Bizdiń aýyl – shaǵyn deýge de, úlken dep aýyz toltyra aıtýǵa da kelmeıtin eldimeken. Shaǵyn demeıtinimiz – aýyldyń o sheti men bu shetine júgirip shyqqanda demimiz bitip, kádimgideı alqynyp ketemiz. Úlken emestigi – kúlli aýyl turǵyndarynyń túshkirgenine deıin barlyǵy habardar bolyp júrgeni.
Bir ústel basyna jınalǵan bizderdi tamaqtandyra otyryp, ákem men anam shúńkil-shúńkil áńgimege kirisetin. Mundaıda túrik qulaq qalaı tynysh qalmaq? Sodan aýzymyz – tamaqta, qulaǵymyz – sózde.
[caption id="attachment_8841" align="alignleft" width="212"]
Otbasynyń tiregi áke degen[/caption]
Bizdiń dastarhan basynda qandaı áńgimelerdiń tıegi aǵylatynyn jaıyp salǵymyz joq. Otbasylyq áńgime emes, otbasyndaǵy jylylyq týraly aıtqymyz keledi.
Otbasyndaǵy jylylyq – «aıym-kúnim» dep óbekteý emes. Aıtqanyńdy oryndap, úlde men búldege orap qoıýdy da otbasylyq jaqyndyqqa jatqyza almas edik.
Bala belgili bir otbasynyń múshesi ekenin, ondaǵy jandarǵa qadirli, aıaýly, qymbat bolatynyn kóńilimen túısingeni jón.
Qoǵamı ómirge aralaspastan buryn bala eń aldymen otbasy ómirimen tanysady. Uıada ne kórse, ushqanda sony iletin qazaqy fılosofıa otbasynyń irgesin berik qylyp, ondaǵy jandardyń ómirlik senimin qalyptastyrýdan baıqalmaq.
Bizdiń shaǵyn da emes, úlken de emes aýylymyzda jobamen 1000-1500 tútin bar-tyn. Memleket salyp bergen syrtqy turpaty birdeı úılerdiń árqaısysynda túrlishe taǵdyr baryn, bala bolsaq ta, sezetinbiz. Sol otbasylardyń taǵdyry meniń qurdastarymnyń bolashaǵyna da áserin tıgizdi. Áıtpese, barlyǵymyz bir aýylda tárbıelendik, bir balabaqshaǵa, bir mektepke bardyq, bir muǵalimniń aldyn kórdik. Tek sodan keıingi ómirimiz ózge arnaǵa bet buryp ketti. Nege?
Sebebi, árqaısymyz ártúrli otbasynyń jylýyn aldyq. Keıbiri otbasylyq jaqyndyqtyń tek syrtqy turpatyn ǵana sezdi.
Bizdiń ata-analardyń birazy jaqsy bala tárbıeleýdiń ádisi jańa zamanǵy ǵylymı kitapta, keıbiri dástúrde bar dep bildi.
Shaǵyn da emes, úlken de emes bizdiń aýyldaǵy otbasylardyń minezi de, quramy da túrlishe bolǵanyn aıtyp óttik. Bizdiń ata-analarymyz da ártúrli edi. Biraq, sol aýyldyń balalary, meniń qurdastarymnan surańyz, ártúrli ata-analaryn túrlishe jaqsy kóredi. Báribir jaqsy kóredi. Balany tárbıeleýdiń kiltin durys taba alǵan ata-analardyń balalaryna bergen eń basty nársesi – júrek jylýy. Dúnıeniń ózgesi teń kelmeıtin osyndaı ystyq sezimderdi sińirgen bala odan keıingi kerek nárseni ózi-aq jasap alady. Tek sol kerekterdiń de jón-josyǵy, shama-shekarasy bar ekenin otbasynda túsindirip, artyq-kemin aıtyp berse.
