دجەيمس دجويس 1902 جىلى يرلانديانى تاستاپ، پاريجدە قۋعىندا ءومىر سۇرە ءجۇرىپ، سۇڭعىلا كەمەڭگەرلىگىمەن ءوز زامانداستارىنان الدەقايدا اۋقىمدى ءارى كۇردەلى ماقساتتاردى الدىنا قويا ءبىلدى. كاتوليكتىك تاربيە العان ول، ءوز زامانىنىڭ جالعاندىعىن جەتە ءتۇسىنىپ، گۋمانيستىك قالىپتا، XX عاسىرعا بەيىمدەلە باستاعان زورلىق پەن زۇلىمدىقتىڭ الدىن الۋعا تىرىستى. ونىڭ العاشقى ەڭبەكتەرى شەبەر اڭگىمەشىلدىگىمەن تانىلىپ قانا قويماي، الەمدىك ورەدەگى چەحوۆ، موپاسسان سىندى الىپتارمەن اتى قاتار اتالادى. دجويس شىعارمالارىندا يرلانديانىڭ استاناسى ءدۋبليندى ادامي قاسيەتتەن ايىرىلىپ، رۋحاني قۇلدىراۋعا ۇشىراعان جانسىزدار قالاسى رەتىندە بەينەلەپ، ونداعى قوعامنىڭ جيىركەنىشتى، ۇسقىنسىز تۇستارىن اسقان شەبەرلىكپەن وزىندىك جازۋ مانەرىنە سالىپ سۋرەتتەپ بەرەدى. دەگەنمەن، باستاپقى شىعارماشىلىعىندا دجويس شىنايى رەاليستىك ءداستۇردىڭ اياقتاۋشىسى رەتىندە كورىنسە، كەمەلىنە كەلگەن تۇستا ونىڭ باستى قارسىلاسىنا اينالدى.
ونىڭ شىعارماشىلىق جولىنداعى اسا ماڭىزدى ەڭبەگىنىڭ ءبىرى «ۋليسس» رومانى 1914 جىل مەن 1921 جىلدار ارالىعىندا ءوزى تۇرعان تريەس پەن سيۋريح قالاسىندا جازىلىپ، 1922 جىلى جارىققا شىقتى. «ۋليسس» اتاۋىمەن «وديسسەيدىڭ» بايلانىسى بارىن كىتاپتىڭ باسىنداعى دجويستىڭ ەمەۋرىنىنەن انىق اڭعارا الامىز. («ۋليسس» اتاۋى «وديسسەي» كەيىپكەرىنىڭ اتىمەن اتالعان). گومەردىڭ «وديسسەيى» مەن پارا-پار ەپوس جازۋعا بەل بۋعان ول زامانداستارىنىڭ باتىلى بارىپ جازا المايتىن تاقىرىپقا قالام تارتۋعا بەكىنەدى. جازۋشى شەكسپير، گومەر، دانتەلەرمەن جارىسا ءجۇرىپ، سولار سالعان سوقپاقتى باعدار ەتىپ الادى. البەتتە، مۇنداي وزىندىك زامانا ەپوسى ادەبيەتتە ۇستەمدىك ەتەر رومان جانرىنا اينالاتىنى انىق ەدى.
دجويستىڭ اتالمىش رومانىنىڭ ماڭىزدى بولىگى، ياكي جەتپىس بەتكە جۋىعى گومەرلىك شىتىرمان وقيعالارعا بايلانىستى وربىگەندىكتەن، روماننىڭ ءار بولىمىندە «وديسسەيدىڭ» ءارتۇرلى ساياحاتتارىنا پاراللەل ۇقساستىقتاردىڭ تابىلۋى «وديسسەيمەن» بايلانىستىرۋدىڭ تاعى ءبىر سەبەبىن اڭعارۋعا بولادى. بۇل روماندا وقىرمان اۆتوردىڭ تۇپكى ويىن اڭعارماۋى دا مۇمكىن، سوندىقتان، اۆتور ويىن ءبىلۋ – روماندى وقۋدان دا الدەقايدا قۇندى بولارى انىق.
