بiزدiڭ اۋىل – شاعىن دەۋگە دە، ۇلكەن دەپ اۋىز تولتىرا ايتۋعا دا كەلمەيتiن ەلدiمەكەن. شاعىن دەمەيتiنiمiز – اۋىلدىڭ و شەتi مەن بۇ شەتiنە جۇگiرiپ شىققاندا دەمiمiز بiتiپ، كادiمگiدەي القىنىپ كەتەمiز. ۇلكەن ەمەستiگi – كۇللi اۋىل تۇرعىندارىنىڭ تۇشكiرگەنiنە دەيiن بارلىعى حاباردار بولىپ جۇرگەنi.
بiر ۇستەل باسىنا جينالعان بiزدەردi تاماقتاندىرا وتىرىپ، اكەم مەن انام شۇڭكiل-شۇڭكiل اڭگiمەگە كiرiسەتiن. مۇندايدا ءتۇرiك قۇلاق قالاي تىنىش قالماق؟ سودان اۋزىمىز – تاماقتا، قۇلاعىمىز – سوزدە.
[caption id="attachment_8841" align="alignleft" width="212"]
وتباسىنىڭ تىرەگى اكە دەگەن[/caption]
بiزدiڭ داستارحان باسىندا قانداي اڭگiمەلەردiڭ تيەگi اعىلاتىنىن جايىپ سالعىمىز جوق. وتباسىلىق اڭگiمە ەمەس، وتباسىنداعى جىلىلىق تۋرالى ايتقىمىز كەلەدi.
وتباسىنداعى جىلىلىق – «ايىم-كۇنiم» دەپ وبەكتەۋ ەمەس. ايتقانىڭدى ورىنداپ، ۇلدە مەن بۇلدەگە وراپ قويۋدى دا وتباسىلىق جاقىندىققا جاتقىزا الماس ەدiك.
بالا بەلگiلi بiر وتباسىنىڭ مۇشەسi ەكەنiن، ونداعى جاندارعا قادiرلi، اياۋلى، قىمبات بولاتىنىن كوڭiلiمەن ءتۇيسiنگەنi ءجون.
قوعامي ءومiرگە ارالاسپاستان بۇرىن بالا ەڭ الدىمەن وتباسى ءومiرiمەن تانىسادى. ۇيادا نە كورسە، ۇشقاندا سونى iلەتiن قازاقى فيلوسوفيا وتباسىنىڭ iرگەسiن بەرiك قىلىپ، ونداعى جانداردىڭ ءومiرلiك سەنiمiن قالىپتاستىرۋدان بايقالماق.
بiزدiڭ شاعىن دا ەمەس، ۇلكەن دە ەمەس اۋىلىمىزدا جوبامەن 1000-1500 ءتۇتiن بار-تىن. مەملەكەت سالىپ بەرگەن سىرتقى تۇرپاتى بiردەي ۇيلەردiڭ ءارقايسىسىندا ءتۇرلiشە تاعدىر بارىن، بالا بولساق تا، سەزەتiنبiز. سول وتباسىلاردىڭ تاعدىرى مەنiڭ قۇرداستارىمنىڭ بولاشاعىنا دا اسەرiن تيگiزدi. ايتپەسە، بارلىعىمىز بiر اۋىلدا تاربيەلەندiك، بiر بالاباقشاعا، بiر مەكتەپكە باردىق، بiر مۇعالiمنiڭ الدىن كوردiك. تەك سودان كەيiنگi ءومiرiمiز وزگە ارناعا بەت بۇرىپ كەتتi. نەگە؟
سەبەبi، ءارقايسىمىز ءارتۇرلi وتباسىنىڭ جىلۋىن الدىق. كەيبiرi وتباسىلىق جاقىندىقتىڭ تەك سىرتقى تۇرپاتىن عانا سەزدi.
