قازاقستان اۋىل شارۋاشىلىعى سالاسىن باسقارۋدى جەتىلدىرۋ ارقىلى الەمدىك نارىقتا باسەكەگە قابىلەتتى ونىمدەردى ەكسپورتقا شىعارۋعا، ازىق-تۇلىك قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋگە جانە سالاداعى ەڭبەك ونىمدىلىگىن ارتتىراتىن مۇمكىندىكتەرگە يە بولادى. اۋىل شارۋاشىلىن دامىتۋ – ۇنەمى مەملەكەتتىڭ نازارىنداعى ماڭىزدى سالا. ەلىمىزدە وسى باعىتتا كوپتەگەن سالالىق رەفورمالار جۇرگىزىلىپ كەلەدى. اتاپ ايتساق، مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقايەۆ قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ اۋىلدىق اۋماقتارىن دامىتۋدىڭ 2023-2027 جىلدارعا ارنالعان تۇجىرىمداماسىن بەكىتتى.
بۇل تۇجىرىمداما اۋىل حالقىنىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق دامۋىن جاڭا دەڭگەيگە كوتەرۋدى كوزدەيدى. ماسەلەن، اۋىل شارۋاشىلىعى قۇرىلىمدارىن دامىتۋ، اۋىل حالقىن جۇمىسپەن قامتۋ، الەۋمەتتىك يگىلىكتەرگە قولجەتىمدى ەتۋ بويىنشا مىندەتتەردى جۇزەگە اسىرۋ، قولايلى ءومىر ءسۇرۋ ورتاسى مەن اۋىلدىڭ ىشكى جانە سىرتقى ورتاسىن ءبىلۋ ارقىلى باسەكەگە قابىلەتتى الەۋەت قالىپتاستىرۋ باعىتتارىن قامتيدى. ينتەگراسيا مەن جاhاندانۋدىڭ كۇشەيۋى جاعدايىندا ەلىمىزدىڭ 5 ەكونوميكالىق ايماقتىڭ 17 وبلىس، ونىڭ 167 اۋدانىنداعى 235001 شارۋا، فەرمەرلىك قوجالىقتاردى باسەكەگە قابىلەتتى ءونىم وندىرۋگە باعىتتاۋ مىندەتى قويىلىپ وتىر.
مەملەكەت باسشىسىنىڭ تاپسىرماسى نەگىزىندە «اۋىل اماناتى» باعدارلاماسى جۇزەگە اسىرىلىپ جاتىر. ونىڭ باستى ماقساتى – ەلىمىزدىڭ بارلىق وڭىرلەرىندە اۋىل تۇرعىندارىنىڭ تابىسىن ارتتىرۋ. «اۋىل اماناتى» جوباسىنىڭ نەگىزگى قارجىلاندىرۋ باعىتتارى: وڭدەۋ سالاسىنا قاتىستى جوبالار؛ وسىمدىك شارۋاشىلىعىن دامىتۋ؛ اۋىل شارۋاشىلىعى كووپەراتيۆتەرىن جابدىقتاۋ؛ مال شارۋاشىلىعىن دامىتۋ؛ بيزنەس جوبالار، ت.ب. اۋىل تۇرعىندارىنا ميكروكرەديتتەر جىلدىق 2،5%-دان اسپايتىن نومينالدى سىياقى مولشەرلەمەسىمەن جەڭىلدىكتى شارتتار بويىنشا شاعىن نەسيە بەرۋدى قامتاماسىز ەتەدى. 2023 جىلى باعدارلاما ارقىلى 75،5 ملرد تەڭگەگە 12،2 مىڭ شاعىن نەسيە بەرىلىپ، 12 مىڭنان استام جۇمىس ورنى قۇرىلدى. باعدارلاما بويىنشا 2024 جىلى اۋىل تۇرعىندارىنا 100 ملرد تەڭگە ءبولۋ جوسپارلانعان.
