الدىمەن مەكتەپتەردە، سوسىن اۋدان، ودان ءارى ايماق كولەمىندە «جاس عاشىقتاردىڭ» «جاراسىمدى» جۇبىن ناسيحاتتاۋ قولعا الىنىپتى. سونداعى ماقساتتارى بىرەۋ ەكەن – سۇلۋ، سىمباتتى قىزدار مەن ولاردىڭ سۇلتاندارىن كوپكە ۇلگى ەتۋ. سونىمەن ولار نە ىستەيدى دەيسىزدەر عوي، ءوزارا بيلەيدى، ءان ايتادى، قىسقاسى، شوۋ كورسەتەدى. بىرىنە ءبىرى ىنتىققان سەزىممەن عاشىقتىق حاتتارىن وقيدى. بۇل جايلى الماتى وبلىسى ىلە اۋدانىنا قاراستى ءبىر مەكتەپتە ۇستازدىق ەتەتىن دوسىمىز ايتتى. 3-4 سىنىپتاعى بوزبالانىڭ ءوزىنىڭ «جۇبىنا» ۇلكەندەردىڭ جۇبايىنا ايتار ءسوزىن جەتكىزەتىنىن اڭگىمەلەپ، وعان بۇكىل مەكتەپ ۇجىمى قىرىلا كۇلەتىنىن، رياسىز ءماز بولاتىنىن قىنجىلا جەتكىزدى. «جانىم، – دەيدى ءالى مۇرت تەبىندەمەگەن بوزبالا ءسوزىن ءۇزىپ-جۇلىپ، – سەنى ۇناتام، ەكەۋمىز ءبىر بولايىقشى...». تۋرا الگى ءبىر ۇزبەي كورسەتىلەتىن باتىستىڭ كوبىك سەريالدارى دەرسىز. «...بىرگە بولايىقشىنى» ەستىپ بۇكىل كورەرمەندەر قىران-توپان كۇلەدى ەكەن. مىنە، تاربيە. جاستاردى يننوۆاسيالىق دەڭگەيگە كوتەرگەن تۇرلەرى. ول ول ما، ەندى بىردە جارىستىڭ ەرەجەسى بويىنشا ولار بيلەۋى كەرەك. بيلەگەندە دە گازەتتىڭ ۇستىندە بيلەۋگە ءتيىس. مۇنى ەستىپ جاعامىزدى ۇستادىق. «قالاي؟» دەيمىز. دوسىمىز ايتادى: «الدىمەن گازەتتى تۇگەل جايادى دا جۇپتاردى سول گازەتتىڭ ۇستىنە شىعارىپ، باتىستىڭ داڭعازاسىن قويادى. انا ەكەۋى بىر-بىرىنەن كوز الماي، ەمىنە ءتۇسىپ، بيگە باسادى. داڭعازا اۋەنگە ەلىتكەن جۇرت ورتاداعىلاردىڭ قيمىلىنان كوز الماي، باقىلايدى.