روماندا كەزدەسەتىن باستى ءۇش تۇلعا – «وديسسەي» اڭىزىنداعى كەيىپكەرلەرىنىڭ ءپروتوتيپى. باعزى زاماننىڭ وديسسەيىن دجويس الەمدىك ادەبيەتتىڭ تياناقتالعان وبرازى رەتىندە قابىلدايدى. انىعىندا وديسسەي – العاشقى انتيكالىق كەيىپكەر. تەك قانا قارا كۇشىمەن ەمەس، اقىل-ايلاسىمەن دە جان-جاقتى ەبىن تاۋىپ قورعانا بىلگەن ازامات بولسا، گومەر وديسسەيدى ومىردە كەزدەسەتىن بارلىق ەر ادامعا ءتان رولدەرمەن كەمەلدەندىرە وتىرىپ، وعان بالانىڭ، كۇيەۋدىڭ، عاشىقتىڭ، اكەنىڭ، كوسەمنىڭ، كەدەيدىڭ، ديپلومات پەن داڭعويدىڭ بارلىق قاسيەتتەرىن توپتاسىرادى. بۇل ورايدا گومەر وديسسەياعا ءومىردىڭ بارلىق ءتاسىلىن جيناقتاي وتىرىپ، جان-جاقتى ادامدى بەينەلەپ بەرسە، دجويس ءوز رومانىندا يرلاندىق ەۆرەي لەپولد بلۋمدى وسىعان ۇقساس ەتىپ سۋرەتتەيدى. بلۋمنىڭ ايەلى مەريون نەمەسە موللي – زاماناۋي پەنەلوپا بولسا، ال اۆتورعا ەڭ جاقىن، روماننىڭ ەڭ جاس كەيىپكەرى ستيۆەن دەدلاۋس – وديسسەيدىڭ ۇلى تەلەماكپەن پاراللەلدى سايكەستىك تابادى.
رومان 1904 جىلعى 16 ماۋسىمداعى ءبىر كۇندىك وقيعامەن ءوربيدى (بۇل كەز دجويستىڭ بولاشاق ايەلىمەن تانىسۋ ءساتى رەتىندە ەسىندە قالعان). ناقتىلاي ايتار بولساق، ءارقانداي ىستە، ءارقانداي وي مەن سەزىمدە بارلىق ءۇش كەيىپكەردىڭ ءومىرى كورگەن تۇسىنەن ويانۋىنان كەيىن اڭگىمەلەنەدى. كۇندەلىكتى كۇيبەڭمەن لەوپولد بلۋمنىڭ ءبىر كۇنىن جارناما اگەنتتىگىندە وتكىزگەنىن؛ ال ونىڭ ايەلى ءانشى موللي سول كۇنى ءوزىنىڭ كوڭىلدەسىمەن كەزدەسكەنىن؛ ءوزىنىڭ جايسىز قىلىقتارىنا قارسى تۇرۋ بارىسىندا ءوزىن-وزى تاربيەلەپ، مەتافيزيكاعا دەگەن بەيىمدىلىگىن ارتتىرعىسى كەلەتىن، تاڭ اتىسىمەن مەكتەپتە ءتالىم بەرىپ، ودان كەيىنگى ۋاقىتىن كىتاپحانادا وتكىزەتىن وقىمىستى اقىن دەدالۋستىڭ بلۋممەن اسحانادا تانىسۋى، ەكەۋارا سۇحبات موللي ۇيىقتاپ جاتقاندا تومنىڭ ۇيىندە جالعاساتىن وقيعامەن ورىلەدى. بلۋم كىتاپتىڭ ورتا تۇسىن قامتىسا، موللي مەن ستيۆەن وقيعانىڭ شەتىنەن كورىنىس تابادى. رومان ستيۆەننەن باستالىپ مەريونمەن اياقتالادى. وقيعانىڭ نەگىزگى سيۋجەتتەرى وسىلاي بىرتىندەپ باياۋ باياندالادى.
