ادەتتە قازاقستان سۋ كوزدەرى تاپشى ەلدەردىڭ قاتارىنا جاتاتىنىن ءجيى ايتامىز. ءبىراق وسى ماسەلەگە ءتيىستى دەڭگەيدە كوڭىل بولىنبەگەنى جاسىرىن ەمەس. بولاشاقتا سۋ رەسۋرستارىنا دەگەن مۇقتاجدىقتىڭ ارتىپ، ەلىمىز قيىن جاعدايمەن بەتپە-بەت كەلمەۋى ءۇشىن ارنايى مينيسترلىكتىڭ قۇرىلىپ، جۇمىسقا كىرىسۋى وتە ورىندى باستاما. ەلىمىزدەگى يرريگاسيا جۇيەلەرىن دامىتىپ، جەدەل شەشىم قابىلداپ، ستراتەگيالىق ماڭىزدى جوسپارلاردى جۇزەگە اسىرۋدا جەكە-دارا مينيسترلىكتىڭ قاجەتتىلىگى جايىندا كوپتەن بەرى ايتىلىپ كەلە جاتقانى بەلگىلى.
ۇكىمەت ەلىمىزدىڭ سۋ رەسۋرستارىن باسقارۋ جۇيەسىن دامىتۋدىڭ 2023-2029 جىلدارعا ارنالعان تۇجىرىمداماسىن ازىرلەگەنىن بىلەمىز. ماڭىزدى قۇجاتتا سۋ رەسۋرستارىن باسقارۋ جۇيەسىن جەتىلدىرىپ، تۇراقتى دامۋ ءۇشىن سۋ كوزدەرىن ءتيىمدى باسقارۋدى كوزدەيدى.
وسىلايشا تۇجىرىمداما ەل اۋماعىنداعى سۋ رەسۋرستارىن ساقتاۋ جانە ۇتىمدى پايدالانۋ ماسەلەلەرىن شەشۋ، ەكونوميكانىڭ ءتۇرلى سالالارىنا سۋدى دۇرىس ءبولۋ، سونىنمەن قاتار قورشاعان ورتامەن ۇيلەسىمدىلىكتى قامتاماسىز ەتۋ دە وسى قۇجاتتا تايعا تاڭبا باسقانداي انىق جازىلعان.
ايتارى جوق، ەل ىشىندەگى سۋ رەسۋرستارىن ءتيىمدى پايدالانۋدىڭ ماڭىزى زور. بۇل باعىتتاعى جۇمىستاردى ۋاقىت وزدىرماي شەشۋدىڭ كەرەك ەكەنىن بيىل جاز كەزىندە كوزىمىز انىق جەتتى.
قازاقستان سۋ رەسۋراستارىن رەتتەپ، ءتيىمدى پايدالانۋدا اينالاسىنداعى كورشى ەلدەرمەن كەشەندى جۇمىستار جۇرگىزۋى كەرەك. ويتكەنى ەلىمىزگە كەلەتىن اعىن سۋلاردىڭ باستاۋ كوزى جۇڭگو، قىرعىزستان جانە رەسەي سىندى ەلدەردە جاتقانىن ءبارىمىز بىلەمىز. سوندىقتان بۇل باعىتتاعى جۇمىستار ءبىر عانا مينيسترلىك قۇرىلعانىمەن شەشىلمەيدى. اراسىندا بۇل ىسكە مەملەكەت باسشىسىنىڭ دا ارالاسىپ، ءىستىڭ تىگىسىن جاتقىزىپ جۇرگەنىنە كۋا بولىپ ءجۇرمىز.
بۇگىندە ق ر سۋ رەسۋرستارى جانە يرريگاسيا مينيسترلىگى سۋ رەسۋرستارىن باسقارۋ جۇيەسىن دامىتۋدىڭ 2023-2029 جىلدارعا ارنالعان تۇجىرىمداماسىن جان-جاقتى ىسكە اسىرۋعا كىرىسىپ كەتتى. وسى رەتتە «قالا مەن دالا» گازەتى بۇل باعىتتا اتقارىلىپ جاتقان جۇمىستارعا كەڭىنەن توقتالىپ، ەلىمىزدىڭ يرريگاسيا جۇيەسىن نە كۇتىپ تۇرعانىنا تالداۋ جاساپ كورۋدى ءجون سانادى.