ولار تورت-بەس جۇپتىڭ ءبيىن باقىلاپ، باعا قويادى. ەندى ەكىنشى اينالىم باستالماق. شارتى بۇرىنعىداي، تەك گازەتتى ەكى بۇكتەۋى كەرەك. جۇپتار سول گازەتتەن شىقپاي، ءارى ءبىرىن ءبىرى قۇشاقتاي ءتۇسىپ، بيلەي جونەلەدى. ودان كەيىن گازەتتى تاعى دا بۇكتەيدى. بۇل جولى قىسىلا-قىمتىرىلا، توستەرىن توستەرى ءتيىپ، بيلەيدى. ەگەر گازەتتەن اياقتارى ءسال شىعىپ كەتسە، وندا كەلەسى اينالىمعا وتە المايدى. سول ءۇشىن ولاردا بارىن سالىپ، ونەرلەرىن كورسەتە تۇسەدى. مىنا قىزىقتى قاراڭىز، ەگەر بيلەۋ بارىسىندا شارتتاردى ورىنداماسا، مۋزىكانىڭ ريتمىنەن ءسال قالىپ قويساڭىز، ەڭكەيىپ، شالقايىپ، ءجوندى ونەر كورسەتە الماساڭىز، ءبىتتى، وندا ويىننان شەتتەتىلەسىز. ال سوڭعى اينالىمدا گازەتىڭدى الدەنەشە رەت بۇكتەلىپ، مىلجا-مىلجا بوپ جەردە جاتادى. بۇل اينالىمعا ءبيدىڭ «كوكەسىن كوزىنە» كورسەتكەن جۇپتار عانا جەتەدى. بۇل كەزدە ءبىر-بىرىن قۇشاقتاماق تۇگىلى، ەكى وقۋشى ءبىر دەنەگە اينالىپ ۇلگەرەدى. قىزىل شۇمەك سۋ بولىپ، «جەڭىستى» مەجەگە تايايدى...». نە دەمەك كەرەك؟ ارى قارايعىسى تۇسىنىكتى عوي. مىقتىنىڭ مىقتىسىن انىقتاپ، ولارعا العىس ايتىپ، باسقا جۇپتارعا وسىلارداي بولۋى تاپسىرىپ، جەڭىسكە جەتكەندەرگە ماقتاۋ قاعازىن ۇسىنىپ، «مەكتەپتىڭ ۇلگىلى وقۋشىسى» دەگەن اتاق بەرىپ، «ءبىزدىڭ ماقتانىشىمىز» دەگەن بۇرىشقا سۋرەتتەرىن ءىلىپ قويارى مۇندا تۇرعان ءىس. ۇلتتىق ارنانىڭ قوعامداعى ورنىنىڭ قانشالىقتى دەڭگەيدە ەكەنىن ەندى سىزدەر دە ءبىلىپ وتىرعان شىعارسىزدار. ال ونداي جارىستى وتكىزۋگە كىم رۇقسات بەردى، سونداي جارىس وتكىزۋدى كىم ويلاپ تاپتى؟ سونىمەن، مەكتەپتىڭ تاربيەسىنە نەندەي جاڭالىق اكەلگىسى كەلدى ەكەن؟ سۇراقتى وسى تۇرعىدان قويعانىمىزبەن، جاۋاپسىز قالارى تاعى انىق. ءبىر بىلەرىمىز، ساقالىن بوياعانداردىڭ كەسىرىنەن، «جۇلدىزدىق اۋرۋدىڭ» مەكتەپكە دەيىن دەندەپ ەنگەندىگى. ساقالىن بوياماي نەمەنە، و زاماندا بۇ زامان، مەكتەپ بالاسىن گازەتتە بيلەتۋشى مە ەدى؟
ال سوڭعى اينالىمدا گازەتىڭدى الدەنەشە رەت بۇكتەلىپ، مىلجا-مىلجا بوپ جەردە جاتادى. بۇل اينالىمعا ءبيدىڭ «كوكەسىن كوزىنە» كورسەتكەن جۇپتار عانا جەتەدى. بۇل كەزدە ءبىر-بىرىن قۇشاقتاماق تۇگىلى، ەكى وقۋشى ءبىر دەنەگە اينالىپ ۇلگەرەدى. قىزىل شۇمەك سۋ بولىپ، «جەڭىستى» مەجەگە تايايدى...». نە دەمەك كەرەك؟ ارى قارايعىسى تۇسىنىكتى عوي. مىقتىنىڭ مىقتىسىن انىقتاپ، ولارعا العىس ايتىپ، باسقا جۇپتارعا وسىلارداي بولۋى تاپسىرىپ، جەڭىسكە جەتكەندەرگە ماقتاۋ قاعازىن ۇسىنىپ، «مەكتەپتىڭ ۇلگىلى وقۋشىسى» دەگەن اتاق بەرىپ، «ءبىزدىڭ ماقتانىشىمىز» دەگەن بۇرىشقا سۋرەتتەرىن ءىلىپ قويارى مۇندا تۇرعان ءىس. ۇلتتىق ارنانىڭ قوعامداعى ورنىنىڭ قانشالىقتى دەڭگەيدە ەكەنىن ەندى سىزدەر دە ءبىلىپ وتىرعان شىعارسىزدار.
