نازاربايەۆ ۋنيۆەرسيتەتى جانىنداعى ۇلتتىق تالداۋ ورتالىعىنىڭ (National Analytical Center) ساياسات جونىندەگى ساراپشىسى ءارى اعا عىلىمي قىزمەتكەرى ارۋجان مەيىرحانوۆا قازاقستاندا قۇرىلعان اتوم ەنەرگەتيكاسى جونىندەگى اگەنتتىك، ەلىمىزدىڭ بۇل سالاداعى الەۋەتى تۇرعىسىندا پىكىر ءبىلدىردى،- دەپ حابارلايدى Dalanews.kz.
قازاقستان پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقايەۆ بيىل 15 ناۋرىزدا اتوم ەنەرگەتيكاسى جونىندەگى جاڭا اگەنتتىكتى قۇرۋ تۋرالى جارلىققا قول قويىپ، ەلىمىزدىڭ ەنەرگەتيكالىق بولاشاعىن اتوممەن بايلانىستىراتىنىن رەسمي تۇردە جاريا ەتتى. ءۇش اتوم ەلەكتر ستانسياسىنىڭ قۇرىلىسى مەن تولىققاندى يادرولىق كلاستەر قالىپتاستىرۋدى ماقسات ەتكەن بۇل باستاما ەلىمىزدى جاھاندىق ەنەرگەتيكالىق ترەندتىڭ ءبىر بولشەگىنە اينالدىرماق.
وسى ورايدا، قازاقستاندا تەك الىپ يادرولىق ستانسيالار عانا ەمەس، سوڭعى جىلدارى ءجيى ايتىلىپ جۇرگەن شاعىن ءمودۋلدى رەاكتورلارعا (SMR) ورىن بار ما دەگەن ساۋال تۋىندايدى. پرەزيدەنت توقايەۆتىڭ اتوم ەنەرگەتيكاسىن دامىتۋعا دەگەن تالپىنىسى وسى تەحنولوگيانى دا ەل ىشىندە ەنگىزۋگە مۇمكىندىك بەرە مە؟
قازاق بيلىگىنىڭ قازىرگى ۇستانىمىنا سۇيەنسەك، شاعىن ءمودۋلدى رەاكتورلارعا دەگەن قىزىعۋشىلىق بار، ءبىراق ازىرگە ول تەك قانا «ۇزاقمەرزىمدى پەرسپەكتيۆاداعى مۇمكىندىك» رەتىندە قاراستىرىلۋدا. بىلتىرعى جىلى ەنەرگەتيكا مينيسترلىگىندەگى يادرولىق ەنەرگەتيكا جانە ونەركاسىپ دەپارتامەنتىنىڭ سول كەزدەگى باسشىسى عۇمار سەرعازين «2030 جىلدان كەيىن اقتاۋ مەن كۋرچاتوۆ قالالارىندا SMR رەاكتورلارىن سالۋعا بولادى» دەپ مالىمدەگەن ەدى. ال سول جىلدىڭ سوڭىندا سول كەزدەگى ەنەرگەتيكا ءمينيسترى، قازىرگى ۋاقىتتا اتوم ەنەرگەتيكاسى اگەنتتىگىنىڭ باسشىسى بولىپ تاعايىندالعان الماسادام ساتقالييەۆ اقش-تىڭ NuScale جانە GE-Hitachi كومپانيالارىمەن شاعىن رەاكتورلاردى سالۋ تۋرالى كەلىسسوزدەر باستالعانىن حابارلادى. دەگەنمەن، بۇل كەلىسسوزدەر ازىرگە تەك زەرتتەۋ دەڭگەيىندە قالىپ وتىر.
