سوعىس شارپىعان ايماقتاردا جاعداي كۇن سايىن وزگەرگەنىمەن، رەسەي مەن ۋكراينا اراسىنداعى قاقتىعىستىڭ ساياسي ءتۇيىنى شەشىلە قويعان جوق. الەم ەلدەرى بىتىمگە باستار جول ىزدەپ، ءتۇرلى ۇسىنىستار تاستاپ كەلەدى. اقش- تىڭ 28 تارماقتان تۇراتىن «بەيبىت جوسپار» جوباسى قىزۋ تالقىلاۋدا. تاراپتاردىڭ ساياسي تالاپتارى مەن ستراتەگيالىق ماقساتتارى ءالى دە ءبىر- بىرىنە قايشى. قاقتىعىستى توقتاتۋعا باعىتتالعان ءتۇرلى باستامالار مەن كەلىسسوز فورماتتارى تالقىلانعانىمەن، ساياساتتانۋشىلاردىڭ پىكىرى بويىنشا ، بەيبىت كەلىسىم تەك جاعداي تۇبەگەيلى وزگەرگەندە عانا ورىندالۋى ىقتيمال. ويتكەنى اسكەري جاعداي عانا ەمەس، تەرريتوريا، قاۋىپسىزدىك جانە سانكسيالىق ساياسات سياقتى كۇردەلى ماسەلەلەردە ۇستانىمدار مۇلدە ۇيلەسپەي تۇر. وسى تاقىرىپ اياسىندا قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتى جانىنداعى قازاقستان ستراتەگيالىق زەرتتەۋلەر ينستيتۋتىنىڭ ازيا زەرتتەۋلەرى ءبولىمىنىڭ جەتەكشىسى قۇرماشيەۆ ايدار كەنجەبەك ۇلىنىڭ پىكىرىن بىلدىك دەپ حابارلايدى Dalanews.kz.
سوعىس جاقىن ارادا اياقتالۋى مۇمكىن بە؟
ساياساتتانۋشى ايدار كۇرماشيەۆ قازىرگى جاعدايدى بىلاي سيپاتتايدى:
«قازىرگى جاعدايعا قاراعاندا، سوعىستىڭ جاقىن ارادا تولىق اياقتالۋى ەكىتالاي. سوڭعى اپتالاردا اقش-تىڭ 28 تارماقتان تۇراتىن «بەيبىت جوسپار» جوباسى تالقىلانىپ جاتىر، ءبىراق ول تاراپتار اراسىنداعى تۇپكىلىكتى كەلىسىمگە ءالى دە الىس.
ياعني، قاقتىعىستىڭ اياقتالۋى تەك اسكەري جاعدايعا ەمەس، سونىمەن قاتار قاۋىپسىزدىك كەپىلدىكتەرى، تەرريتوريالىق ماسەلەلەر جانە سانكسيالىق رەجيمدى رەتتەۋ سياقتى كۇردەلى ساياسي پارامەترلەرگە تاۋەلدى. بۇل فاكتورلاردىڭ ءبارى ءقازىر كەلىسىلمەگەندىكتەن، سوعىستىڭ تەز بىتۋىنە العىشارتتار جەتكىلىكسىز»،- دەيدى پوليتولوگ مامان.
اقش ۇسىنعان تالاپتارعا ۋكراينا مەن رەسەي كەلىسە مە؟
«بۇگىندە تالقىلانىپ جاتقان قۇجات — اقش-تىڭ 28 تارماقتان تۇراتىن جوسپار جوباسى. وندا ۋكراينانىڭ ناتو-عا كىرمەۋى، اسكەر سانىن شەكتەۋ، سانكسيالاردىڭ كەزەڭ-كەزەڭىمەن جەڭىلدەتىلۋى، سونداي-اق رەسەيلىك اكتيۆتەردى پايدالانۋ مەحانيزمدەرى سياقتى داۋلى تارماقتار بار.
