جۇڭگو مەن يران باعىتى
اقش-تىڭ ورتالىقتاندىرىلعان قولباسشىلىعىنىڭ باسشىسى، گەنەرال دجەيمس وستين 2016 جىلدان باستان اقش تۇركىمەنستانعا اسكەري تۇرعىدان كومەك كورسەتەتىنىن ءمالىم ەتتى. اقش كونگرەسمەندەرى رەسمي اشحابادقا كومەك كورسەتۋگە قولداۋ كورسەتكەن. تۇركىمەنستاننىڭ اقش-تىڭ كومەگىنە مۇقتاج بولۋىنا «يسلام مەملەكەتى» ۇيىمىنىڭ ساربازدارى اۋعانستاننىڭ سولتۇستىك اۋماعىندا بوي كورسەتۋى سەبەپشى بولعانى داۋسىز. بۇدان باسقا قىتايعا گاز ەكسپورتتاپ وتىرعان ەلدى اقش باقىلاۋدا ۇستاۋعا قاشاندا قۇشتار.
دۇنيەجۇزى بويىنشا تابيعي گازدىڭ قورى ءتورتىنشى ورىن الاتىن تۇركىمەنستەن ەن بايلىعىن سىرت ەلدەرگە ءتيىستى دەڭگەيدە ەكسپورتتاي الماي وتىر. بۇگىندە تۇركىمەنستاننىڭ كوگىلدىر وتىن ءوندىرۋ ءىسى كەڭەس كەزەڭىندەگى دەڭگەيگە ءالى جەتە الماۋدا. كەزىندە تۇركىمەندەر جىلىنا 89 ملرد تەكشەمەتر گاز وندىرگەن بولاتىن. ال وتكەن جىلى تۇركىمەندەر 77 ملرد تەكشەمەتر گاز ءوندىرىپ، رەكوردتىق مەجەنىڭ ماڭايىنا بارىپ قايتتى.
قازىرگى تاڭدا تۇركىمەنستان يران مەن قىتايعا قاراي گاز قۇبىرىن تارتىپ، جەراستى بايلىعىن ەكسپورتتاپ، قىرۋار پايدا تابۋعا كۇش سالۋدا. اسىرەسە، جۇڭگو باعىتىنداعى قۇبىرعا ايرىقشا سەنىم ارتىلۋدا.
ءبىرشاما ۋاقىت بۇرىن تۇركىمەندەر كوگىلدىر وتىنىن كەڭەس زامانىندا قولعا الىنعان «ورتالىق ازيا – ورتالىق» باعىتى بويىنشا ۋكرايناعا ەكسپورتتاۋعا كۇش سالىپ كوردى. ءبىراق بۇعان ۋكراينامەن بەتجىرتىسقان رەسەي تولىقتاي شەكتەۋ قويىپ وتىر. سوڭعى ۋاقىتتارى دۇنيەجۇزىن شارپىعان ساياسي-ەكونوميكالىق داعدارىس تۇركىستاننىڭ گاز ەكسپورتىنا كەرى اسەر ەتىپ، ادىمىن اشتىرماۋدا.
قىرعىز بەن تاجىك سىباعاسى
بۇگىندە تۇركىمەنستاننىڭ ارزان گازىن ساتىپ الۋعا نيەتتى مەملەكەتتەر بارشىلىق. ولاردى ءتىپتى ەۋروپا مەن ازيانىڭ الىس جاتقان ەلدەرىنەن ىزدەۋدىڭ دە قاجەتى جوق. ايتالىق، ىرگەدەگى قىرعىزدار مەن تاجىكتەر تۇركىمەن گازىنا بىرنەشە جىلدان بەرى قول سوزىپ كەلەدى. ءبىراق اراداعى وزبەكستان ورتالىق ازياداعى كورشىلەرىنىڭ ساياسي-ەكونوميكالىق تۇرعىدان كۇش الىپ كەتۋىنە بارىنشا كەدەرگى جاساپ باعۋدا. ءبىرشاما ۋاقىت بۇرىن تۇركىمەندەر كوگىلدىر وتىنىن كەڭەس زامانىندا قولعا الىنعان «ورتالىق ازيا – ورتالىق» باعىتى بويىنشا ۋكرايناعا ەكسپورتتاۋعا كۇش سالىپ كوردى. ءبىراق بۇعان ۋكراينامەن بەتجىرتىسقان رەسەي تولىقتاي شەكتەۋ قويىپ وتىر. سوڭعى ۋاقىتتارى دۇنيەجۇزىن شارپىعان ساياسي-ەكونوميكالىق داعدارىس تۇركىستاننىڭ گاز ەكسپورتىنا كەرى اسەر ەتىپ، ادىمىن اشتىرماۋدا.