بۇل تەحنولوگيا قازاقستانعا قانشالىقتى قولايلى؟
شاعىن ءمودۋلدى رەاكتورلاردىڭ نەگىزگى ارتىقشىلىقتارى رەتىندە ماماندار ولاردىڭ قاۋىپسىزدىگىن، سالىستىرمالى تۇردە شاعىن اۋماققا ورنالاستىرۋ مۇمكىندىگىن جانە قىسقا مەرزىمدە سالىنىپ ءبىتۋىن اتايدى. ادەتتەگى ءىرى اتوم ەلەكتر ستانسيالارىنان شامامەن ءۇش ەسە از قۋات وندىرەتىن SMR رەاكتورلارى باستاپقى ينۆەستيسيانى تومەندەتۋگە مۇمكىندىك بەرەدى، سونداي-اق ولاردى ەنەرگيانى تۇتىنۋ قاجەتتىلىگىنە قاراي كەزەڭ-كەزەڭمەن كوبەيتۋگە بولادى.
ونىڭ ۇستىنە، مۇنداي رەاكتورلاردى بۇرىنعى كومىر ستانسيالارىنىڭ اۋماعىنا ورناتۋ ارقىلى قوسىمشا جەر ساتىپ الۋ مەن جاڭا ينفراقۇرىلىمعا شىعىندانباي، قارجىنى 15%-دان 35%-عا دەيىن ۇنەمدەۋگە بولادى. مىسالى، قازاقستاندا ەلەكتر ەنەرگياسىنىڭ شامامەن 66%-ىن كومىر ستانسيالارى وندىرەدى. ەگەر شاعىن رەاكتورلاردى ءدال وسى ەسكى كومىر ستانسيالارىنىڭ ورنىنا ورناتسا، بۇل ءبىر جاعىنان ەكولوگياعا زيان كەلتىرەتىن كومىردەن قۇتىلۋعا، ەكىنشى جاعىنان سول سالانىڭ ماماندارىن جۇمىسسىز قالدىرماي، ولاردى جاڭا تەحنولوگيالارعا تەز بەيىمدەۋگە مۇمكىندىك بەرەدى.
الايدا، شاعىن رەاكتورلاردىڭ ارتىقشىلىقتارىمەن بىرگە، كەمشىلىكتەرى دە جوق ەمەس. بىرىنشىدەن، بۇل تەحنولوگيا الەمدە ءالى تولىق سىناقتان وتپەگەن. اقش-تىڭ NuScale جانە GE-Hitachi سەكىلدى الدىڭعى قاتارلى كومپانيالارىنىڭ ءوزى دە ازىرگە كوممەرسيالىق دەڭگەيدە تولىققاندى جۇمىس ىستەيتىن SMR رەاكتورلارىن ورناتقان جوق. قازاقستاننىڭ دا وسى كومپانيالاردى العاشقى ءىرى اتوم جوباسىنىڭ شورت-ليستىنەن الىپ تاستاۋىنىڭ سەبەبى – ءدال وسى رەاكتورلاردىڭ تولىقتاي دالەلدەنگەن تاجىريبەسىنىڭ جوقتىعى.
سونىمەن قاتار، كەيبىر زەرتتەۋلەردىڭ ناتيجەسى بويىنشا، SMR رەاكتورلارى كادىمگى ءىرى رەاكتورلارعا قاراعاندا راديواكتيۆتى قالدىقتاردى كوبىرەك شىعارۋى مۇمكىن ەكەنى ايتىلعان. بۇعان قوسا، شاعىن رەاكتورلاردىڭ قۋات بىرلىگىنە شاققانداعى قۇنى دا قىمباتقا ءتۇسۋى ىقتيمال، سەبەبى ۇلكەن ستانسيالارعا قاراعاندا ولاردىڭ وندىرىستىك ماسشتابىن كەڭەيتۋ وڭاي ەمەس.
دەگەنمەن، شاعىن ءمودۋلدى رەاكتورلار بولاشاقتا بۇكىل الەمدىك اتوم ەنەرگەتيكاسىنىڭ 10%-نا دەيىنگى بولىگىن قۇراۋى مۇمكىن دەگەن بولجام دا جوق ەمەس. حالىقارالىق ەنەرگەتيكا اگەنتتىگىنىڭ (IEA) زەرتتەۋى بويىنشا، ەگەر مەملەكەتتەر بۇل تەحنولوگيانى قولداۋ ماقساتىندا ءتيىستى قارجىلاي كومەك، زاڭدىق رەتتەۋ مەن يننوۆاسيالارعا جاعداي جاساسا، الداعى 20 جىلدا SMR رەاكتورلارى الەمدىك ەنەرگەتيكادا جاڭا ترەندكە اينالۋى ابدەن مۇمكىن.