بۇل ۇسىنىستار كييەۆتە دە، ماسكەۋدە دە تولىق قابىلدانعان جوق. ۋكراينا مەن ەۋروپانىڭ نەگىزگى سەرىكتەستەرى قۇجاتتى رەسەي مۇددەسىنە تىم جاقىن دەپ ساناپ، ءبىرقاتار تارماقتاردى قايتا قاراۋعا ۇمتىلۋدا. رەسەي دە رەسمي تۇردە كەلىسىم بەرمەگەن جانە جوبانى ءوز مۇددەسىنە ساي تۇزەتۋگە تىرىسۋدا.
سوندىقتان بۇگىنگى تاڭدا «ەكى جاق اقش ۇسىنىپ وتىرعان تالاپتارعا كەلىستى» دەپ ايتۋعا ەرتە – ءقازىر تەك باستاپقى شەڭبەر تالقىلانىپ جاتىر دەپ ايتۋعا بولادى»،- دەيدى ايدار قۇرماشيەۆ.
رەسەي مەن ۋكراينا ەكونوميكاسىندا قانداي وزگەرىستەر بولۋى مۇمكىن؟
ساياساتتانۋشى ايدار قۇرماشيەۆتىڭ ايتۋى بويىنشا:
«ەكونوميكالىق وزگەرىستەر سوعىستىڭ ۇزاقتىعىنا جانە بولاشاق كەلىسىم تالاپتارىنا تىكەلەي بايلانىستى. ءبىراق قازىرگى ترەندتەردى اتاپ وتۋگە بولادى.
كييەۆ ءۇشىن ەڭ ماڭىزدىسى — حالىقارالىق قولداۋ كولەمى جانە قالپىنا كەلتىرۋ پروسەسى. ۋكراينا ەۋروپالىق وداقپەن ينتەگراسيانى تەرەڭدەتكىسى كەلەدى. اقش-تىڭ جاڭا جوسپارى ۋكراين ەكونوميكاسىنىڭ قۇرىلىمدىق وزگەرىستەرىن، ونىڭ ىشىندە قورعانىس سالاسىن، ينفراقۇرىلىمدى جانە رەسۋرس سەكتورىن، قايتا قاراۋدى تالاپ ەتۋى مۇمكىن.
رەسەي سانكسيالار جاعدايىنا بەيىمدەلىپ، ءوز ءوندىرىسىن كۇشەيتۋ جانە ازيا نارىقتارىنا شىعۋدى جالعاستىرىپ جاتىر. اقش جوسپارى سانكسيالاردى كەزەڭ-كەزەڭىمەن جەڭىلدەتۋدى ۇسىنعانىمەن، بۇل تەك كەلىسىم ورىندالعان جاعدايدا عانا مۇمكىن بولادى. تەحنولوگيالىق شەكتەۋلەر، كاپيتالدىڭ قىسقارۋى جانە كادر تاپشىلىعى رەسەيدىڭ ۇزاق مەرزىمدى ءوسىمىن شەكتەي الادى. جالپى، ەكى ەكونوميكانىڭ دا بولاشاعى سوعىستىڭ اياقتالۋىنا عانا ەمەس، اقش، ەۋروپا جانە باسقا دا اكتورلار قاتىساتىن كوپجاقتى كەلىسىمدەردىڭ مازمۇنىنا بايلانىستى.»
ساياساتتانۋشى باۋىرجان اۋكەننىڭ پىكىرى
باۋىرجان اۋكەننىڭ ايتۋىنشا، ەكى ەل دە ۇزاققا سوزىلعان سوعىستان ەكونوميكالىق تۇرعىدان قاتتى السىرەپ وتىر:
«ۋكراينادا اسكەري شىعىنداردىڭ ءوسۋى، ميگراسيا، ينفراقۇرىلىمنىڭ بۇزىلۋى جانە وندىرىستىك مۇمكىندىكتەردىڭ قىسقارۋى ەكونوميكانى ۇزاق ۋاقىت بويى سىرتقى قولداۋعا تاۋەلدى ەتەدى. رەسەي ەكونوميكاسى دا سانكسيالىق قىسىمنىڭ كۇشەيۋى، تەحنولوگيالىق شەكتەۋلەر، بيۋدجەت تاپشىلىعى جانە اسكەري ءوندىرىستىڭ شەكتەن تىس ۇلەس الۋى ناتيجەسىندە ترانسفورماسيالاۋعا ءماجبۇر».