[caption id="attachment_10145" align="alignleft" width="480"]
يران مەن تۇركىمەنستان گازدى بىرىگىپ يگەرۋگە كەلىسىم بەرىپ تۇر.[/caption]
يران سولتۇستىك-شىعىس اۋماعىنداعى پروۆينسيالارىنا قاجەتتى گازدى تۇركىمەنستاننان الىپ كەلدى. ويتكەنى، رەسمي تەگەران ەلدىڭ وڭتۇستىگىندە وندىرگەن مول گازىن سولتۇستىككە جەتكىزە الماعان ەدى. باتىس ەلدەرىنىڭ ەكونوميكالىق سانكسيالارىنان كەيىن يران ىشكى كاپيتالدىڭ سىرتقا كەتپەۋىن قاداعالاپ، ەل اۋماعىن تولىقتاي گازداندىرۋ ءىسىن قولعا العان بولاتىن. مىنە، سونىڭ ارقاسىندا يراننىڭ سولتۇستىگىندەگى پروۆينسيالارى تۇركىمەن گازىنان تولىقتاي باس تارتىپ، وزدەرىنىڭ گازدارىنا قول جەتكىزدى. وسى جاعدايدان كەيىن يرانعا جىل سايىن 8-12 ملرد تەكشەمەتر گاز ەكسپورتتاۋدى جوسپارلاعان تۇركىمەنستان وتكەن جىلى يرانعا بار بولعانى 5 ملرد تەكشەمەتر گاز ەكسپورتتاعان. الداعى ۋاقىتتا يران باعىتىنداعى گاز ەكسپورتىنىڭ كولەمى تومەندەي بەرۋى مۇمكىن. ويتكەنى، الەمدە گاز قورى جونىنەن رەسەيگە عانا جول بەرەتىن يران ءوز گازىن يگەرۋگە باسا ءمان بەرىپ وتىر.
الەۋمەتتىك جەڭىلدىك توقتادى
جالپى، تۇركىمەنستان جىلىنا 155 ملرد تەكشەمەتر گاز ەكسپورتتايتىن مۇمكىندىككە يە. ءبىراق ولار ەكسپورتتىق الەۋەتىن ءوز دەڭگەيىندە ۇيىمداستىرا الماۋدا. سوڭعى ۋاقىتتارى الەمدىك نارىقتا مۇناي باعاسىنىڭ قۇلدىراۋى تۇركىمەندەر ءۇشىن جىعىلعان ۇستىنە جۇدىرىق بولدى. 2015 جىلى تۇركىمەنستان بيۋدجەتى 1 ملرد دوللار (3،4 ملرد تۇركىمەن ماناتى) دەفيسيتكە ۇرىندى. بۇل ورتالىق ازياداعى شاعىن مەملەكەت ءۇشىن وتە قوماقتى قارجات. وسىدان كەيىن رەسمي اشحاباد الەۋمەتتىك سالاعا ءبولىپ كەلگەن قارجىلارىن قىسقارتۋدى كوزدەپ وتىر. تۇركىمەن بيلىگى حالىقتىڭ ەلەكتر قۋاتىن تەگىن پايدالانۋىن توقتاتىپ، ارنايى تاريف بەلگىلەدى. بۇدان باسقا ءاربىر تۇركىمەن ازاماتىنا جارتى جىل سايىن بەرىلەتىن 750 ليتر بەنزيندى دە قىسقارتقانى بەلگىلى. ۇلتتىق ۆاليۋتاسىن ماناتتى 20 پايىزعا دەيىن ديەۆالۆاسيا جاساپ، بيۋدجەت قىزمەتكەرلەرىنىڭ جالاقىسىن 10 پايىزعا عانا كوتەرگەن. وسىلايشا ورتالىق ازياداعى بىردەن ءبىر حالقى الەۋمەتتىك تۇرعىدان جوعارى دەڭگەيدە قورعالعان مەملەكەت ستاتۋسىنان بىرتىندەپ ايىرىلا باستادى. ەگەر الداعى ۋاقىتتا تۇركىمەنستان پرەزيدەنتى عۇربانع ۇلى بەردىمۇحاممەدوۆ گاز ەكسپورتىن ءتيىمدى باعىتتا ۇيىمداستىرماسا، ەكونوميكالىق احۋال كۇردەلەنە بەرۋى مۇمكىن. تۇركىمەنستان پرەزيدەنتى بۇل شارۋانى بەيتاراپتانىپ شەشە الماسىنا كوزى جەتكەندەي. سوندىقتان ول اينالاسىنداعى كورشىلەرى مەن الىستاعى امەريكامەن ىنتىماقتاستىق ورناتۋعا كۇش سالۋدا.
