شوقان 1835 جىلدىڭ قاراشا ايىندا قازىرگى قوستاناي وبلىسىنىڭ قۇسمۇرىن بەكەتىندە اتاقتى اعا سۇلتان شىڭعىس ءۋاليحانوۆ وتباسىندا دۇنيەگە كەلگەن. ارعى اتاسى ابىلاي جوڭعارلارعا قارسى سوعىستا اسقان ەرلىك كورسەتكەن، ەل بىرلىگى مەن تىنىشتىعى ءۇشىن كۇرەسكەن، اقىلدى قولباسشى، ىسكەر ديپلومات، امال-ايلاسى مول ورتا ءجۇز حانى بولعان. شوقاننىڭ بالالىق شاعى سىرىمبەت تاۋىنىڭ باۋرايىندا، تۋعان ەلى كوكشەتاۋدا وتكەن. شوقان اجەسى ايعانىمنىڭ تاربيەسىندە بولعان. 1847 جىلى 12 جاسار شوقاندى اكەسى سول كەزدەگى ەڭ تاڭداۋلى وقۋ ورنى بولىپ ەسەپتەلگەن ءسىبىر كادەتى كورپۋسىنا وقۋعا ورنالاستىرادى. شوقاننىڭ بۇكىل كەلەشەگى مەن عىلىم، ونەر جولىنداعى تالانتىن اشۋدا بۇل وقۋ ورنىنىڭ ماڭىزى ەرەكشە بولدى. مۇندا جابىق اسكەري وقۋ ورنى بولعانىمەن، كوپتەگەن پاندەر اسكەري ساباقتارعا قوسا ورىس، باتىس ادەبيەتى، گەوگرافياسى مەن تاريحى، فيلوسوفيا، فيزيكا، ماتەماتيكا نەگىزدەرى، شەتەل تىلدەرى وقىتىلىپ، ورىستىڭ وزىق ويلى ينتەلليگەنتتەرىنىڭ وكىلدەرى ساباق بەرگەن.
وقىتۋشىلار قۇرامىندا ءبىلىمدى جانە پروگرەسشىل وي-پىكىرلى ادامدار كوپ بولعان. كادەت كورپۋسىندا شوقان ءوزىنىڭ زەرەكتىگىمەن ەرەكشەلەنگەن. ءتىلدى تەز مەڭگەرىپ، ءوزى قاتارلاس وقۋشىلاردان وزىق وقىعان. "كورپۋستا ءوي-ورىسى، ءبىلىمى جاعىنان شوقان تەز ءوستى، ورىس جولداستارىن باسىپ وزىپ وتىردى. وعان تالايلار-اق، نازار اۋداردى. ول سونداي قابىلەتتى ەدى، وزىنەن ەكى جاس ۇلكەندەردىڭ كلاسىنداعىلاردى دا ءبىلىم، يدەيا جاعىنان باسىپ وزدى" – دەپ جازدى بىرگە وقىعان دوسى، ەتنوگراف-عالىم ت.ن.پوتانين. ءسىبىر كادەتى كورپۋسىندا وقۋدىڭ سوڭعى جىلدارىندا-اق، شوقان سانالى، تەرەڭ ويلى، جان-جاقتى ءبىلىمدى، وزىندىك ءقوزقاراسى قالىپتاسقان، تۋعان حالقىنىڭ قاجەت-مۇقتاجدارىن پايىمداپ، تۇسىنە الاتىن، وعان بارىنشا پايدالى قىزمەت ەتۋگە ءازىر ەكەندىگىن تانىتتى.