اينالاداعىنىڭ ءبارىن باقىلاۋدا ۇستاپ بايانداۋ دجويستىڭ «ۋليسستەگى» باستى يدەياسى دەۋگە بولادى. جاي ءبىر ادەتتەگى كۇندەردە ەۋروپانىڭ ەڭ كونە استاناسى – ءدۋبليننىڭ وتكەنى جايلى اڭگىمە قوزعاي وتىرىپ، ەۆرەي مەن يرلاندىق ەكى ۇلتتىڭ اراسىنداعى تاريحي اڭگىمەلەرى ارقىلى، ءبىر مەزگىلدە بۇكىل ادامزاتتىڭ تاريحىنا قوزعاۋ سالادى. جانە وزىندىك پايىمىمەن اعىلشىن ادەبيەتىنىڭ تاريحىن زەردەلەپ، ادام اقىل-ويىنىڭ ەنسيكلوپەدياسىن جاسايدى. كەيىپكەرلەرىنىڭ ىس-ارەكەتتەرىنىڭ نەگىزى ءىس جۇزىندە ولاردىڭ ساناسىندا جۇزەگە اسىرىلعاندىقتان، رومان ۋاقىت پەن عارىشتىڭ ادام اراسىنداعى امبەباپ سيپاتىنا يە بولادى. سوندىقتان، وقيعا ءبىر مەزەتتە ورىن الىپ، بىر-بىرىمەن قاباتتاسا بايلانىسىپ وتىرادى. وسى ماقساتتا دجويس ميفتە مودەرنيستىك سيپات تاۋىپ، ءوز زامانىنىڭ تولىمسىز زاڭدىلىقتارىنىڭ سىنىنا توتەپ بەرەدى جانە ميفولوگيالىق سانادا ادام تابيعاتىنداعى بارلىق قاسيەتتەردى توپتاستىرىپ، رومانعا تۇتاستىق بەرىپ، ميفولوگيانىڭ ادەبي مودەرنيزمىن قالىپتاستىرادى.
دجويس «ۋليسس» جايىندا ءميفتى زاماناۋي قالىپقا بەيىمدەپ جازعىسى كەلەتىنىن ايتىپ، «وديسسەيدىڭ» شىنايى ميفكە نەگىزدەلمەگەنىن العا تارتادى. سوندىقتان، رومانداعى جەكەلەنگەن ەپيزودتاردا نەگىزگى كەيىپكەر بلۋمعا بىردە ۆەرگيليدىڭ، بىردە حريستوستىڭ جانە شەكسپيردىڭ كوزىمەن قاراۋعا تۋرا كەلسە، ءدال وسىلاي ستيۆەنگە – فوما اكۆينسكيدىڭ جانە گاملەتتىڭ كوزىمەن قاراپ، وقىرمانعا الەم تاريحىنىڭ مادەنيەتتەرىن اجىراتۋ ءۇشىن جوعارعى تالعامداعى ورەنىڭ بيىگىن قالىپتاستىرۋدى تالاپ ەتەدى. سول ۇشىندە «ۋليسس» ميفتىك رومان ەكەنى تۇسىنىكتى بولىپ شىعاتىنى داۋسىز. دجويس روماندا تەك قانا ءتۇرلى وركەنيەتتەردىڭ ميفتەرىن قولدانىپ قانا قويماي، وزىندىك جازۋ مانەرىندەگى جەكە ءميفىن قالىپتاستىرعان جازۋشى. سونىمەن بىرگە، «ءۋليسستىڭ» راسيوناليزمگە نەگىزدەلگەن، ءار ءسوزى ناقتى قاتال تارتىپكە باعىنعان، شيفرلىق جۇمباق رومان ەكەندىگىن دە اڭعارامىز. 1930 جىلى كىتاپتىڭ جارىققا شىعۋىنا بايلانىستى پىكىر بىلدىرۋشىلەر جەكەلەگەن وبرازدار مەن ەپيزودتارعا ازداعان تۇسىنىكتەمەلەر بەرىپ، ماعىناسىن اشۋدا ءتۇرلى پايىمدار جاساعان. جانە ءاربىر وقىرمان ءۇشىن «ءۋليسستىڭ» تۇپكى ويى كومەسكى، كوزقاراستارى قۇپيا قالپىندا قالىپ، وقىرمانعا سوڭى جوق بولجام سەكىلدى اسەر ەتەدى.
