كونفەرەنسيا جۇمىسىن ت.رىسقۇلوۆ اتىنداعى جاڭا ەكونوميكالىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ رەكتورى سەرىك سۆياتوۆ اشىپ، قوعام قايراتكەرىنىڭ ءومىر جولى جايىندا جينالعان قاۋىمعا قىسقاشا اڭگىمەلەپ بەردى.
– تۇرار رىسقۇلوۆ – تەرەڭ ويلى، بولاشاقتى بولجاي بىلگەن الەمدىك دەڭگەيدەگى رەفورماتور تۇلعا. ول – ەكونوميكا، مادەنيەت، ديپلوماتيا، تاريح، عىلىم، ءبىلىمنىڭ ءار سالاسىن جەتە مەڭگەرگەن اسا تالانتتى ادام. تۇرار ءاۋ باستان تۇركىتىلدەس حالىقتاردىڭ كونفەدەراسياسىن قۇرۋدى ۇسىنىپ، ەكونوميكالىق-ساياسي جاقتان تاۋەلسىز بولۋدى ارمانداعان. قاناۋشىلىقتى، وتارشىلدىقتى، ءشوۆينيزمدى، ۇلتتىق ساياساتتى بۇرمالاۋشىلىقتى ورتالىق ۇكىمەتكە اشىق جەتكىزگەن. ول شارۋاشىلىقتىڭ بارلىق سالاسىنا ۇتىمدى ۇسىنىستار ايتقان، – دەدى س. سۆياتوۆ. راسىندا دا، تۇرار رىسقۇلوۆ ۇلتتىق ەكونوميكانىڭ، ونەركاسىپتىڭ، ءتىپتى تۇرعىن ءۇي جانە كوممۋنالدىق شارۋاشىلىقتىڭ، الەۋمەتتىك-ساياسي ماڭىزى بار وندىرىستىك سالالاردىڭ دامۋىنا ۇشان-تەڭىز ەڭبەك سىڭىرگەن. تۇرار رىسقۇلوۆتىڭ حح عاسىردىڭ باسىندا ايتقان ستراتەگيالىق ماڭىزدى شەشىمدەرى بۇگىندە دە ءوزىنىڭ ماڭىزىن جويعان جوق. ايتالىق، 1927-1930 جىلدارى تۇراردىڭ ىقپالىمەن ورتالىق ازياعا، باتىس قىتايعا، باتىس موڭعولياعا، باتىس سىبىرگە داڭعىل جول سالعان تۇركسىب تەمىرجولى اشىلدى. ءقازىر سول تۇركسىب ماگيسترالىنىڭ ىزىمەن ەكونوميكالىق قاتىناستار قارقىندى دامۋ ۇستىندە.
تۇراردىڭ وقۋ-اعارتۋ سالاسىنا سىڭىرگەن ەڭبەگى دە وراسان زور. رىسقۇلوۆ باسشىلىق قىزمەتتە جۇرگەندە 1920 جىلى تۇركىستان ۇكىمەتىنىڭ شەشىمىمەن تاشكەندە قىرعىز-قازاق ينستيتۋتى اشىلسا، 1924 جىلى ماسكەۋدە شىعىس حالىقتارىنىڭ ۋنيۆەرسيتەتى شاڭىراق كوتەردى. 1928 جىلى الماتىدا قازاق ۋنيۆەرسيتەتى، 1929 جىلى مال دارىگەرلىك ينستيتۋتى، 1930 جىلى اۋىل-شارۋاشىلىق ينستيتۋتى جۇمىس باستادى.