بiزدiڭ اتا-انالاردىڭ بiرازى جاقسى بالا تاربيەلەۋدiڭ ءادiسi جاڭا زامانعى عىلىمي كiتاپتا، كەيبiرi داستۇردە بار دەپ بiلدi.
شاعىن دا ەمەس، ۇلكەن دە ەمەس بiزدiڭ اۋىلداعى وتباسىلاردىڭ مiنەزi دە، قۇرامى دا ءتۇرلiشە بولعانىن ايتىپ ءوتتiك. بiزدiڭ اتا-انالارىمىز دا ءارتۇرلi ەدi. بiراق، سول اۋىلدىڭ بالالارى، مەنiڭ قۇرداستارىمنان سۇراڭىز، ءارتۇرلi اتا-انالارىن ءتۇرلiشە جاقسى كورەدi. ءبارiبiر جاقسى كورەدi. بالانى تاربيەلەۋدiڭ كiلتiن دۇرىس تابا العان اتا-انالاردىڭ بالالارىنا بەرگەن ەڭ باستى نارسەسi – جۇرەك جىلۋى. دۇنيەنiڭ وزگەسi تەڭ كەلمەيتiن وسىنداي ىستىق سەزiمدەردi سiڭiرگەن بالا ودان كەيiنگi كەرەك نارسەنi ءوزi-اق جاساپ الادى. تەك سول كەرەكتەردiڭ دە ءجون-جوسىعى، شاما-شەكاراسى بار ەكەنiن وتباسىندا ءتۇسiندiرiپ، ارتىق-كەمiن ايتىپ بەرسە.
ءداستۇر دەمەكشi، وتباسىلىق جىلىلىقتىڭ باستاۋى، قاتال اتا-انا مەن ەركە بالا اراسىنداعى ديپلوماتيالىق قارىم-قاتىناستاردى رەتتەۋشi، ياعني ەلشi قىزمەتiن كوبiنە اتا-اجەلەر اتقاراتىن. اتا-اجەلەردiڭ كەلەسi بiر فۋنكسياسى – اتا-انانىڭ بالاعا شەكتەن تىس ەلجiرەمەۋiن، بالانىڭ اتا-اناشىل بولا قالماۋىن دا قاداعالاپ تۇراتىن ەدi. ۇلكەندەردiڭ موينىنداعى كەلەسi بiر مiندەت – تۋىستاردىڭ جات بولماۋىنىڭ قامىن كۇيتتەپ، نەمەرەسiن ارقالاپ، كۇللi تۋعان-تۋىستى ارالاپ، كiم ەكەنiڭدi، قايدان شىققانىڭدى جالىقپاي ءتۇسiندiرiپ بەرەتiن. اتا-اجە ينستيتۋتى ەڭ الدىمەن وتكەندi قادiرلەۋگە، كەشەگiنi قۇرمەتتەۋگە ىقپال ەتەدi. بۇگiنگi تاريح، ادەبيەت، ادەپ سەكiلدi ءپان مۇعالiمدەرiنiڭ يىعىنداعى جۇكتi ءداستۇرلi وتباسىنىڭ اتا-اجەلەرi قىڭق ەتپەستەن كوتەرiپ ءجۇر. جەتi اتانى جاتتاتۋ، تەگiڭدi ايتقىزۋ، حالىقتىق داستۇردەگi ولەڭ-جىرلاردان «كونسەرت» قويدىرتۋ – اتا-اجەلەردiڭ ۇلكەن قۋانىشى. مەيiرiمگە مەيiلiنشە قانعان بالا بولاشاقتا جاماندىق اتاۋلىدان iرگەسiن اۋلاق سالادى. ۇلكەندەردەن العان جىلۋدىڭ سارقىنى ءبارiبiر بiر بايقالادى.