ول كوسوپلەسكيي، تونەيەۆسكيي سياقتى (ورىس ادەبيەتى مەن ءتىلى، تاريح ءپانى) وقىتۋشىلارىنىڭ يگى ىقپالىمەن ءوزىنىڭ جوعارى قابىلەتى مەن دارىندىلىعىنىڭ ارقاسىندا ورىس جانە دۇنيە ءجۇزى ادەبيەتىنىڭ وزىق ۇلگىلەرىن وقىپ تانىسىپ، عىلىمي پايىمداۋ، تۇجىرىمدار جاساي ءبىلدى. ونىڭ زەرتتەۋشىلىك قابىلەتى دە وسى كورپۋستا وقىپ جۇرگەندە بىرتىندەپ قالىپتاسىپ، دامي ءتۇستى. ول، اسىرەسە، جازعى دەمالىس كەزدەرىندە ەل ىشىندەگى حالىق جىرلارى مەن داستاندارىن جازىپ الىپ، اڭىز-اڭگىمەلەردى جيناۋعا قىزىقتى. مىسالى، "قوزى كورپەش-بايان سۇلۋ جىرى شوقاننىڭ العاشقى جازعان شىعارمالارىنىڭ ءبىرى بولدى. شوقان جيناعان قازاقتىڭ اۋىز ادەبيەتى ۇلگىلەرى نۇسقالارىن، "قوزى كورپەش-بايان سۇلۋ" جىرىن كورنەكتى شىعىس زەرتتەۋشىسى، پەتەربۋرگ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى ي.ي.بەرەزين بۇل زەرتتەۋلەرگە نازار اۋدارىپ، جازىپ العان. شوقاننىڭ زەرتتەۋشىلىك قابىلەتىن بايقاعان عالىم ونى ءوز تاراپىنان ەسكى جازۋ ەسكەرتكىشتەرىن زەرتتەۋ ىسىنە تارتقان. شوقاننىڭ "پروفەسسور ي.ن.بەرەزينگە حات"، "پروفەسسور ي.ي.بەرەزيننىڭ "حان جورىقتارى" كىتابىنا رەسەنزيا" ت.ب. العاشقى عىلىمي جۇمىستارىنىڭ وزىنەن-اق، ونىڭ بولاشاعى زور عالىم، زەرتتەۋشى بولاتىندىعى اڭعارىلاتىن. شوقاننىڭ بىلىمىنە مۇعالىمدەرى مەن قۇربىلارى ەرەكشە قىزىققان، سول كەزدىڭ الدىڭعى قاتارلى وي-پىكىرلەرىمەن تانىستىعىن جولداستارىنىڭ كوبى ۇلگى تۇتىپ، مويىنداعان. شوقان ولاردىڭ ەۋروپا مادەنيەتىنە بەت بۇرۋىنا سەبەپشى بولعان. "بىزدەن جاسى كىشى بولسا دا، وزىمىزبەن سالىستىرعاندا، ول ۇلكەن سىقىلدى ەدى دە، بىزدەر وعان قاراعاندا بالا ءتارىزدى ەدىك، ءوزىنىڭ بىزدەن ارتىق بىلەتىندىگىن نە بىزدەردەن ءبىلىمى جاعىنان جوعارلىلىعىن بىلدىرۋگە تىرىسپاسا دا، جاي اڭگىمەنىڭ وزىندە-اق، ونىڭ ءبىلىمىنىڭ بىزدەن ارتىقتىعى تانىلىپ قالاتىن. جالپى جولداستارىنا، سونىڭ ىشىندە ماعان، ول ەرىكسىز "ەۋروپاعا اشقان تەرەزە" سىقىلدى بولدى"، – دەپ جازادى گ.ي.پوتانين.
مۇنىڭ ءوزى شوقاننىڭ جولداستارى اراسىندا بەدەلى ەرەكشە زور بولىپ، ونىڭ بيىك تۇرعانىن كورسەتەدى. قىراعى دا زەيىندى شوقانعا سۋرەت سالۋ ونەرى سول كەزدىڭ وزىندە-اق؛ حالىق ءومىرىن بەينەلەۋدىڭ تاماشا ءبىر قۇرالى بولىپ تابىلادى. تۋعان جەرى سىرىمبەتتىڭ جازعى جايلاۋلار مەن مەكەن قونىستارىنىڭ سۋرەتىن سالۋمەن شۇعىلدانادى. 1847-1852 جىلداردا سالعان سۋرەتتەرىن شوقان "كورپۋستان ەلگە دەمالىسقا بارعان كەزدە سالعان سۋرەتتەر" – دەپ اتايدى. گ.ن.