Dástúr demekshi, otbasylyq jylylyqtyń bastaýy, qatal ata-ana men erke bala arasyndaǵy dıplomatıalyq qarym-qatynastardy retteýshi, ıaǵnı elshi qyzmetin kóbine ata-ájeler atqaratyn. Ata-ájelerdiń kelesi bir fýnksıasy – ata-ananyń balaǵa shekten tys eljiremeýin, balanyń ata-anashyl bola qalmaýyn da qadaǵalap turatyn edi. Úlkenderdiń moınyndaǵy kelesi bir mindet – týystardyń jat bolmaýynyń qamyn kúıttep, nemeresin arqalap, kúlli týǵan-týysty aralap, kim ekenińdi, qaıdan shyqqanyńdy jalyqpaı túsindirip beretin. Ata-áje ınstıtýty eń aldymen ótkendi qadirleýge, keshegini qurmetteýge yqpal etedi. Búgingi tarıh, ádebıet, ádep sekildi pán muǵalimderiniń ıyǵyndaǵy júkti dástúrli otbasynyń ata-ájeleri qyńq etpesten kóterip júr. Jeti atany jattatý, tegińdi aıtqyzý, halyqtyq dástúrdegi óleń-jyrlardan «konsert» qoıdyrtý – ata-ájelerdiń úlken qýanyshy. Meıirimge meıilinshe qanǵan bala bolashaqta jamandyq ataýlydan irgesin aýlaq salady. Úlkenderden alǵan jylýdyń sarqyny báribir bir baıqalady.
Shaǵyn da emes, úlken de emes bizdiń aýyldaǵy otbasylardyń minezi de, quramy da túrlishe bolǵanyn aıtyp óttik. Bizdiń ata-analarymyz da ártúrli edi. Biraq, sol aýyldyń balalary, meniń qurdastarymnan surańyz, ártúrli ata-analaryn túrlishe jaqsy kóredi. Báribir jaqsy kóredi. Balany tárbıeleýdiń kiltin durys taba alǵan ata-analardyń balalaryna bergen eń basty nársesi – júrek jylýy. Dúnıeniń ózgesi teń kelmeıtin osyndaı ystyq sezimderdi sińirgen bala odan keıingi kerek nárseni ózi-aq jasap alady. Tek sol kerekterdiń de jón-josyǵy, shama-shekarasy bar ekenin otbasynda túsindirip, artyq-kemin aıtyp berse.
Túsindirý demekshi, ony túsindirýdiń de qajeti shamaly. Otbasyndaǵy áreket arqyly bala keregin kóńiline túıip, júregine berik baılaıdy.
Qazaq – sózdi, sóz ıesin qurmetteıtin halyq. Dese de, «moldanyń aıtqanyn istep, istegenin istemeý» – qolynan kele bermeıtini jáne bar. Aǵa qazaq sondaı bolǵanda, bala qazaqtan ne kútesiz? Ol ata-ananyń aıtqanyn emes, istegenin qaıtalaıdy.
Kishkene bala – úlken taǵdyr. Sol balanyń (taǵdyrdyń emes) bári birdeı. Alasy da, qulasy da joq. Óse kele, syrtqy turpaty aýysyp, jat qylyqtarǵa áýes bolyp ketetini bolmasa. Sol jat qylyqtar qaıdan shyǵady?
Bala tárbıesinde ata-ananyń úlken oryn alatyny belgili. Ókinishtisi sol, búgingi bala – ata-anadan ǵana emes, otbasydan alshaqtap barady. Ǵasyrlar boıy qalyptasqan bul áleýmettik ınstıtýttyń áleýeti nege álsiredi?
[caption id="attachment_8843" align="alignright" width="463"]
Tórtóbelge minip, ákelerimiz áldeqaıda ketip bara jatpaýshy ma edi...[/caption]
Birinshiden, otbasy uǵymynyń ǵana emes, sóziniń de maǵynasy kemı túsken. Onyń kıesi joǵalyp barady. Otbasy qasıetti odaq – nekemen baılanystyrylýy tıis edi. Otbasy da, neke de qaǵaz júzinde atqarylatyn is, eń aldymen resmı organdarǵa qajetti shara esebinde ǵana kórinis beretin boldy.
Ekinshiden, otbasylyq máńgilik birliktiń kóbesi sógile bastady. Búgin otaý tigip, erteń shańyraǵyn qulatatyndardyń qatary kóbeımese eken degen tilegimiz bir kúni oryndalar degen úmitimiz ǵana bar.
Úshinshiden, otbasyndaǵy túsinispeýshilikter men kıkiljińder bala tárbıesine keri yqpal etýde.
Otbasylyq jyly qarym-qatynastardyń basty kórsetkishi – jubaılardyń jarasymdylyǵy ekenin aıta ketkimiz keledi. Otbasyn quratyn da, onyń syrtqy beınesin jasaıtyn da solar. Jubaılyq túsinistiktiń deńgeıine oraı «kishi memlekettiń» tabıǵı beınesi qalyptasady, otbasynda ornaǵan dástúrdiń bir ushyǵy baıqalady.