شاعىن دا ەمەس، ۇلكەن دە ەمەس بiزدiڭ اۋىلداعى وتباسىلاردىڭ مiنەزi دە، قۇرامى دا ءتۇرلiشە بولعانىن ايتىپ ءوتتiك. بiزدiڭ اتا-انالارىمىز دا ءارتۇرلi ەدi. بiراق، سول اۋىلدىڭ بالالارى، مەنiڭ قۇرداستارىمنان سۇراڭىز، ءارتۇرلi اتا-انالارىن ءتۇرلiشە جاقسى كورەدi. ءبارiبiر جاقسى كورەدi. بالانى تاربيەلەۋدiڭ كiلتiن دۇرىس تابا العان اتا-انالاردىڭ بالالارىنا بەرگەن ەڭ باستى نارسەسi – جۇرەك جىلۋى. دۇنيەنiڭ وزگەسi تەڭ كەلمەيتiن وسىنداي ىستىق سەزiمدەردi سiڭiرگەن بالا ودان كەيiنگi كەرەك نارسەنi ءوزi-اق جاساپ الادى. تەك سول كەرەكتەردiڭ دە ءجون-جوسىعى، شاما-شەكاراسى بار ەكەنiن وتباسىندا ءتۇسiندiرiپ، ارتىق-كەمiن ايتىپ بەرسە.
ءتۇسiندiرۋ دەمەكشi، ونى ءتۇسiندiرۋدiڭ دە قاجەتi شامالى. وتباسىنداعى ارەكەت ارقىلى بالا كەرەگiن كوڭiلiنە ءتۇيiپ، جۇرەگiنە بەرiك بايلايدى.
قازاق – ءسوزدi، ءسوز يەسiن قۇرمەتتەيتiن حالىق. دەسە دە، «مولدانىڭ ايتقانىن iستەپ، iستەگەنiن iستەمەۋ» – قولىنان كەلە بەرمەيتiنi جانە بار. اعا قازاق سونداي بولعاندا، بالا قازاقتان نە كۇتەسiز؟ ول اتا-انانىڭ ايتقانىن ەمەس، iستەگەنiن قايتالايدى.
كiشكەنە بالا – ۇلكەن تاعدىر. سول بالانىڭ (تاعدىردىڭ ەمەس) ءبارi بiردەي. الاسى دا، قۇلاسى دا جوق. وسە كەلە، سىرتقى تۇرپاتى اۋىسىپ، جات قىلىقتارعا اۋەس بولىپ كەتەتiنi بولماسا. سول جات قىلىقتار قايدان شىعادى؟
بالا تاربيەسiندە اتا-انانىڭ ۇلكەن ورىن الاتىنى بەلگiلi. وكiنiشتiسi سول، بۇگiنگi بالا – اتا-انادان عانا ەمەس، وتباسىدان الشاقتاپ بارادى. عاسىرلار بويى قالىپتاسقان بۇل الەۋمەتتiك ينستيتۋتتىڭ الەۋەتi نەگە ءالسiرەدi؟
[caption id="attachment_8843" align="alignright" width="463"]
تورتوبەلگە ءمىنىپ، اكەلەرىمىز الدەقايدا كەتىپ بارا جاتپاۋشى ما ەدى...[/caption]
بiرiنشiدەن، وتباسى ۇعىمىنىڭ عانا ەمەس، ءسوزiنiڭ دە ماعىناسى كەمي تۇسكەن. ونىڭ كيەسi جوعالىپ بارادى. وتباسى قاسيەتتi وداق – نەكەمەن بايلانىستىرىلۋى تيiس ەدi. وتباسى دا، نەكە دە قاعاز ءجۇزiندە اتقارىلاتىن iس، ەڭ الدىمەن رەسمي ورگاندارعا قاجەتتi شارا ەسەبiندە عانا كورiنiس بەرەتiن بولدى.