ءتاپۇ جوباسىن ىسكە اسىرۋدا رەسمي اشحاباد اقش-تىڭ قولداۋىنا ارقا سۇيەيتىنى انىق. ءبىراق ەكى كۇننىڭ بىرىندە جارىلىستان كوز اشپايتىن اۋعانستان مەن پاكىستان اۋماعى ارقىلى گاز قۇبىرىن تارتۋ تاۋەكەلى باسىم جۇمىس.
[caption id="attachment_10146" align="alignright" width="408"]
اشحاباد گاز ءوندىرىس ۇلعايتپاسا، ەكونوميكاسى سىر بەرە باستاۋى مۇمكىن[/caption]
ءقاۋىپتى باعىت...
ەكونوميكالىق قيىن جاعدايمەن بەتپە-بەت كەلگەن رەسمي اشحاباد ءقازىر تۇركىمەنستان-اۋعانستان-پاكىستان-ۇندىستان (ءتاپۇ) گاز قۇبىرىن تارتۋ ماسەلەسىن قاراستىرىپ جاتىر. بۇل جوبانىڭ ءسوز بولعانىنا بىرنەشە جىلدىڭ ءجۇزى بولعانىن بىلەمىز. ءبىراق جوبا قولعا الىنىپ، قۇرىلىس جۇمىستارىنىڭ باستالاتىن ءتۇرى كورىنبەيدى. ارينە، ءتاپۇ جوباسىن ىسكە اسىرۋدا رەسمي اشحاباد اقش-تىڭ قولداۋىنا ارقا سۇيەيتىنى انىق. ءبىراق ەكى كۇننىڭ بىرىندە جارىلىستان كوز اشپايتىن اۋعانستان مەن پاكىستان اۋماعى ارقىلى گاز قۇبىرىن تارتۋ تاۋەكەلى باسىم جۇمىس. بۇدان بۇرىن تۇركىمەندەر ازىربايجاندارمەن بىرلەسىپ، كاسپيي تەڭىزى ارقىلى ەۋروپاعا گاز قۇبىرىن جۇرگىزۋگە ۇمتىلعان ەدى. وزگەدەن بۇرىن ءوزىنىڭ گازىن ەۋروپاعا جەتكىزۋدى ءجون ساناعان ءازىربايجاندار كورشىلەرىنە دۇرىس ۇسىنىس جاساماي، جوبا اياقسىز قالدى. وسىلايشا تۇركىمەندەر قولدا بار گازىن اينالاىانا ساتا الماي، قينالىپ وتىرعان جايى بار. اقش پەن تۇركىمەنستاننىڭ اراسىنداعى اسكەري بايلانىستىڭ ورناۋىنان الداعى ۋاقىتتا ءتاپۇ گاز قۇبىرىنىڭ قولعا الىنىپ قالۋى مۇمكىن ەكەنىن اڭعارۋعا بولادى. بولاشاقتا اقش-تىڭ اسكەريلەرى گاز قۇبىرىنىڭ قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋدى جەلەۋ ەتىپ، اسكەري كونتينگەنتىن اكەلۋى بەك مۇمكىن. ال بۇل جاعداي ءوز كەزەگىندە جۇڭگو مەن رەسەيدىڭ بۇيىرىنە قانجارداي قادالاتىنى ءسوزسىز. جالپى، اقش پەن تۇركىمەنستاننىڭ جاقىنداسۋى وزبەكستاننىڭ دا وڭ جامباسىنا كەلمەيدى. قالاي بولعاندا تۇركىمەن گازى ءىرى مەملەكەتتەردىڭ مۇددەلەر قاقتىعىسىنا سەبەپشى بولۋى ىقتيمال.
دايىنداعان نۇرلان جۇماحان.