ءبىرشاما وقىرماندار ءۇشىن دجويس ەسىمى ىشكى مونولوگ ءتاسىلىن العاشقى قولدانۋشى بولىپ كورىنۋى مۇمكىن. ءبىراق، مۇنى دجويستىڭ اشقان جاڭالىعى دەپ ايتا المايمىز. ماسەلەن، XIX عاسىردىڭ رەاليستىك ادەبيەتىنىڭ الىبى ليەۆ تولستويدىڭ شىعارماسىندا كورىنىس تاپقان وزىنە ءوزى قول جۇمسار الدىنداعى اننا كارەنينانىڭ ساپارداعى وقيعاسى وسى ءتاسىلدى ەسكە تۇسىرەدى. دجويستان بۇرىن دا مودەرنيستەر بولعانىمەن، ول مودەرنيزمگە جاڭا ماسشتاب الىپ كەلدى. ول كەيىپكەرلەردىڭ ىشكى مونولوگتارىن نەگىز ەتە وتىرىپ، روماندا اڭگىمەلەۋ ءتاسىلىن شەبەر قولدانا ءبىلدى. جانە روماندا الەمدىك ادەبيەت كەيىپكەرلەرىن تەرەڭ مەڭگەرىپ، ولارمەن سىرلاس بولۋى سانا اعىنىنا قوزعاۋ سالدى.
دجويستىڭ جازۋ مانەرى دە كوپ سويلەمدەرمەن ادامدى جالىقتىرىپ جىبەرمەيتىندەي وتە قاراپايىم. ءبىراق، ءماتىننىڭ ورنالاسۋى مەن كەيىپكەرلەردىڭ كەيبىر ىس-ارەكەتتەرى وقىرماندى شاتاستىرىپ، لوگيكالىق جاقتان اۋىرلىق تۋعىزارى انىق. مىسالى، روماننىڭ اياقتالار تۇسىنداعى ءمولليدىڭ ۇيىقتار الدىندا مىڭگىرلەيتىن قىرىق بەس بەتتىك ىشكى مونولوگىن ايتۋعا بولادى.
1922 جىلى انگليادا بۇل كىتاپتى وقۋعا تىيىم سالىنادى. ونىڭ نەگىزگى سەبەبى، سىنشىلاردىڭ پىكىرىنشە، كەيىپكەرلەردىڭ ىشكى مونولوگى وقىرماندار ساناسىنا كەرى اسەرىن تيگىزەدى دەپ كىنا تاعۋىندا ەدى. ءبىراق، دجويس «ۋليسستە»، پسيحولوگيزمدى قوسا العاندا، جانر دامۋىندا جاڭا ءداۋىر اكەلىپ، رەاليزم مەن ناتۋراليزم ءداستۇرىن ەڭسەرىپ، ادەتكى بايانداۋ ەرەجەلەرىن كەڭەيتىپ، كونە اڭىزدى جاڭا زامانعا ساباقتاستىرا ءبىلدى. مودەرنيزمدە قالىپتاسقان داستۇردەن باس تارتۋ ارقىلى، ەشكىمگە ۇقسامايتىن وزگەشە جازۋ ءتاسىلىن قالىپتاستىردى.
ورىس تىلىنەن اۋدارعان تىلەك ىرىسبەك،
«سولاقايلار» ادەبي كلۋبى