ەكiنشiدەن، وتباسىلىق ماڭگiلiك بiرلiكتiڭ كوبەسi سوگiلە باستادى. بۇگiن وتاۋ تiگiپ، ەرتەڭ شاڭىراعىن قۇلاتاتىنداردىڭ قاتارى كوبەيمەسە ەكەن دەگەن تiلەگiمiز بiر كۇنi ورىندالار دەگەن ءۇمiتiمiز عانا بار.
ءۇشiنشiدەن، وتباسىنداعى ءتۇسiنiسپەۋشiلiكتەر مەن كيكiلجiڭدەر بالا تاربيەسiنە كەرi ىقپال ەتۋدە.
وتباسىلىق جىلى قارىم-قاتىناستاردىڭ باستى كورسەتكiشi – جۇبايلاردىڭ جاراسىمدىلىعى ەكەنiن ايتا كەتكiمiز كەلەدi. وتباسىن قۇراتىن دا، ونىڭ سىرتقى بەينەسiن جاسايتىن دا سولار. جۇبايلىق ءتۇسiنiستiكتiڭ دەڭگەيiنە وراي «كiشi مەملەكەتتiڭ» تابيعي بەينەسi قالىپتاسادى، وتباسىندا ورناعان ءداستۇردiڭ بiر ۇشىعى بايقالادى.
ۇيدەگi جانجال بالا ساناسىنا كەرi ىقپال ەتەدi. ءاسiرەسە، انانىڭ كوڭiل-كۇيi بالاعا قاتتى اسەر بەرەدi. مۇنداي جاعدايدا اتا-اناسىنىڭ جىلى قارىم-قاتىناسىنان ۇلگi الاتىن دوستىق پەن ماحاببات تۋرالى العاشقى بالاڭ سەزiمدەر بالا جۇرەگiنەن جوعالا باستايدى.
ادەتتە بالا اكەدەن كۇشتiلiكتi، مىقتىلىقتى، باتىلدىقتى، قاتتىلىقتى، شەشەدەن جۇمساقتىق، مەيiرiمدiلiك، جىلىلىق سەكiلدi سەزiمدەردi قابىلدايدى. اتا-انا بالانىڭ وزگە ادامدار، تۇتاس عالام تۋرالى كوزقاراسىن قالىپتاستىراتىن، ادامگەرشiلiك شەكارالارىن ايىرىپ بەرەتiن العاشقى مەكتەپ.
ۇيدەگi جانجال بالا ساناسىنا كەرi ىقپال ەتەدi. ءاسiرەسە، انانىڭ كوڭiل-كۇيi بالاعا قاتتى اسەر بەرەدi. مۇنداي جاعدايدا اتا-اناسىنىڭ جىلى قارىم-قاتىناسىنان ۇلگi الاتىن دوستىق پەن ماحاببات تۋرالى العاشقى بالاڭ سەزiمدەر بالا جۇرەگiنەن جوعالا باستايدى.
بالاباقشا، مەكتەپ، ۋنيۆەرسيتەت سەكiلدi الەۋمەتتiك ينستيتۋتتار ادام ءومiرiنiڭ بەلگiلi بiر كەزەڭدەرiندە عانا ىقپال ەتە الادى. ال وتباسى – ادام پانيگە كەلiپ، باقيعا بەت بۇرعانىنشا قاسىنان تابىلاتىن، قيسىعىن تۇزەپ، ءتۇزۋiن جەتiلدiرەتiن بiردەن-بiر تاربيە مەكتەبi. سوندىقتان، بالا تاربيەلەۋدەگi وتباسى ءرولiنiڭ ءالسiرەپ بارا جاتقانىنان قورقۋ كەرەك. ويتكەنi، وزگە قوعامدىق ينستيتۋتتار ورنىن تولتىرا المايتىن جاعداي بۇل. وتباسىلىق تاربيە مەن قوعامدىق تاربيە بiر-بiرiنiڭ قۇندىلىقتارىنا قايشى كەلمەي، بiر باعىتتا جۇمىس iستەسە، قۇبا قۇپ.