قازاقستان – يندۋستريالدى-اگرارلى مەملەكەت. ەلىمىزدە ەگىستىك جەرلەردىڭ اۋماعى 24 ملن گەكتار، جىلىنا ورتاشا ەسەپپەن 17-20 ملن توننا ارالىعىندا استىق جينالادى، ونىڭ 7 ملن تونناسى ىشكى قاجەتتىلىككە جانە 8-10 ملن تونناسى ەكسپورتقا جىبەرىلەدى. بۇگىنگى كەزدە وڭىرلەردە 17 تاجىريبە ستانسياسى وسىمدىك جانە مال شارۋاشىلىعى سالالارى بويىنشا وزدەرىنىڭ عىلىمي زەرتتەۋلەرىن جۇرگىزىپ، وڭ ناتيجەلەرىن وندىرىسكە ۇسىنۋدا. اسىل تۇقىمدى قوي ءتۇرىن شىعارۋعا 10-15 جىل، كوكونىستىڭ جاڭا سورتىن شىعارۋعا 11-12 جىل ۋاقىت كەتەدى ەكەن.
قازىرگى الەمنىڭ جاhاندانۋ ءۇردىسى جاعدايىندا يننوۆاسيالىق تەحنولوگيالار وتە جىلدام دامۋ ۇستىندە. الەمنىڭ دامىعان ەلدەرىمەن باسەكەگە قابىلەتتى اۋىل شارۋاشىلىعى سالاسىن قالىپتاستىرۋ مەملەكەتىمىزدى دامىتۋدىڭ باسىم باعىتى بولۋى كەرەك. ەلىمىزدە ونىڭ العى شارتتارى بار: 9،6 ملن ەڭبەك رەسۋرسى، 24 ملن ەگىستىك القابىمىز، اۋىل شارۋاشىلىعى سالاسىندا تەرەڭ وڭدەۋدى قاجەتسىنەتىن شيكىزاتتار (استىق، ەت، ءجۇن، ماقتا، ءسۇت، تەرى)، ت.ب. ەلىمىزدىڭ اۋىل شارۋاشىلىعى سالاسى شيكىزات رەسۋرسىنا باي (2023 ج.): تەرى – 11298599 دانا، ونىڭ 30 % (3354825) – ءىرى تەرى، 70% (7941122) - ۇساق تەرى؛ قوي ءجۇنى – 39371 توننا؛ ماقتا – 326582 توننا، ءسۇت كولەمى – 6 ملن توننا، كۇنباعىس ءدانى – 324873 توننا. مول شيكىزات كوزى اۋىل شارۋاشىلىعى كووپەراتيۆتەرىن دامىتۋدىڭ الەۋەتىن ارتتىرۋدىڭ ۇلكەن مۇمكىندىگى.
ەلىمىزدەگى 20 ملن حالىقتىڭ 37،8% اۋىلدىق جەرلەردە تۇرادى. ەلدەگى 6295 اۋىلدىق ەلدى مەكەندەردىڭ ورنالاسۋ ەرەكشەلىكتەرى رەتىندە اۋىلداردىڭ بىر-بىرىنەن شالعاي ورنالاسۋى مەن ءار ءتۇرلى جاعدايى، ەڭبەك رەسۋرسىنىڭ بىركەلكى ورنالاسپاۋى، ينفراقۇرىلىمدىق، الەۋمەتتىك جانە تاعى باسقا وبەكتىلەردىڭ تاپشىلىعى، اۋىل شارۋاشىلىعىنىڭ (وسىمدىك) ماۋسىمدىق بولۋى ت.ب. ايتۋعا بولادى. حالىقتىڭ قونىستانۋىنداعى ايىرماشىلىقتار اۋىل شارۋاشىلىعى سالاسىنداعى ەڭبەك رەسۋرستارىن پايدالانۋ تيىمدىلىگىن ارتتىرۋداعى ەسكەرەتىن ماڭىزدى فاكتورعا جاتادى.
زەرتتەۋ دەرەكتەرى كورسەتكەندەي، 17 وبلىستا 235001 شارۋا قوجالىقتارى جۇمىس جاساپ جاتىر، ونىڭ: وڭتۇستىكتە – 66،7% (الماتى، جامبىل، جەتىسۋ، قىزىلوردا، تۇركىستان)؛ باتىستا – 10،4% (اقتوبە، اتىراۋ، بقو، ماڭعىستاۋ)؛ سولتۇستىكتە – 9،6% (اقمولا، قوستاناي، پاۆلودار، سقو)؛ شىعىستا – 7،9 % (اباي، شقو)؛ ورتالىقتا – 5،4% (قاراعاندى، ۇلىتاۋ). وتكەن 2023 جىلى 17،1 ملن توننا استىق جينالدى. ەلىمىز جىلىنا 350 مىڭ توننا الما تۇتىنادى ەكەن، سونىڭ 260 مىڭ تونناسىن وتاندىق شارۋالار وسىرەدى، قالعان 90 مىڭ تونناسى يمپورتتان كەلەدى. دەگەنمەن، 2023 جىلى 100 مىڭ توننا الما وڭدەۋدىڭ بولماۋىنان باقتاردا قالىپ، فەرمەرلەر ءبىراز شىعىنعا باتتى.