Úıdegi janjal bala sanasyna keri yqpal etedi. Ásirese, ananyń kóńil-kúıi balaǵa qatty áser beredi. Mundaı jaǵdaıda ata-anasynyń jyly qarym-qatynasynan úlgi alatyn dostyq pen mahabbat týraly alǵashqy balań sezimder bala júreginen joǵala bastaıdy.
Ádette bala ákeden kúshtilikti, myqtylyqty, batyldyqty, qattylyqty, shesheden jumsaqtyq, meıirimdilik, jylylyq sekildi sezimderdi qabyldaıdy. Ata-ana balanyń ózge adamdar, tutas ǵalam týraly kózqarasyn qalyptastyratyn, adamgershilik shekaralaryn aıyryp beretin alǵashqy mektep.
Úıdegi janjal bala sanasyna keri yqpal etedi. Ásirese, ananyń kóńil-kúıi balaǵa qatty áser beredi. Mundaı jaǵdaıda ata-anasynyń jyly qarym-qatynasynan úlgi alatyn dostyq pen mahabbat týraly alǵashqy balań sezimder bala júreginen joǵala bastaıdy.
Balabaqsha, mektep, ýnıversıtet sekildi áleýmettik ınstıtýttar adam ómiriniń belgili bir kezeńderinde ǵana yqpal ete alady. Al otbasy – adam pánıge kelip, baqıǵa bet burǵanynsha qasynan tabylatyn, qısyǵyn túzep, túzýin jetildiretin birden-bir tárbıe mektebi. Sondyqtan, bala tárbıeleýdegi otbasy róliniń álsirep bara jatqanynan qorqý kerek. Óıtkeni, ózge qoǵamdyq ınstıtýttar ornyn toltyra almaıtyn jaǵdaı bul. Otbasylyq tárbıe men qoǵamdyq tárbıe bir-biriniń qundylyqtaryna qaıshy kelmeı, bir baǵytta jumys istese, quba qup.
[caption id="attachment_8844" align="alignleft" width="448"]
aýyldyń jany - tereń saı[/caption]
Kishkene bala – úlken taǵdyr. Sol balanyń (taǵdyrdyń emes) bári birdeı. Alasy da, qulasy da joq. Óse kele, syrtqy turpaty aýysyp, jat qylyqtarǵa áýes bolyp ketetini bolmasa. Sol jat qylyqtar qaıdan shyǵady? Úlgili, ónegeli ata-anasy bar shańyraqtan qyńyr ul, qońyrtóbel tirligi bar qarapaıym otbasynan aıtýly urpaq tárbıelense, ata-ananyń ataǵy emes, tárbıesiniń mańyzdy bolǵany dep uǵyńyz. Shyndyǵynda, paradokstar molynan kezdesedi. Keıde materıaldyq jaǵdaı da, mádenıet te, ata-ananyń bilimdarlyǵy da otbasyndaǵy jylylyqty, balaǵa degen meıirimdi aýystyra almaıdy.
Bizdiń aýylda mundaı otbasylar kóp edi. Áli de bar shyǵar
Otbasy – ózge áleýmettik ınstıtýttarmen teńestirilmeıtin, salystyrýǵa múldem bolmaıtyn úlken mektep. Ol kishkene Adamǵa úlken ómirlik maqsat pen qundylyqtardyń bastaýyn kórsetip, neni úırenip, neden jırený keregine jol silteıdi. Otbasy bergen tárbıe negizinde adamnyń qoǵamǵa, ortaǵa degen kózqarasy qalyptasady. Ata-ananyń úlgi-ónegesin kórgen, otbasylyq jylylyqty sezingen bala ǵana «asyq jáne qashyq bolatyn» ádetterdi aıyra almaq.
...Shaǵyn da emes, úlken de emes bizdiń aýylda qalalyq ólshemmen alǵanda «kóp», aýyldyq ólshemmen «ortasha», úlkenderdiń sózimen aıtqanda «qudaıdyń buıyrǵan» birneshe balasy bar otbasylary sháı ústinde shúńkil-shúńkil áńgimege kirisetin. Árbir úıdiń qaradomalaǵynyń ánsheıinde túrik qulaǵy mundaıda qalaı tynysh qalmaq?
Joq, másele, kimniń qalaı túshkirgeni týraly áńgimede emes. Áke men shesheniń bir-birine degen ystyq yqylastarynda. Biriniń kóńilin ekinshisi aýlaǵysy kelip turatyn jarastyqtarynda. Bala shýyna toly shańyraqta birin-biri tyńdaı biletin, tyńdaı alatyn, tyńdaǵysy keletin syılastyqtarynda.
Bizdiń aýylda mundaı otbasylar kóp edi. Áli de bar shyǵar.