پوتانين: "كادەت كورپۋسىنىڭ سوڭعى كۋرستارىندا وقىپ جۇرگەن كەزىمىزدە شوقان ءوزىنىڭ اڭگىمەلەرىمەن مەنىڭ داپتەرىمدى تولتىردى. ءبىز قازاقتاردىڭ سۇڭقار سالىپ، سايات قۇرۋ سالتىن تولىق جازىپ الدىق. شوقان سۇڭقاردى قالاي باپتاپ كۇتۋدىڭ ءادىسىن وتە جاقسى بىلەتىن. داۋىلپاز بەن سۇڭقاردىڭ ت.ب. سۋرەتتەرىن سالىپ، ول مەنىڭ جازبامدى تولىقتىرا تۇسەتىن"، – دەپ جازدى. مۇنىڭ ءوزى شوقان ونەرىنىڭ جان-جاقتى ەكەنىن، وعان كۋرستاستارىنىڭ قىزىعىپ، ەرەكشە قۇرمەتپەن قاراعانىن دالەلدەي تۇسەدى. شوقان كادەت كورپۋسىندا وقىپ جۇرگەندە-اق، ساياحاتشىلاردىڭ ءومىرى مەن ءىسى تۋرالى جازىلعان ەڭبەكتەرگە اسا قىزىعۋشىلىقپەن قاراپ، تانىستى. وسى ەڭبەكتەردىڭ ىقپال اسەرىنەن ول ساياحاتشى بولۋدى، ورتا ازيانى ارلاپ جان-جاقتى تانىسۋدى ارماندادى. دەمەك، ساياحاتشىلار ءومىرى جايلى جازىلعان ەڭبەكتەر بولاشاق ساياحاتشىعا باستاۋ كوزى بولىپ، جول نۇسقادى. قوعامدىق، ادەبي قىزمەتى شوقان ءۋاليحانوۆ 1853 جىلى كادەت كورپۋسىن ءبىتىرىپ، ومبىدا اسكەري قىزمەتكە قالادى. ول ءسىبىر قازاق-ورىس اسكەرىنىڭ 6-اتتى اسكەر پولكىنا وفيسەر بولىپ تاعايىندالادى، ءىس جۇزىندە باتىس ءسىبىر مەن قازاقستاننىڭ سولتۇستىك-باتىس ايماعىنىڭ گەنەرال-گۋبەرناتورى گ.X.گاسفورتتىڭ اديۋتانتى قىزمەتىنە بەلگىلەنەدى.
سونداي-اق، باتىس ءسىبىر ولكەسىنىڭ باس باسقارماسى وعان ايىرىقشا تاپسىرمالاردى ورىندايتىن وفيسەر رەتىندە قارادى. قىزمەتى بارىسىندا شوقان ءۋاليحانوۆ پاتشا وكىمەتىنىڭ وتارشىلدىق ساياساتى تۋعىزعان ادىلەتسىزدىكتەردى جەتە تانىپ، قارسى باتىل پىكىرلەر بىلدىرۋگە تىرىستى. وسى قىزمەتتەردى اتقارا ءجۇرىپ، ول ورتا ازيا حالىقتارىنىڭ تاريحىن، ەتنوگرافياسى مەن گەوگرافياسىن زەرتتەۋگە بەلسەنە ارالاستى. ومبىدان كەتۋدى، ءوزىنىڭ تۋعان حالقىنا پايداسى تيەتىن ىستەرمەن شۇعىلدانۋدى ارمانداعانىن ءوزىنىڭ دوستارى ف.م.دوستويەۆسكييگە، ق.ق.گۋتكوۆسكييگە جازعان حاتتارىنان انىق كورۋگە بولادى. 1855 جىلى شوقان ءۋاليحانوۆ ومبىدان سەمەي، اياكوز، قاپال ارقىلى، ىلە الاتاۋىنان ءوتىپ، جوڭعار قاقپاسىنا دەيىن كەلەدى، قايتاردا الاكول، تارباعاتاي جەرلەرىن ارالايدى. ورتالىق قازاقستان-قارقارالى، باياناۋىل، كوكشەتاۋ ارقىلى ومبىعا ورالادى. بۇل ساپاردا ول قازاق حالقىنىڭ تاريحى مەن ادەت-عۇرپى، ءدىني ۇعىمدارى جايىندا كوپتەگەن ماتەريالدار جينايدى. سونىمەن بىرگە ءوزى بولعان ايماقتاردىڭ تاريحى، ەسكى قالالاردىڭ ورنى، شىڭ-تاستاراعى جازۋ، بەلگىلەرىن، كونە ەسكەرتكىشتەر، اڭىز-اڭگىمەلەر، ەرتەگىلەر مەن ولەڭدەردى جازىپ الادى. وسى ماتەريالداردىڭ نەگىزىندە "ءتاڭىرى"، "قازاقتارداعى شاماندىقتىڭ قالدىعى" سياقتى ەڭبەكتەر جازادى.