تۇرار رىسقۇلوۆ 1936 جىلى ورتالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ مۇشەسى بولىپ تۇرعان كەزىندە جانە رەسەيدىڭ سوۆناركوم ءتوراعاسىنىڭ ورىنباسارى قىزمەتىن اتقارعان شاعىندا قازاقستان مەن قىرعىزستاننىڭ وداقتىق رەسپۋبليكا بولۋىنا ىقپال ەتتى. بۇل ونىڭ ەلىنە سىڭىرگەن زور ەڭبەگى دەۋگە بولدى. ويتكەنى، قازاقستان وداقتىق رەسپۋبليكا دارەجەسىنە جەتپەگەندە باشقۇرتستان، تاتارستان، باسقا اۆتونوميالى رەسپۋبليكالار سياقتى رەسەيدىڭ قۇرامىندا قالا بەرەر ەدى. ءوزىنىڭ سوتتالار الدىنداعى سوڭعى سوزىندە تۇرار قازاقستان مەن قىرعىزستاننىڭ وداقتىق رەسپۋبليكا بولۋىن ماقتانىشپەن ايتىپ كەتكەن. قازاق ەلىنىڭ تاۋەلسىزدىك ءۇشىن كۇرەس تاريحىنداعى ت.رىسقۇلوۆتىڭ وسى ەڭبەگىن ايرىقشا باعالاۋعا بولادى.
كونفەرەنسيا بارىسىندا ءسوز العان رۇعا اكادەميگى، ەكونوميكا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور ورازالى سابدەن قازاقستاندا «تۇرارتانۋ» مەملەكەتتىك عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتىن قۇرۋ كەرەكتىگىن ايتتى. «تۇرار رىسقۇلوۆتىڭ ەڭبەكتەرى وتە قۇندى جانە اۋقىمدى. ال ولاردى تەرەڭ زەرتتەۋ ءۇشىن قازاقستاندا «تۇرارتانۋ» مەملەكەتتىك عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتىن قۇرۋ كەرەك. تۇرار رىسقۇلوۆتىڭ مۇرالارىن زەرتتەۋ جۇمىستارى ءالى الدا. شەت ەلدەردىڭ مۇراعاتتارىندا بەتى اشىلماعان قانشاما مۇرالار جاتىر. ولاردى زەرتتەۋ ءۇشىن، مەملەكەتتىك تاپسىرىس، مەملەكەتتىك كوزقاراس كەرەك. مىسالى، رەسەيدە رىسقۇلوۆتىڭ باسشىلىعىمەن جۇرگىزىلگەن كوميسسيالاردىڭ جۇزدەگەن وتىرىستارىنىڭ ستەنوگراممالارىن، جاساعان باياندامالارىن مەملەكەتتىڭ قولاۋىنسىز الۋ مۇمكىن ەمەس»، – دەدى و. سابدەن.
سونداي-اق، ورازالى سابدەن ۇلى تۇرار رىسقۇلوۆتىڭ الداعى 125 جىلدىعىنا دايىندىقتىڭ باستالىپ تا كەتكەندىگىن جەتكىزدى.
– تۇرار رىسقۇلوۆتىڭ 125 جىلدىعىن حالىقارالىق دەڭگەيدە اتاپ ءوتۋىمىز قاجەت. ءقازىر ارنايى جۇمىس توبى قۇرىلدى. شارانى وتكىزۋ جوسپارى جاسالىنىپ، ۇكىمەتتىڭ قاراۋىنا جىبەرىلدى. ءقازىر تالقىلانىپ جاتىر. وعان قوسا، رىسقۇلوۆتىڭ ەڭبەكتەرىن 25 توم ەتىپ شىعارۋ ويىمىزدا بار، – دەدى. حالىقارالىق عىلىمي كونفەرەنسيادا اۆستريا، موڭعوليا جانە جۇڭگو ەلدەرىنىڭ وكىلدەرى، قازاقستاننىڭ قوعام قايراتكەرلەرى، رىسقۇلوۆتانۋشىلار، عالىم-ەكونوميستەر، جوو وقىتۋشىلارى مەن ماگيسترانتتارى ويلارىن ورتاعا سالدى.
نۇرلان جۇماحان.
