ۆيتاليي پورتنيكوۆ[/caption]
تانىمال ۋكراين ءجۋرناليستى، قوعام قايراتكەرى ۆيتاليي پورتنيكوۆ «قالا مەن دالا» گازەتىنە سۇحبات بەرىپ، ەۋرازيالىق وداققا قاتىستى كوزقاراسىن ءبىلدىردى. ءارى نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ ۋكراينا داعدارىسىن رەتتەۋدەگى رولىنە توقتالىپ، «ەۋرازيالىق ينتەگراسياعا باستار جولدا كرەمل ۋكراينادان ءبىرجولاتا ايىرىلىپ تىندى» دەدى ءوز سوزىندە.
– رەسەيدىڭ «قىزىل يمپەريانى» قايتا تىرىلتكىسى كەلەتىنى راس پا جانە ءدال قازىرگى جاعدايدا بۇل ماسكەۋدىڭ قولىنان كەلە قويار ما ەكەن؟
– جالپى، قۇلاعان يمپەريانى قايتا ءتىرىلتۋ رەسەي يمپەرياسىنىڭ كوپتەن كوكسەپ جۇرگەن ارمانى جانە باستى ساياسي ماقساتىنىڭ ءبىرى. ءتىپتى تمد-نىڭ ءوزى بوريس ەلسيننىڭ تۇسىندا بۇرىنعى وداقتاس ەلدەردىڭ باسىن قايتا قوسقان ۇيىم رەتىندە قابىلدانعان. الايدا كرەمل وسى ارقىلى كەڭەس ۇكىمەتىن اياعىنان تۇرعىزا الماسىن جانە وداقتاس ەلدەر وسىناۋ ۇيىمعا ماسكەۋدىڭ امبيسياسىن تەجەيتىن زاماناۋي قۇرال رەتىندە قارايتىنىن تەز ءتۇسىندى. مۇنىڭ ارتى بەلارۋسپەن بىرىككەن وداق قۇرۋعا الىپ كەلدى.
ءبىراق، بۇل جوبا «ءولى جوبا» ەدى. نەگە دەسەڭىز، ارىپتەستەر ماسكەۋمەن ەڭ الدىمەن ءوزىنىڭ ەكونوميكالىق مۇددەسى ءۇشىن كەلىسىمگە كەلەدى. ولاردىڭ ودان باسقا ويى جوق. رەسەي بولسا، مۇنىڭ ۇستىنەن قارايتىن ۇلتتىق باسقارۋ قۇرىلىمدارىن قۇرعىسى كەلەدى. ياعني، تاۋەلسىز ەكونوميكالىق ارىپتەستىكتى ساياسي بايلانىسقا ۇلاستىرۋعا تىرىسادى. ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداقتاعى جاعداي ءدال وسىعان ۇقساس. سوندىقتان دا بۇل قۇرىلىم ەشقاشان ءبىرتۇتاس ەكونوميكالىق ۇيىمعا اينالا المايدى.
ەگەر وسى وداقتىڭ قۇرامىنداعى ەل كۇندەردىڭ-كۇنى «ەسى كىرىپ» دەموكراتيالىق مەملەكەتكە اينالسا، بۇل وداقتىڭ قۇرامىندا قالۋى نەعايبىل.
– پۋتين ەۋرازيالىق وداقتىڭ ارقاسىندا ءوزىنىڭ ىقپالىن كۇشەيتۋى مۇمكىن بە جانە ۋكراينانىڭ ەندىگى جەردە وسى وداقتىڭ مۇشەسى اتانباسىنا كوزى جەتتى مە؟
– ءوز باسىم، رەسەي بۇل وداق ارقىلى ءوزىنىڭ ىقپالىن ارتتىرادى، ساياسي امبيسياسىن جۇزەگە اسىرادى دەپ ويلامايمىن. بۇل وداقتىڭ ەۋرازيا قۇرلىعىنداعى ءىرى ويىنشىعا اينالۋىنىڭ ءوزى نەعايبىل. ويتكەنى، وداققا بىرىككەن ەلدەردىڭ ساياسي مۇددەسى، ەكونوميكالىق باعىت-باعدارى ءارتۇرلى. ءتىپتى، ينتەگراسيا تۋرالى تۇسىنىگى دە بىر-بىرىنە ۇقسامايدى. جۋىر ۋاقىتتا رەسەيدىڭ الەمدىك ساياساتتاعى ىقپالى كەمي تۇسپەسە، ارتپاق ەمەس. پۋتين ۋكراينانى ءوزى قۇرعان ۆيرتۋالدى يمپەريانىڭ قۇرامىنا قوسپاي تىنىم تاپپايدى، ال مۇنىڭ ارتى ونىڭ ساياسي رەجىمىنىڭ كۇيرەۋىنە اكەلۋى مۇمكىن.
– ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداق ەرتەڭگى كۇنى گەوساياسي ۇيىمعا اينالۋى مۇمكىن بە؟
– جوق. نەگە دەسەڭىز، بۇل ۇيىم ەڭ الدىمەن اۆتوريتارلى جۇيەلەردىڭ وداعى. وسى جۇيەنىڭ باسىندا وتىرعان ءۇش جەتەكشىنىڭ وزىنشە ءبىر بيلىك جۇرگىزۋ، ىقپال ەتۋ دەڭگەيى بار. ال مۇنداي كوشباسشىلارعا بيلىكتى وزگە بىرەۋمەن بولىسكەن ءتيىمسىز. ديكتاتورلاردان قۇرالعان وداق بولمايدى. ەگەر وسى وداقتىڭ قۇرامىنداعى ەل كۇندەردىڭ-كۇنى «ەسى كىرىپ» دەموكراتيالىق مەملەكەتكە اينالسا، بۇل وداقتىڭ قۇرامىندا قالۋى نەعايبىل. «سىرت كوز – سىنشى» دەيدى. ءبىز بۇل ۇيىمدا ەكونوميكالىق ءھام ساياسي تەڭدىكتىڭ جانە دەموكراتيالىق ينستيتۋتتارعا دەگەن قۇرمەتتىڭ جوقتىعىن كورىپ وتىرمىز. سوندىقتان بۇل ينتەگراسيانىڭ عۇمىرى ۇزاق بولادى دەپ ايتۋ قيسىنسىز.
نازاربايەۆ كوپ دۇنيەنى جاقسى بىلەتىن، تەرەڭ تۇسىنەتىن تۇلعا. ول ءبارىن دە كورىپ، ءبىلىپ وتىر. الايدا ارەكەت ەتۋ شەكاراسى شەكتەۋلى. العاشقىدا ول (وزگەلەردەي) پۋتين قىرىممەن عانا شەكتەلەتىن بولار دەپ ويلادى. رەسەي پرەزيدەنتىنىڭ ءارى قاراي ءجۇرىسىن بولجاي المادى.
– ەگەر رەسەيدىڭ بۇگىنگى ساياسي باعىتىن ەسكەرەر بولساق، بولاشاقتا ەۋرازيالىق وداق پەن ەۋرووداق جاقىن بايلانىس ورناتۋى مۇمكىن بە؟
– نەمىس كانسلەرى انگەلا مەركەل ەۋرازيالىق وداقپەن ارىپتەستىك بايلانىس ورناتۋدىڭ ۇلگىسىن تابۋ قاجەتتىگىن ايتتى. وسى ارقىلى ول رەسەي – ۋكراينا مەن مولدوۆانىڭ ىشكى ىسىنە تۇمسىق تىعۋىن دوعارادى جانە اتالعان ەلدەردىڭ ەۋروپالىق قاۋىمداستىققا كىرۋىنە بايلانىستى الاڭداۋشىلىعى ازايادى دەگەن سەنىمدە. مەركەل دەموكراتيالىق نەگىزدە ويلايتىن ادام. رەسەيگە ءبىر كەزگى كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ قۇرامىنا كىرگەن ەلدەرمەن ەكونوميكالىق ديالوگ ورناتۋ قاجەت ەمەس، كەرىسىنشە، ولاردىڭ مەملەكەتتىگىن قۇرتۋ ماڭىزدى.
ەۋرووداق، ەڭ الدىمەن، قارجىنىڭ، ەركىن ساۋدا اينالىمىنىڭ، ال ەۋرازيالىق وداق ءتۇرلى شەكتەۋلەر مەن سىلتاۋلاردىڭ كەڭىستىگى. سىزدەردىڭ ارالارىڭىزدا شەشىمىن تابۋى ءتيىس ەكونوميكالىق كەدەرگىلەر ءالى دە كوپ، سەبەبى ءوزارا سەنىم جوق، ەندەشە ەۋرووداقپەن قالاي بايلانىس ورناتپاقسىزدار؟
[caption id="attachment_9099" align="alignleft" width="470"]
پۋتين ۋكراينانى ءوزى قۇرعان ۆيرتۋالدى يمپەريانىڭ قۇرامىنا قوسپاي تىنىم تاپپايدى، ال مۇنىڭ ارتى ونىڭ ساياسي رەجىمىنىڭ كۇيرەۋىنە اكەلۋى مۇمكىن.[/caption]
– قازىرگى جاعدايدا ۋكراينا ءۇشىن ەۋرازيالىق وداق تاقىرىبى وزەكتى مە؟
– جوق، ارينە. ءبىز ءوز تاڭداۋىمىزدى جاسادىق، باعىتىمىزدى ايقىندادىق. ۋكراينا ەو-مەن قاۋىمداسۋ تۋرالى كەلىسىمگە قول قويدى. بۇدان باسقا الىپ-قوسارىم جوق.