1856 جىلى شوقان پولكوۆنيك م.م.حومەنتوۆسكيي باسقارعان اسكەري-عىلىمي ەكسپەديسياعا قاتىسادى. قىرعىز ەلىن جەتە زەرتتەۋگە، ىستىقكول ايماعىنىڭ كارتاسىن تۇسىرۋگە ءتيىس بولعان بۇل ەكسپەدياسياعا قاتىسۋ شوقاننىڭ زەرتتەۋ جۇمىسىن ويداعىداي جۇرگىزۋىنە مۇمكىندىكتەر تۋعىزادى. ىستىقكولگە، جۇڭگو يمپەرياسىنىڭ قۇلجا قالاسىنا ساياحاتى جانە 1856-1857 جىلدارى جەتىسۋ، تيان-شان ساپارلارىندا پ.پ.سەمەنوۆ-تيان-شانسكييمەن بىرگە بولۋى، كىرعىز الاتاۋىنا ەكىنشى رەت ساپارىنىڭ ناتيجەلەرى ونىڭ "جوڭعاريا وچەركتەرى"، "قىرعىزدار تۋرالى جازبالار"، "ىستىق كول ساپارىنىڭ كۇندەلىكتەرى"، "جۇڭگو يمپەرياسىنىڭ باتىس پروۆينسياسى جانە قۇلجا قالاسى" اتتى ەڭبەكتەرىن جازۋعا سەپتىگىن تيگىزەدى. شوقان تاريحي ماڭىزى بار شىعارمالارعا ايىرىقشا نازار اۋداردى. ماسەلەن، ول قىرعىز حالقىنىڭ "ماناس"، "سەمەتەي" تۋرالى داستاندارىنىڭ ءبىراز تاراۋىن تۇڭعىش ورىس تىلىنە اۋدارىپ، وعان عىلىمي تۇرعىدان تولىق تاريحي جانە ادەبي تالداۋلار جاسادى.
ءبىرىنشى رەت باسپاعا ۇسىندى. كولەمى جاعىنان، وقيعا قۇرۋ، ادام وبرازدارىن بەينەلەۋ جاعىنان الەمدىك ادەبيەتتىڭ وزىق ۇلگىلەرىمەن تەڭدەس، اسا قۇندى تۋىندى رەتىندە باعالاعان. "ماناس" – قىرعىزداردىڭ ەسكى ميفتەرىنەن، اڭىزدارىنان، ەرتەگىلەرىنەن جينالىپ، ءبىر ادام ماناستىڭ توڭىرەگىندە توپتالعان ەنسيكلوپەديا. بۇل جاعىنان، ول "يليادا" ءتارىزدى. بۇل اسا زور ەپوپەيادا قىرعىز حالقىنىڭ ءومىرى، ءدىنى دارىگەرلىك ۇعىمدارى شەتەلدەرمەن قارىم-قاتىناسى تۇگەل قامتىلعان. ەكىنشى ەپوس – "سەمەتەي" – "ماناستىڭ" جالعاسى. بۇل قىرعىزدىڭ "وديسسەياسى"، – دەپ كورسەتەدى شوقان. شوقان ادەبيەت، ونىڭ تەورياسى ماسەلەلەرى جونىندە سول كەزدىڭ وزىندە-اق، كوپتەگەن تىڭ پىكىرلەر، تۇجىرىمدار جاساپ، ءوز حالقىنىڭ تىرشىلىگى مەن مادەني دامۋىنىڭ جاعدايلارىنا لايىق دامىتادى. سونداي-اق، ءار حالىقتىڭ ادەبيەتىن ونىڭ قوعامدىق، الەۋمەتتىك ومىرىمەن تىعىز بايلانىستا قاراستىرادى. قازاق پوەزياسىنىڭ حالىقتىق سيپاتتارى جايلى تىڭ وي-پىكىر بىلدىرەدى. حالىقتىڭ رۋحاني سەرىگى بولعان پوەزيا تۋرالى ول: "بۇل حالىقتىڭ ەرتەدەن وزىنە ءتان