بۇگىنگى تاڭدا الەمدە SMR رەاكتورلارى بويىنشا ناقتى ءارى تابىستى جۇمىس ىستەپ تۇرعان مىسالدار وتە از. ازىرگە تەك جۇڭگو مەن رەسەيدە عانا شاعىن ءمودۋلدى رەاكتورلار ءساتتى تۇردە قولدانىسقا ەنگىزىلدى.
قازاقستاننىڭ كورشىلەرى بۇل باعىتتا نە ىستەپ جاتىر؟
قازاقستاننىڭ كورشىلەرى اراسىندا SMR تەحنولوگياسىن ەنگىزۋگە ناقتى قادام جاساعان مەملەكەت – وزبەكستان. رەسەيدىڭ «روساتوم» كورپوراسياسىمەن كەلىسىمگە كەلگەن وزبەكستان بيلىگى دجيزاق وبلىسىندا ءارقايسىسىنىڭ قۋاتى 55 مەگاۆاتت بولاتىن التى شاعىن رەاكتوردان تۇراتىن اتوم ستانسياسىن سالماقشى. بۇل جوبا وزبەكستاندا 2029 جىلى العاشقى رەاكتوردىڭ ىسكە قوسىلۋىمەن باستالىپ، تولىق اياقتالۋى 2033 جىلعا جوسپارلانعان. سونداي-اق، قىرعىزستان دا «روساتوممەن» وسىعان ۇقساس ەكى رەاكتوردان تۇراتىن شاعىن اتوم ستانسياسىن سالۋ تۋرالى كەلىسىمگە كەلدى.
وسىلايشا، قازاقستان كورشى ەلدەردەن شاعىن رەاكتورلار بويىنشا دايىن، ءارى تاجىريبەلى مىسالداردى كورە الادى. بۇل ءوز كەزەگىندە ەلىمىزدىڭ SMR تەحنولوگياسىنا دەگەن كۇمان-كۇدىگىن سەيىلتۋى مۇمكىن.
پرەزيدەنت توقايەۆتىڭ اتوم ەنەرگەتيكاسىنا دەگەن باتىل قادامى قازاقستاننىڭ الداعى ونجىلدىقتاعى ەنەرگيا سالاسىن تۇبەگەيلى وزگەرتە الادى. دەگەنمەن، قازاقستان SMR تەحنولوگياسىنا اشىق كوزقاراستا بولعانىمەن، بۇل باعىتتاعى ناقتى شەشىمدەردى الەمدىك تاجىريبە تولىق پىسىپ-جەتىلگەن سوڭ عانا قابىلداۋعا دايىن.
جالپى العاندا، شاعىن ءمودۋلدى رەاكتورلار قازاقستان ءۇشىن الىستاعى ارمان ەمەس، ۇزاقمەرزىمدى ستراتەگيالىق جوسپاردىڭ ماڭىزدى بولشەگى بولۋى مۇمكىن. وسى تەحنولوگيانىڭ مۇمكىندىكتەرى مەن كەمشىلىكتەرىن جان-جاقتى سارالاپ، الەمدىك تاجىريبەدەن ساباق الا وتىرىپ، قازاقستان ءوز ەنەرگەتيكالىق بولاشاعىن سەنىمدى ءارى ءقاۋىپسىز نەگىزدە قۇرا الادى. پرەزيدەنت توقايەۆتىڭ اتوم ەنەرگياسىنا ەرەكشە ءمان بەرۋى وسى باعىتتاعى شەشۋشى فاكتورلاردىڭ ءبىرى بولماق. ەڭ باستىسى، بىزگە قاجەتتىسى – اسىقپاي ويلانىپ، ساپالى تەحنولوگيا مەن قاۋىپسىزدىك ستاندارتتارىنا ساي كەلەتىن جوبالاردى تاڭداۋ.
دەرەككوز: atlanticcouncil.org