[caption id="attachment_8844" align="alignleft" width="448"]
اۋىلدىڭ جانى - تەرەڭ ساي[/caption]
كiشكەنە بالا – ۇلكەن تاعدىر. سول بالانىڭ (تاعدىردىڭ ەمەس) ءبارi بiردەي. الاسى دا، قۇلاسى دا جوق. وسە كەلە، سىرتقى تۇرپاتى اۋىسىپ، جات قىلىقتارعا اۋەس بولىپ كەتەتiنi بولماسا. سول جات قىلىقتار قايدان شىعادى؟ ۇلگiلi، ونەگەلi اتا-اناسى بار شاڭىراقتان قىڭىر ۇل، قوڭىرتوبەل تiرلiگi بار قاراپايىم وتباسىنان ايتۋلى ۇرپاق تاربيەلەنسە، اتا-انانىڭ اتاعى ەمەس، تاربيەسiنiڭ ماڭىزدى بولعانى دەپ ۇعىڭىز. شىندىعىندا، پارادوكستار مولىنان كەزدەسەدi. كەيدە ماتەريالدىق جاعداي دا، مادەنيەت تە، اتا-انانىڭ بiلiمدارلىعى دا وتباسىنداعى جىلىلىقتى، بالاعا دەگەن مەيiرiمدi اۋىستىرا المايدى.
بiزدiڭ اۋىلدا مۇنداي وتباسىلار كوپ ەدi. ءالi دە بار شىعار
وتباسى – وزگە الەۋمەتتiك ينستيتۋتتارمەن تەڭەستiرiلمەيتiن، سالىستىرۋعا مۇلدەم بولمايتىن ۇلكەن مەكتەپ. ول كiشكەنە ادامعا ۇلكەن ءومiرلiك ماقسات پەن قۇندىلىقتاردىڭ باستاۋىن كورسەتiپ، نەنi ۇيرەنiپ، نەدەن جيرەنۋ كەرەگiنە جول سiلتەيدi. وتباسى بەرگەن تاربيە نەگiزiندە ادامنىڭ قوعامعا، ورتاعا دەگەن كوزقاراسى قالىپتاسادى. اتا-انانىڭ ۇلگi-ونەگەسiن كورگەن، وتباسىلىق جىلىلىقتى سەزiنگەن بالا عانا «اسىق جانە قاشىق بولاتىن» ادەتتەردi ايىرا الماق.
...شاعىن دا ەمەس، ۇلكەن دە ەمەس بiزدiڭ اۋىلدا قالالىق ولشەممەن العاندا «كوپ»، اۋىلدىق ولشەممەن «ورتاشا»، ۇلكەندەردiڭ ءسوزiمەن ايتقاندا «قۇدايدىڭ بۇيىرعان» بiرنەشە بالاسى بار وتباسىلارى ءشاي ءۇستiندە شۇڭكiل-شۇڭكiل اڭگiمەگە كiرiسەتiن. ءاربiر ءۇيدiڭ قارادومالاعىنىڭ انشەيiندە ءتۇرiك قۇلاعى مۇندايدا قالاي تىنىش قالماق؟
جوق، ماسەلە، كiمنiڭ قالاي تۇشكiرگەنi تۋرالى اڭگiمەدە ەمەس. اكە مەن شەشەنiڭ بiر-بiرiنە دەگەن ىستىق ىقىلاستارىندا. بiرiنiڭ كوڭiلiن ەكiنشiسi اۋلاعىسى كەلiپ تۇراتىن جاراستىقتارىندا. بالا شۋىنا تولى شاڭىراقتا بiرiن-بiرi تىڭداي بiلەتiن، تىڭداي الاتىن، تىڭداعىسى كەلەتiن سىيلاستىقتارىندا.
بiزدiڭ اۋىلدا مۇنداي وتباسىلار كوپ ەدi. ءالi دە بار شىعار.