ساياساتتانۋشىنىڭ ايتۋى بويىنشا:
«اقش پەن ۋكراينا رەسەي–ۋكراينا سوعىسىن توقتاتۋعا ارنالعان كەلىسسوزدەر فورماتىن قايتا قاراپ، جاڭا نۇسقاسىن جاريالادى. مۇنىڭ ءوزى حالىقارالىق ورتادا ايتارلىقتاي نازارعا ىلىكتى، سەبەبى بۇرىنعى ۆاشينگتون ۇسىنعان ۇسىنىس رەسەيگە تىم ءتيىمدى سانالىپ، سىنعا الىنعان ەدى. سوندىقتان جاڭا قۇجات كييەۆتىڭ ەگەمەندىگىن شىنايى قورعاۋدى باستى قاعيدا رەتىندە بەلگىلەپ، بىتىمگە قاتىستى تالاپتاردى ناقتىلاي ءتۇستى. جەكسەنبى كۇنى اقش پەن ۋكراينا رەسمي تۇلعالارى كەز كەلگەن ءبىتىم كەلىسىمى ۋكراينانىڭ مەملەكەتتىك تۇتاستىعى مەن ەگەمەندىگىن تولىق قولداۋى قاجەت ەكەنىن ارنايى اتاپ ءوتتى. بۇل تۇجىرىمدامانىڭ ەگجەي-تەگجەيى كوپ اشىلماسا دا، ونىڭ ساياسي ءمانى ايقىن: كييەۆ ءوز پوزيسياسىن جۇمسارتپايدى، ال باتىستىق دەلدالدار سونى نەگىزگە الا وتىرىپ ۇسىنىستارىن جاڭارتتى. الايدا بۇل ماسكەۋ ءۇشىن ستراتەگيالىق بەلگىسىزدىك تۋدىرادى.»
«وسىنى ەسكەرە وتىرىپ، قاقتىعىستىڭ جاقىن ارادا اياقتالۋى تىم قيىن ەكەندىگى كورىنەدى»،- دەيدى باۋىرجان اۋكەن.
«جاڭارتىلعان قۇرىلىم ۋكراينا مۇددەلەرىنە ساي كەلسە دە، ماسكەۋ ءۇشىن ورىندالۋى مۇمكىن ەمەس تارماقتار جەتكىلىكتى. تەرريتوريا ماسەلەسى، قاۋىپسىزدىك كەپىلدىكتەرىنىڭ كۇشەيۋى، امنيستيادان باس تارتۋ، ناتو-عا قاتىستى شەكتەۋلەردىڭ جۇمسارۋى – بۇلاردىڭ ءارقايسىسى رەسەيدىڭ ستراتەگيالىق كوزقاراسىنا قايشى. سوندىقتان تاراپتار ۇستانىمدارى ءالى دە بىر-بىرىنە جاقىنداماعاندىقتان، ديپلوماتيالىق جولمەن تۇراقتى بەيبىت شەشىمگە كەلۋ پەرسپەكتيۆاسى تىم الىس»،- دەپ اتاپ ءوتتى ساياساتتانۋشى.
«جالپى العاندا، ساياسي، اسكەري جانە ەكونوميكالىق فاكتورلاردىڭ كۇردەلىلىگى سوعىستىڭ جاقىن ارادا اياقتالۋىنا مۇمكىندىك بەرمەي وتىر. تاراپتاردىڭ ستراتەگيالىق ماقساتتارى بىر-بىرىمەن تولىق ۇيلەسپەيتىندىكتەن، بەيبىت كەلىسىم تەك جاعداي تۇبەگەيلى وزگەرگەندە عانا ورىندالۋى ىقتيمال»،-دەپ ءوز ءسوزىن تۇيىندەدى باۋىرجان اۋكەن.