ەلدى مەكەندەردى دامىتۋدا جەرگىلىكتى بيلىك باستى ءرول اتقارۋى ءتيىس. ولاردىڭ باستاماسىنسىز، جەرگىلىكتى جەردىڭ ەرەكشەلىكتەرىن بىلمەي، اۋىلدىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق دەڭگەيىن جاقسارتۋ مۇمكىن ەمەس. جەرگىلىكتى باسقارۋ جۇيەسىندە 2022 جىلى 600 ەلدى مەكەننىڭ، 2023 جىلى 45 اۋداننىڭ اكىمدەرىن تىكەلەي حالىق سايلادى، ەڭ باستىسى اۋىلدىق اكىمدەردىڭ بيۋدجەتى قالىپتاستى. اكىمدىكتەر جەرگىلىكتى شيكىزاتتى پايدالانۋ نەگىزىندە شاعىن جانە ورتا كاسىپورىنداردى دامىتۋدىڭ باسىم باعىتتارىن انىقتاۋدى قوعامدىق كوميتەتتەر قۇرا وتىرىپ، بىرلەسىپ شەشۋى ءتيىس. مۇنداعى تاجىريبە الماسۋ مەن كۇش-جىگەردى ۇيلەستىرۋدىڭ ماڭىزى زور.
اۋىل شارۋاشىلىعى كووپەراتيۆتەرىن دامىتۋدىڭ ءتيىمدى ستراتەگيالارىنىڭ نەگىزى رەتىندە ارتىقشىلىقتاردى الۋ ءۇشىن الەمدىك تاجىريبەگە سۇيەنە وتىرىپ، كەلەسى فاكتورلار ەسكەرىلۋى ءتيىس. ونىڭ ىشىندە ءىرى قالالاردىڭ نەمەسە اۆتوماگيسترالداردىڭ (حالىقارالىق، رەسپۋبليكالىق، وبلىستىق) جانىندا ورنالاسۋى دامۋعا كوپتەگەن مۇمكىندىكتەر جاسايدى. بىرىنشىدەن، بۇل قوعامدىق تاماقتاندىرۋ قىزمەتى، جەرگىلىكتى قولونەر بۇيىمدارىنىڭ ساۋداسى؛ ەكىنشىدەن، قالا تۇرعىندارىن، قاشىقتان جۇمىس ىستەيتىن كومپانيا قىزمەتكەرلەرىن جۇمىسقا تارتۋ مۇمكىندىگى؛ ۇشىنشىدەن، ءىرى لوگيستيكالىق كومپانيالاردىڭ ساتىپ الۋ ينفراقۇرىلىمىن، ساقتاۋ قويمالارىن جانە اۋىل شارۋاشىلىعى ونىمدەرىن جەرگىلىكتى وڭدەۋدى ورنالاستىرۋعا مۇمكىندىك جاسايدى.
اۋىل شارۋاشىلىق سالاسىندا كادرلىق الەۋەتتى قالىپتاستىرۋ وتە وزەكتى بولىپ وتىر. قازىرگى كەزدە اۋىلداعى كادرلىق الەۋەتتى دامىتۋ باسشىلار ءۇشىن ەڭ ماڭىزدى قۇزىرەت بولىپ تابىلادى. ول كادرلاردى دايارلاۋ جانە قايتا دايارلاۋ باعدارلامالارىن قولداۋدى، ەڭبەك پەن كاسىپكەرلىكتى ىنتالاندىرۋدى، اۋىلدىق ەلدى مەكەندەردىڭ باسەكەگە قابىلەتتىلىك دەڭگەيىن ارتتىرۋدى قامتيدى. ءومىر ساپاسىن قامتاماسىز ەتۋ تابىستى كاسىپكەرلەر مەن ەڭبەك رەسۋرستارىن، ونىڭ ىشىندە جاستاردى، اۋىلداردا ۇستاپ تۇرۋدىڭ باستى شارتى بولىپ تابىلادى. ول الەۋمەتتىك سالانى، ينفراقۇرىلىمدىق قىزمەتتەردى، كولىكتىڭ قولجەتىمدىلىگىن دامىتۋدىڭ بۇكىل كەشەنىن قامتيدى.