بىرىنشىدەن، گازەت – ۇلتتىڭ ارى مەن نامىسى، ۇجدانى، ويى بولسا كەرەك-تى. ەكىنشىدەن، مەكتەپتە بۇلاي «تاربيە» بەرۋ جاسوسپىرىمدەردىڭ ەرتە باستان بۇزىلۋىنا، جىنىستىق قاتىناستى كادىمگى ءومىر دەپ ءتۇسىنىپ، ءتۇرلى پالەگە ۇرىنۋىنا جول اشۋ ەكەنىن ءىشىمىز سەزەدى. سەزە تۇرا، سەلت ەتپەيمىز. جوعارىدان كەلگەن نۇسقاۋدى «اسىرا ورىندايتىن» ادەتىمىز بار. ءقازىر تۇسىك جاساتاتىنداردىڭ كوبى 14 پەن 18 جاس ارالىعىنداعى ورىمدەي قىزدار ەكەنىن ايتىپ، دابىل قاعۋشىلار كوپ. «بىرگە بولايىقشى، سەنى سۇيەم، ۇناتام...» دەگەن سوزدەردى بەسىكتەن بەلى شىقپاي ايتۋدى عادەت قىلعاندار، ەس كىرە باستاعاندا نە ىستەرى تۇسىنىكتى عوي.
ونسىزدا تۇرىك، كورەي جانە باتىس فيلمدەرىنەن نەشە ءتۇرلى سوراقىلىقتى كورىپ وسكەن ۇرپاق، مەكتەپتەگى مىنا جاعدايدان سوڭ، ەشتەڭەدەن يمەنبەيتىن «ەركىن» ۇرپاق بولارى داۋسىز عوي.
قازاق تەلەارنالارى كورسەتكەن «ونەگەنىڭ» سىرى مەن شىنى مۇنىمەن بىتپەيدى. ءقازىر مەكتەپ جارگوندارىنىڭ دەنى بۇرىن «كتك»، «نتك» سەكىلدى ارنالاردان باستاۋ الىپ، بىرتە-بىرتە ۇلتتىق ارناعا جەتكەن «كۆن»-شيكتەردىڭ اۋىزدارىنان شىققان «حيت» سوزدەردەن قۇرالادى. «قۇلاعىما لاپشا ىلمەشى»، «سەن بيتسەي...»، «وزىڭە كوپ الماساي..» دەپ كەلەتىن ويىن-ساۋىق تەاترلارىنىڭ ارزان كۇلكىلەرىن اتتاپ ءوتىپ، انا سايقىمازاقتاردىڭ ءمان-ماعىناسىز ىرجىڭدارىنا كوشكەن. «ءبىر ۇرىپ قۇلاتايىن با؟»، «دەم الاماي تۇرسىڭ با؟»، «قازاقتار قۇساماشى...» دەيتىن «كۇلكىلى» تىركەستەرىن اۋزىنان تاستامايدى. مەكتەپتە جۇرگەننەن باستاپ كۆن جارىستارىنا قاتىسادى. ولار ءۇشىن وقۋ ءبىرىنشى ورىندا ەمەس، جارىسقا قاتىسىپ، جۇلدە الۋ، ءسويتىپ مەكتەپتىڭ «اۆتوريتەتى» بولۋ ماڭىزدى. ساباقتان كەشىكسە، ونىڭ جارىسقا دايىندالىپ جاتقانى ەسكەرىلىپ، باعالارى كوتەرىلەدى. ءبارى تەلەارنادان كورىنۋگە، ەلدىڭ ەركەسى اتانۋعا ءۇمىتتى. ال ءبىزدىڭ تەلەارنا باسشىلارى بولسا، سايقىمازاقتاردى زاماننىڭ جۇلدىزدارى قىلۋعا بارىن سالۋدا. اپتا سايىن كەشتەرىن كورسەتىپ، جەر-جەردەن كەلگەندەردى ارنايى تانىستىرىپ، «كۆن»-شيكتەردىڭ ارنايى كۇنتىزبەسىن، «حيت» ازىلدەرىن ۇسىنىپ، مارە-سارە.
ەرجان قامالبەك