تۇرمىسىندا ەستە قالدىرماعان بىردە-بىر ماڭىزدى وقيعاسى، بىردە-بىر تاماشا ادامى جوق دەۋگە بولادى. ولاردىڭ ءبىرىن سۋىرىپسالما اقىندار نە جىرشىلار جىر ەتسە، ەكىنشى بىرەۋلەرىنىڭ اتىن كەيىنگى ۇرپاق ەستەرىندە ۇمتىلماستاي ەتىپ بەلگىلى ءبىر سىبىزعىشى نە قوبىزشى مۋزىكانتتار تاستاپ كەتكەن"، – دەپ جازادى. قازاق ولەڭدەرىنىڭ حالىقتىعى جايلى قۇندى پىكىرلەر بىلدىرۋدە،
شوقان حالىق ادەبيەتىنىڭ باعالى نۇسقالارىن جاساعان جانە اۋىز ادەبيەتىنىڭ تاڭداۋلى ۇلگىلەرىن جىرلاعان. ورىنباي، شوجە، جاناق، ارىستانباي، قۇرىمباي سياقتى اقىنداردىڭ ەڭبەكتەرىنە جۇگىنەدى، مىسالدار كەلتىرەدى. سونىمەن بىرگە قازاق پوەزياسىنىڭ جانر، ءتۇر، ولەڭ قۇرىلىسىن زەرتتەي كەلە، مۇنى ورىس عالىمدارىنا تانىستىرۋدى ماقسات تۇتقان. ول قازاق، ولەڭدەرىن: جىر، جوقتاۋ، قارا ولەڭ، قايىم ولەڭ، ولەڭ دەپ بەسكە بولەدى. ولەڭ قۇرىلىسىن جىرشىلاردىڭ قوبىز نە دومبىراعا قوسىپ ايتۋىنا قاراپ جۇيەلەگەن. ولەڭگە، اسىرەسە، سۋىرىپ سالما ولەڭگە بەيىمدىلىك بارلىق كوشپەلى ەلدەردىڭ وزىنە ءتان ەرەكشەلىگى ەكەنىن انىقتاعان. قازاق حالقىنىڭ اۋىز ادەبيەتى مۇرالارىن جيناپ، زەرتتەي كەلە شوقان ولاردىڭ سلاۆيان حالىقتارىنىڭ، اسىرەسە، ورىستاردىڭ اۋىز ادەبيەتىمەن بايلانىسىن اشىپ دالەلدى مىسالدار كەلتىرەدى. "جوڭعاريا وچەركتەرىندە" "كوپ ۋاقىتتان بەرى قازاقتىڭ ەرتەگىلەرىن، ميفتەرىن، ەتنيكالىق جىرلارى مەن اڭىزدارىن جيناۋمەن شۇعىلدانا ءجۇرىپ، مەن ولاردىڭ ەۋروپا حالىقتارىنىڭ، اسىرەسە، سلاۆيانداردىڭ وسى تەكتەس شىعارمالارىمەن ءبىر سارىنداستىعىنا قايران قالدىم"، – دەپ كورسەتەدى. ورىس-قازاق ەرتەگىلەرىن، ماقال-ماتەلدەرىن سالىستىرا وتىرىپ ناقتى دالەلدەيدى. مىسالى: ءومىر شىندىعىنىڭ سايكەستىگى ادەبيەتتە دە تاقىرىپ، سيۋجەت ۇقساستىعىن تۋعىزاتىنىن شوقان قازاق پەن اراب پوەزياسىن سالىستىرا وتىرىپ، دالا ءومىرىن جىرلاعان ەكى ەلدىڭ پوەزياسىنىڭ بىر-بىرىنە ۇقساستىعىن، كوشپەلى ەل تۇرمىسى سۇلۋ تابيعات، رۋلىق تارتىس، قايشىلىقتاردى سۋرەتتەۋىنەن انىق كورىنەتىنىن ايتادى. اسىرەسە، بۇل حالىقتاردا ولەڭدى سۋىرىپ سالىپ ايتۋ ونەرىنىڭ ەرەكشەلىگىنە نازار اۋدارعان.