مەملەكەت تاراپىنان شارۋا قوجالىقتارىن كووپەراتيۆتەرگە بىرىكتىرۋدى قولداۋ تەتىكتەرى بار. كووپەراتيۆتەرگە تەحنيكا، تۇقىم، جانار-جاعار ماي، يننوۆاسيالىق تەحنولوگيالاردى ەنگىزۋ (سۋدى ۇنەمدەپ قولدانۋ) مال مەن وسىمدىك سالاسىنداعى زەرتتەۋلەرگە مەملەكەت تاراپىنان جەڭىلدەتىلگەن قارجى رەسۋرستارىن بەرۋ تەتىكتەرى قاراستىرىلعان. نەعۇرلىم اۋىل شارۋاشىلىق داقىلدارى ءونىمىن تەرەڭ وڭدەۋ كوبەيسە، ازىق-تۇلىكتى وڭدەۋگە باعا تومەندەيدى. ەڭ باستىسى اۋىلدىق جەردەگى حالىقتىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق دەڭگەيى وسەدى جانە تابىسى مولايادى.
اۋىل شارۋاشىلىعى سالاسىن دامىتۋدىڭ باستى مىندەتتەرىنىڭ ءبىرى – سيفرلاندىرۋ.
سيفرلاندىرۋ ارقىلى دالمە-دال ەگىنشىلىك ارقىلى ەگىن جيناۋعا ارنالعان وڭتايلى ۋاقىتتى بولجاۋ تەحنولوگيالارى، "اقىلدى سۋارۋ"، زيانكەستەرمەن، ارامشوپتەرمەن كۇرەسۋ جانە مينەرالدى تىڭايتقىشتاردى ەنگىزۋدىڭ ديففەرەنسيالدى جۇيەلەرىن جانە يننوۆاسيالىق تەحنولوگيالاردى قولدانۋ ارقىلى ەڭبەك ونىمدىلىگىنىڭ بىرنەشە ەسە ارتۋىن قامتاماسىز ەتۋگە بولادى. ق ر سيفرلاندىرۋ باعدارلاماسىن جۇزەگە اسىرۋ ارقىلى اگرارلىق سەكتوردى دامۋدىڭ ساپالى جاڭا دەڭگەيىنە شىعارۋعا، ەل ەكونوميكاسىنىڭ درايۆەرىنە اينالدىرۋعا الەۋەتى باعىتتالادى.
الەمدىك دەڭگەيدەگى ىرگەلى جانە 90 جىلدىق تاريحي ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ "مەنەدجمەنت" كافەدراسىندا 3 دەڭگەيلى دايارلانىپ جاتقان "مەملەكەتتىك جانە جەرگىلىكتى باسقارۋ" جانە "مەنەدجمەنت" ءبىلىم بەرۋ باعدارلامالارى اۋىل شارۋاشىلىعى سالاسىندا يننوۆاسيالىق جاڭا تەحنولوگيالاردى باسقارۋ جۇيەسىن زەرتتەۋلەرگە جانە دەرەكتەر بازاسىن قۇرۋ پلاتفورماسىنا تىكەلەي قاتىسۋدا. دايارلانىپ جاتقان بىلىكتى باسقارۋ ماماندارى كاسىبيلىگى مەن بىلىكتىلىگى ارقىلى اۋىلشارۋاشىلىق سالاسىنا ۇزاق مەرزىمدى الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق ستراتەگيالىق مىندەتتەردى قويا بىلۋگە، يننوۆاسيالىق ادىستەر مەن تاسىلدەردىڭ تيىمدىلىگىن انىقتاي الۋعا، اۋىل شارۋاشىلىعى سالاسىندا مەملەكەتتىك باسقارۋ جۇيەسىن جەتىلدىرۋگە ءوز كۇشىن باعىتتايدى.
وڭالبەك ابرالييەۆ
ەكونوميكا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى،
پروفەسسور