اڭگىمە باسىندا قازاقستاننىڭ سۋ رەسۋرستارى باسقا ەلدەرمەن سالىستىرعاندا شەكتەۋلى ەكەنىن ايتتىق. مۇنى بارشا حالىق جاقسى بىلەدى. جان باسىنا شاققانداعى تۇششى سۋدىڭ كولەمى بويىنشا قازاقستان ءۇندىستان مەن جۇڭگو سياقتى كەيبىر اۋىلشارۋاشىلىعى مەن ونەركاسىبى دامىعان ەلدەردىڭ الدىندا كەلەدى. ءبىراق بۇل كورسەتكىش بويىشا رەسەي، برازيليا جانە كانادا سياقتى ەلدەردەن تومەن تۇرعانىمىزدى دا ۇمىتپاۋمىز كەرەك.
ماسەلەن، جان باسىنا شاققاندا جاڭارتىلاتىن سۋ رەسۋرستارىنىڭ جالپى كولەمى ميلليون تەكشەمەتر بويىنشا ءۇندىستاندا – 1،5 ادام، جۇڭگو – 2،1 ادام، قازاقستان – 6 ادام، رەسەي – 31،4 ادام، برازيليا – 41،1 ادام، كانادا – 83،2 ادامنان كەلەدى. وسىدان-اق ەلىمىزدە تۇششى سۋدىڭ قورى قانشالىقتى از ەكەنىن انىق اڭعارۋعا بولادى.
سوڭعى جىلدارى «بالقاش-الاكول»، «توبىل-تورعاي» باسسەيندەرىن قوسپاعاندا، بارلىق وزەن-كولدەردەر جەرگىلىكتى وزەندەردىڭ اعىنىنىڭ ازايۋ بايقالۋدا. بۇل دا الاڭداتاتىن جايت. سوندىقتان سۋ رەسۋرستارىن ءتيىمدى پايدالانۋ ەلىمىز ءۇشىن ەڭ وزەكتى ماسەلە بولىپ تۇر. سوندىقتان بىزدەر ۋاقىت وزدىرماي سۋ كوزدەرىن ءتيىمدى پايدالانۋدىڭ جولىنا كوشۋىمىز كەرەك.
كورشىلەس ەلدەردەن كەلەتىن سۋ كوزدەرىنە ەلىمىزدىڭ وڭتۇستىك، وڭتۇستىك-شىعىس جانە باتىس وبلىستارىنداعى «ارال-سىرداريا»، «بالقاش-الاكول»، «شۋ-تالاس» جانە «جايىق-كاسپيي» سۋ باسسەيندەرى اسا تاۋەلدى ەكەنىن ەشقاشان ەستەن شىعارماعان ابزال.
مامانداردىڭ ايتۋىنشا، بۇگىندە ەلىمىزدە تاۋلىگىنە 43 120،56 مىڭ تەكشە/مەتردى قۇرايتىن جەر استى سۋلارىنىڭ بەكىتىلگەن پايدالانۋ قورى بار. ولار كەڭ بايتاق ەلىمىزدىڭ 5384 بولىگىنە تارام-تارام بولىپ تارالعان. ال بولجالدى سۋ قورلارىنىڭ مولشەرى شامامەن 40 كم3/جىلعا جەتەدى.
سۋ رەسۋرستارىن باسقارۋ جۇيەسىن دامىتۋدىڭ 2023-2029 جىلدارعا ارنالعان تۇجىرىمداماسىندا ەلىمىزدەگى سۋ باسسەيندەرىنە قاراستى وزەندەردىڭ ساپالىق جاي-كۇيى دە سىن كوتەرمەي تۇرعانى اشىق ايتۋىمىز كەرەك.
ماسەلەن، كلاسسيفيكاسيا بويىنشا قاراعاندى وبلىسى اۋماعىنداعى نۇرا وزەنى ءتورتىنشى كلاسقا، ال قارا-كەڭگىر وزەنى بەسىنشى كلاسقا جاتادى. بۇدان اتالمىش وزەندەرگە لاستاۋشى زاتتاردىڭ اعىنىن ازايتۋ بويىنشا ناقتى شارالار قابىلداۋدىڭ كەزى كەلگەنىن كورسەتەدى. اتالعان وزەندەردەگى نەگىزگى لاستاۋشى زاتتارعا ماگنيي، جالپى فوسفور جانە اممونيي جاتادى. ال ەسىل وزەنىنىن فەنولدار، قالقىمالى زاتتار جانە ماگنيي لاستاپ جاتقانىن ماماندارعا العا تارتىپ، دابىل قاققان بولاتىن.