قازاقتىڭ شەشەن بيلەرى جايىندا قۇندى پىكىر بىلدىرەدى. ش.ءۋاليحانوۆتىڭ تاريح، گەوگرافيا، ادەبيەت سالاسىنداعى زەرتتەۋ ەڭبەكتەرى پەتەربۋرگ عالىمدارىنىڭ نازارىنا ىلىگىپ، قۇندى ءىقىلاس-ىلتيپاتتارىنا يە بولادى. پ.پ.سەمەنوۆ-تيان-شانسكيي ءوزىنىڭ جەتىسۋ بويىنداعى زەرتتەۋلەرىن جۇرگىزگەن كەزدە شوقان پىكىرىنە ۇنەمى دەن قويىپ، اقىلداسىپ وتىرعان. ىستىقكول ساپارىندا ءبىراز جەرلەردى بىرگە ارالاعان. سەمەنوۆ-تيان-شانسكييدىڭ ۇسىنۋىمەن 1857 جىلى 27 اقپاندا شوقان ورىس گەوگرافيا قوعامىنىڭ تولىق مۇشەلىگىنە سايلانادى. بۇل ورىس قوعامى زيالىلارىنىڭ، ورىس عىلىمىنىڭ جاس عالىم ەڭبەكتەرىن زور باعالاعاندىعى، عىلىم مەن مادەنيەتكە قوسقان ۇلەسىن مويىنداعاندىعى ەكەنىنىڭ دالەلى. 1858-1859 جىلدارى شوقاننىڭ "جارىق جۇلدىز"، "قاشقاريا ساپارى" ونى عىلىمي-زەرتتەۋشىلىك، اعارتۋشىلىق سالاسىندا جاڭا بيىككە كوتەردى. ول كەزدە قاشقاريا رەسەي تاراپىنان زەرتتەلمەگەن ولكە بولاتىن. ەۋروپا عىلىمى ءۇشىن بەلگىسىز، قۇپياسى مول ەل بولاتىن. سەبەبى، XII عاسىردىڭ سوڭعى شيرەگىندە ماركو پولو، 1603 جىلى ساياحاتشى گولە قاشقاريا جەرىندە بولعاننان كەيىن، بۇل ولكەگە ەشكىم اياق باسپاعان شوقاننان ءبىر جىل بۇرىن قاشقارياعا ءۇندىستان ارقىلى بارعان نەمىستىڭ بەلگىلى گەوگرافى ادولف شلاگينۆەيتتى جەرگىلىكتى بيلەۋشىلەر باسىن كەستىرىپ ولتىرتكەن.
ءادولفتىڭ بۇل قايعىلى تاعدىرى جونىندە العاش مالىمەتتى جەتكىزگەن شوقان بولدى. 1870 جىلدارى پەتەربۋرگتە شوقاننىڭ "جونعاريا وچەركتەرى". "التى شاھاردىڭ نەمەسە قىتايدىڭ حان-لۋ پروۆينسياسىنىڭ شىعىستاعى التى قالاسىنىن جاعدايى تۋرالى"، "ادولف شلاگينتۆەيتتىڭ ءولىمىن اكەلگەن جاعدايلار تۋرالى مالىمەتتەر" تۋرالى ەڭبەكتەرى جاريالاندى. قاشقاردا بولعان كەزىندە شوقان ۇيعىر ءتىلىن جاقسى مەڭگەرەدى. ونىڭ ارحيۆىندە قاشقارداعى ۇيعىر تىلىندە جازعان جازبالارى دا ساقتالعان. كىشى بۇقارادا جاڭا ۇيعىر تىلىندەگى ادەبيەتتىڭ ەداۋىر باي اۋدارما ادەبيەتى بار. كىشى بۇقارانىڭ ادەبيەتى اۋدارماعا نەعۇرلىم باي بولعانىمەن، وزىندىك قولتۋما شىعارمالارعا سوعۇرلىم كەدەي. ولاردىڭ ءوز ىشتەرىنەن شىققان ءبىر دە ءبىر اقىنى جانە بەلگىلى ءبىر جازۋشىسى بولعان ەمەس دەپ كورسەتەدى. جۇڭگو تاريحىندا حوي-حۋ، حوي-حور، قوي-عوي دەگەن اتپەن بەلگىلى بولعان حالقىنىڭ حوي-حور اۋلەتىن بەرگەن جانە كەيىننەن وسى كۇنگى شىعىس تۇركىستانعا كەلىپ قونىس تەپكەن جات جەرلىك حالىق ەلگە ءمالىم. شىعىس مالىمەتتەرىندە بۇل حالىق ۇيعىر دەپ اتالادى. بۇگىنگى جەتى شاھار تۇرعىندارىن قىتايلار چاپتۋ دەپ اتايدى. چاپتۋ تۇرىك ءتىلىنىڭ ۇيعىر دەپ كلاپروت (وسى ءتىلدىڭ سوزدىگىن قۇراعان ادام) اتاعان ديالەكتىسىندە سويلەيدى. ۇيعىر تىلىندە موڭعول سوزدەرى كوپ كەزدەسەدى. ۇيعىرلار سوناۋ شىڭعىس حان زامانىنىڭ وزىندە-اق، مۇسىلمان دىنىندەگى سول كەزدە ءوزىنىڭ جازۋ ونەرى بار حالىق بولعان. ولاردى موڭعولدار ساۋاتتى حالىق بولعاندىقتان حاتشى ەسەبىندە ءىس جۇرگىزۋشىنىڭ قىزمەتتەرىنە پايدالانعان. سونداي-اق، شوقان ۇيعىر دەگەن اتىمەن بەلگىلى بولعان ەرتەدەگى مونعول جازۋىنىڭ ۇلگىلەرىن قانشا ىزدەگەنمەن تابا الماعانىن قىنجىلا جازادى.
