشىن وبلىستاعى اگرارلىق سەكتوردىڭ ينۆەستيسيالىق مۇمكىندىكتەرىن تانىستىرۋ بولعان ەدى.

فورۋم جۇمىسىنا 100-دەن استام شاقىرىلعان قوناقتار، سونىڭ ىشىندە 13 مەملەكەتتەن (قازاقستان، رەسەي، قحر، فرانسيا، بىرىككەن اراب امىرلىگى، چەحيا، يزرايل، مالايزيا، موڭعوليا، برازيليا، كانادا، ءۇندىستان، شۆەيساريا) كەلگەن 70-تەن استام ينۆەستورلار مەن ديپلوماتتار قاتىستى.

قىزىعۋشىلىق تانىتقان ينۆەستورلارعا 160 ملرد. تەڭگەنى قۇرايتىن 52 ينۆەستيسيالىق جوبا ۇسىنىلدى. فورۋم اياسىندا  30 ملرد. تەڭگەدەن استام قارجىعا ءوزارا ىنتىماقتاستىق تۋرالى مەموراندۋمدارعا قول قويىلدى.  وسىلايشا شىعىس قازاقستان وبلىسى اكىمدىگى ەڭ قيىن دەگەن سالالارعا قوماقتى ينۆەستيسيا تارتىپ، ورتاق وتانىمىزدىڭ وركەندەۋىنە بارىنشا كۇش جۇمساپ كەلەدى.

تاياۋدا عانا شىعىس قازاقستان وبلىسىنىڭ ءبىلىم باسقارماسى مەن تۇركيالىق «KAZ-AZMECO» ج ش س كونسەسسيالىق كەلىسىمگە قول قويىپ، سەمەي قالاسىندا 1290 ورىنعا ارنالعان 5 بالاباقشا سالۋعا ۋاعدالاسقانى ەسىمىزدە. مەملەكەتتىك جانە جەكەمەنشىك ارىپتەستىك نەگىزىندە سالىناتىن 5 بالاباقشا قۇرىلىسىنا 2 639 ميلليون تەڭگە ينۆەستيسيا تارتىلماقشى. بۇل جوبا BOT (Build – Operate-Transfer) جۇيەسى ارقىلى جۇزەگە اسىرىلادى. ياعني، ينۆەستور كونسەسسيالىق نىساندى سالادى دا، 7 جىل كولەمىندە جەكەمەنشىك قۇقىعىن پايدالانىپ، كونسەسسيا نىسانىنا يەلىك ەتەدى (مەملەكەت تاراپىنان قۇرىلىسقا جۇمسالعان كونسەسسيالىق شىعىن تولىق وتەلگەنشە). ودان كەيىن كونسەسسيا نىسانى مەملەكەت مەنشىگىنە ءوتىپ، ءارى قاراي كونسەسسيونەرگە 12 جىلعا سەنىمدى باسقارۋ نەگىزىندە پايدالانۋعا بەرىلەدى. كونسەسسيا مەرزىمى – 20 جىل. شەتەلدىك كومپانيالاردىڭ قاتىسۋىمەن الەۋمەتتىك نىساندار سالۋ ءىسىن بۇرىن-سوڭدى ەستىگەن ەمەسپىز. وسى رەتتە شىعىس قازاقستان وبلىسى اكىمدىگىنىڭ ينۆەستيسيا تارتۋ باعىتىنداعى ءىس-شارالارىن وزگە ايماقتارعا تاجىريبە رەتىندە ۇسىنۋعا بولاتىنداي. مۇنداي جاعدايدا ەل ەكونوميكاسى وركەندەپ، مەملەكەتىمىز قۋاتتانا تۇسەرى حاق.

نۇرلان اۋباكىر