ال «ارال-سىرداريا»، «شۋ-تالاس» وزەندەرىنىڭ باسسەيندەرىندە سۋ رەسۋرستارىنا وتە جوعارى جۇكتەمەگە يە. «ارال-سىرداريا» وزەنى سۋ شارۋاشىلىعى باسسەينىندەگى وزەن اعىنىنىڭ رەسۋرستارىنىڭ 90%-ى ورتالىق ازيانىڭ كورشىلەس ەلدەرىنەن كەلسە، «شۋ-تالاس» وزەنىنىڭ سۋ شارۋاشىلىعى باسسەينىندە وزەن اعىنىنىڭ 75%-ى قىرعىزستان اۋماعىندا قالىپتاسادى.
– قولدا بار سۋ رەسۋرستارى حالىقتىڭ جانە ەكونوميكا سالالارىنىڭ قاجەتتىلىكتەرىن قاناعاتتاندىرمايدى. بۇل تۇركىستان، قىزىلوردا جانە جامبىل وبلىستارىنىڭ ودان ءارى الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق دامۋىن ءوز كەسىرىن تيگىزۋى مۇمكىن، – دەيدى سۋ شارۋاشىلىعى مامىنى قۋانىش ەركەبايەۆ.
اتاقانداي-اق، «ارال-سىرداريا» وزەنى باسسەينىندە اۋىل شارۋاشىلىعى قاجەتتىلىكتەرى ءۇشىن سۋ الۋ ۇلەسى 98% قۇرايدى. ويتكەنى، ەل اۋماعىنداعى سۋارمالى القاپتاردىڭ 60%-دان استامى وسى باسسەيننەن (تۇركىستان جانە قىزىلوردا وبلىستارى) تىرشىلىك ءنارىن الىپ وتىر. اتالعان ايماقتا كۇرىش، ماقتا سياقتى ىلعالدى كوپ قاجەت ەتەتىن داقىلدار وسىرىلەتىنى بەلگىلى. ماماندار اۋىل شارۋاشىلىعى داقىلدارىن جۇيەلى سۋارۋ ءۇشىن سۋدى بەرۋ كەزىندە ورتاشا ەسەپپەن ىسىراپتار جالپى سۋ الۋ كولەمىنىڭ 1،7 كم3 قۇرايتىنىن العا تارتۋدا.
بۇگىندە سۋدى ءتيىمسىز پايدالانۋ جانە ترانسشەكارالىق تاۋەلدىلىكتەن بولەك، ەلىمىزدەگى سىرداريا وزەنىنىڭ ەكولوگيالىق جاعدايىنىڭ بۇزىلۋى دا كوپشىلىكتىڭ نازارىن وزىنە اۋدارىپ وتىر. سىرداريا وزەنىنىڭ ترانزيتتىك اعىنىمەن وزبەكستان اۋماعىنان مۇناي ونىمدەرى، فەنولدار جانە ازوتتى قوسىلىستار سياقتى لاستاۋشى زاتتاردىڭ كوپ مولشەرى كەلەتىنى جاسىرىن ەمەس. سونىمەن قاتار سىرداريا وزەنىنىڭ جاعاسىنداعى اۋىل شارۋاشىلىعى القاپتارىندا قولدانىلاتىن پەستيسيدتەر دە وزەن سۋىن لاستاۋىن جالعاستىرىپ، جىعىلعانعا جۇدىرىق بولۋدا. سوندىقتان سۋدا بارىنشا ۇنەمدەپ پايدالانۋ ءۇشىن زاماناۋي تەحنولوگيالارعا يەك ارتۋىمىز كەرەك.
سۋ رەسۋرستارىن ءتيىمدى پايدالانۋ ءۇشىن بىرنەشە ماڭىزدى فاكتورلار مەن امال-ادىستەردى باسشىلىققا الۋىمىز كەرەك. بۇگىندە دامىعان ەلدەردە وندىرىستە پايدالانىلاتىن سۋدى بىرنەشە رەت پايدالانۋ ءتاسىلى بار. ءبىز دە وسىعان كوشۋىمىز كەرەك. بۇدان باسقا سۋ تارتاتىن قۇرال-جابدىقتاردىڭ ءبارىن جاڭارتىپ، سۋ كوزدەرىنىڭ ورتان جولدا جوعالىپ كەتۋىنە جول بەرمەۋدىڭ دە ماڭىزى زور. ەلىمىزدە قاي سالاسى بولسا دا سۋ كوزدەرىن ىسىراپسىز پايدالانىپ جاتقانىن بايقاۋعا بولادى. حالىق اراسىندا سۋ رەسۋرستارىنا دەگەن جاناشىرلىق پەن ۇنەمشىلدىك مادەنەيتەنى قالىپتاستىرۋدىڭ ماڭىزى زور. سوندىقتان سۋدى ۇنەمدەپ، پايدالانۋدى ءومىر داعدىمىزعا اينالدىرۋدىڭ ماڭىزى زور.
نۇرلان جۇماحان