بۇل ايماقتىڭ وتكەنى مەن سول كەزدىڭ قالپىن جاقسى بىلەتىن ادامدارىمەن، عالىمدارىمەن، اقىندارىمەن دە كەزدەسىپ ماعلۇماتتار جيناعان، شىعىس قولجازبالارىنىڭ ءبىرسىپىراسىن قولعا تۇسىرگەن. تاۋ جىنىستارىنىڭ كوللەكسياسى، گەرباريي جاساعان. سولاردىڭ بىرىندە ميردجاي تاۋى مەن قاراقاش وزەنى اڭعارىنان شىعاتىن نەفريت اسىل تاسىنىڭ تەكشەلەرى بولعان مۇلدە بەيتانىس ەلدى جان-جاقتى سيپاتتايتىن، اسكەري، ساياسي، ەكونوميكالىق، ساۋدا-ساتتىق جاعىنان ۇكىمەتكە دە، عىلىمعا دا پايدالى باي ماتەريال مەن سيرەك دەرەكتەردى جيناپ، قيىنشىلىقتار مەن قاۋىپ-قاتەردى كوپ كورىپ، شوقان كەرۋەنمەن 1859 جىلى ءساۋىر ايىندا ەلگە ورالعان. قاشقاريا ساپارىنىڭ ناتيجەلى جەمىسى – ش.ءۋاليحانوۆتىڭ "التى شاھاردىڭ، ياعني قىتايدىڭ نان-لۋ پروۆينسياسىنىڭ شىعىستاعى التى قالانىڭ جايى" اتتى ەڭبەكتەرىندە جان-جاقتى مالىمدەلدى. قاشقاريا ساپارىنىڭ عىلىمي ناتيجەلەرى تۋرالى ورىس گەوگرافيا قوعامىندا مالىمدەمە جاساعاننان كەيىن-اق، ونىڭ ماتەريالىن گەرمانيادا نەمىس تىلىندە باسىپ شىعاردى. 1865 جىلى لوندوندا اعىلشىن تىلىندە جاريالاندى. دەمەك، قاشقاريا ساپارىنداعى ايقىندالعان مالىمەتتەر شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ دۇنيەجۇزىلىك گەوگرافيا عىلىمىنا قوسقان ماڭىزى زور جاڭالىعى بولىپ ەسەپتەلەدى. قاشقاريا ەكسپەديسياسى ۇكىمەت تاراپىنان دا رەسمي تۇردە اتالىپ ءوتتى. 1860 جىلعى 8 ساۋىردەگى ۇكىمەت ۋكازى بويىنشا پورۋچيك سۇلتان شوقان ءۋاليحانوۆقا شتابس روتميستر اسكەري اتاعى، 4-دارەجەلى ىزگى ۆلاديمير وردەنى، 500 سوم كۇمىس اقشا بەرىلگەن. شوقاننىڭ ۇسىنىسى بويىنشا، وسى ەكسپەديسيانىڭ جۇمىسىنا قاتىسى بار 22 ادام قوسا ناگرادتالعان، ونىڭ ىشىندە كەرۋەن باسى مۇساباي، سەمەي كوپەسى بۇقاش، ك.ك. گۋتكوۆسكيي ت.ب بولدى. ش.ءۋاليحانوۆ (1859-61) پەتەربۋرگتە بولعان جىلدارى ونىڭ عىلىمي-شىعارماشىلىق قىزمەتىنىڭ اسا ەلەۋلى كەزەڭى بولدى. ماسەلەن، باس شتابىنىڭ اسكەري-عىلىمي كوميتەتىنىڭ تاپسىرۋى بويىنشا، ول ورتا ازيا مەن قازاقستاننىڭ كارتالارىن جاسايدى. "بالقاش كولى مەن الاتاۋ جوتاسى ارالىعىنىڭ كارتاسى"، "قۇلجا قالاسىنىڭ جوباسى"، "ىستىقكول ەكسپەديسياسىنىڭ قورىتىندىسىنا قوسىمشا كارتا"، "جۇڭگو يمپەرياسى باتىس ولكەسىنىڭ كارتاسى" ت.ب. دايىندالادى.