– قازاقستان مەن بەلارۋس باسشىلارىنىڭ ۋكرايناعا ساپارى نەنى اڭعارتادى؟
– بىرىنشىدەن، ولار دا بۇگىنگى جاعدايدا الاڭداۋلى. مۇنىڭ ءبارى رەسەيدىڭ ۋكرايناعا باسىپ كىرگەندىگىنەن ورىن الدى. پوستكەڭەستىك كەڭىستىكتەگى تۇراقسىزدىق قازاقستان مەن بەلارۋستىڭ ەكونوميكاسىنا كەرى اسەر ەتەتىن، سوعىس پەن رەسەي ەكونوميكاسىنىڭ وقشاۋلانۋى جاعدايدى كۇردەلەندىرە تۇسەرىن نازاربايەۆ تا، لۋكاشەنكو دا جاقسى بىلەدى.
ەكىنشىدەن، ولار وسى ارقىلى وزدەرىنىڭ ماسكەۋدەن تاۋەلسىز ەكەنىن، كرەملدىڭ بودانى (ۆاسسالى) ەمەسىن جانە وزدىگىنەن شەشىم قابىلداي الاتىن سالماقتى ساياسي ويىنشىلار ەكەنىن كورسەتكىسى كەلدى. بۇل دا بەكەر ەمەس. ەگەر پۋتيندىك جۇيە قۇلار بولسا، بۇل ولارعا ءوزىن اقتاپ الۋعا بولاتىن بىردەن-بىر جول.
– ءسىزدىڭ ويىڭىزشا، ۋكراين داعدارىسىن رەتتەۋدەگى قازاقستان پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ ورنى قانداي؟
– نازاربايەۆ كوپ دۇنيەنى جاقسى بىلەتىن، تەرەڭ تۇسىنەتىن تۇلعا. ول ءبارىن دە كورىپ، ءبىلىپ وتىر. الايدا ارەكەت ەتۋ شەكاراسى شەكتەۋلى. العاشقىدا ول (وزگەلەردەي) پۋتين قىرىممەن عانا شەكتەلەتىن بولار دەپ ويلادى. رەسەي پرەزيدەنتىنىڭ ءارى قاراي ءجۇرىسىن بولجاي المادى. سول سەبەپتى رەسەي تۇبەكتى تارتىپ العاندا، نازاربايەۆ بۇعان ەنجار قارادى. نەگىزىندە، ءاۋ باستا ونىڭ وسى داعدارىستى رەتتەۋدە اراعا تۇسەتىن، تورەلىك ايتاتىن مۇمكىندىگى بولعان.
رەسەي اسكەرى دونباسسقا باسىپ كىرگەننەن كەيىن نازاربايەۆ رەسەيلىك ەكسپانسيانىڭ قازاقستانعا دا ۇلكەن ءقاۋىپ ءتوندىرىپ تۇرعانىن تۇسىنگەن سياقتى. مىنە، سول ۋاقىتتان بەرى ۋكراين داعدارىسىن شەشۋ جانە بۇعان تىكەلەي اتسالىسۋ نازاربايەۆ ءۇشىن نەگىزگى مىندەتكە اينالدى. بۇل ونىڭ جەكە باسىنىڭ ماسەلەسى عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە قازاقستاندى دا ءبىرتۇتاس مەملەكەت رەتىندە ساقتاپ قالاتىن بىردەن-بىر جول. وسىلايشا استانادا وتپەك بولعان جانە تاراپتاردىڭ ورتاق تۇسىنىستىككە كەلۋى مۇمكىن كەزدەسۋ تۇتاس قازاقستان ءۇشىن اسا ماڭىزدى ساياسي وقيعاعا اينالار ەدى. بۇل ارادا پۋتين دە ءدال نازاربايەۆ سياقتى ويلاۋى كەرەك. ءبىراق، رەسەي پرەزيدەنتىنە ارىپتەسىنىڭ اتالعان ماسەلەگەگە الاڭداۋشىلىق تانىتىپ وتىرعانى ماڭىزدى ەمەس، سوندىقتان ءدال قازىرگى جاعدايعا جانە ونىڭ قالاي وربىرىنە نازاربايەۆ ەش اسەر ەتە المايدى
اڭگىمەلەسكەن، دۋمان بىقاي