مۇنىڭ ءوزى ش.ءۋاليحانوۆتىڭ گەوگرافيا، كارتوگرافيا سالالارىنا قوسقان ۇلەسى زور ەكەنىن كورسەتەدى. سونداي-اق، شوقان گەوگرافيا قۇرامىندا بەلگىلى نەمىس عالىمى كارل ريتتەردىڭ ەڭبەكتەرىن باسپاعا ازىرلەسەدى، سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىن ازيا دەپارتامەنتى جانىنداعى جوعارى مەكتەپتە، گەوگرافيا قوعامىندا ءىپىعىس تۇركىستان، قىرعىزستان تۋرالى لەكسيا وقيدى، ۋنيۆەرسيتەتتىڭ تاريح-فيلوسوفيا فاكۋلتەتىندە لەكسيالارعا قاتىسىپ وتىرادى. مۇنىڭ ءوزى شوقان بويىنداعى عىلىمعا دەگەن ەرەكشە ىنتا-ىقىلاستى، قاجىماس قايراتتى تانىتادى. شوقاننىڭ پەتەربۋرگكە بارعان كەزى 1861 جىلعى باسىبايلىلىق ءتارتىپتى جويۋ جونىندەگى رەفورمانىڭ قارساڭى ەدى. شارۋلاردى پاتشاعا قارسى ۇندەگەن، قوعامدى سىناعان ت.ب. چەرنىشيەۆسكيي، دوبروليۋبوۆ، نەكراسوۆ سياقتى الدىڭعى قاتارلى اقىن-جازۋشىلاردىڭ "سوۆرەمەننيك" جۋرنالىندا جاريالانعان ماقالالارى شوقانعا قاتتى اسەر ەتىپ، ساياسي الەۋمەتتىك كوزقاراسىنىڭ قالىپتاسۋىنا نەگىز بولدى. پەتەربۋرگتە شوقان دوستارى پ.پ.سەمەنوۆ-تيان-شانسكيي مەن ف.م. دوستويەۆسكييدى كەزدەستىرەدى، كورنەكتى ورىس عالىمدارى ا.ي. بەكەتوۆپەن، شىعىس زەرتتەۋشىلەرى: ف.ر. وتەن-ساكەنمەن، ي.ي. زاحاروۆپەن، ە. كاۆاليەۆسكييمەن، اقىندار ا. ماناسوۆ ق. كۋراچكين، يا. پولونسكييمەن تانىسىپ، ارالاسادى. بۇلاردىڭ ءبارى ونىڭ يدەيالىق جاعىنان كوپ تولىپ وسۋىنە بىردەن-بىر سەبەپ بولعانىن كورەمىز. رەسەيدىڭ الەۋمەتتىك ومىرىندەگى وزگەرىستەر، ورىستىڭ ريەۆوليۋسياشىل دەموكراتتارىنىڭ پىكىرلەرى ونىڭ دەموكراتتىق كوزقاراسىن تەرەڭدەتە تۇسەدى. قازاق حالقىنىڭ، اسىرەسە، ونىڭ تومەنگى توبىنىڭ اۋىر ءحالى مەن ونىڭ جاعدايلارىنا جان اشىرلىقپەن قاراپ، ءتۇسىنىپ كورە ءبىلدى. 1861 جىلدىڭ كوكتەمىندە دەنساۋلىعى تومەندەۋىنە بايلانىستى تۋعان ەلىنە ورالدى. ول قازاق حالقىنىڭ تىنىس-تىرشىلىگىن جاقسارتىپ، كومەكتەسۋدى ويلاپ، ادىلەتتىلىكتى جاقتاپ، حالىقتىڭ مۇڭ-مۇقتاجىن تۇسىنە ءبىلۋ ماقساتىمەن اتباسار ۋەزىنە اعا سۇلتان بولۋدى دا ويلادى. سايلاۋعا قاتىسىپ، كوپشىلىك داۋىس العانىمەن، ءسىبىر اكىمشىلىگى ونى اعا سۇلتاندىققا بەكىتپەدى.
سەبەبى، دەموكراتتىق باعىتتاعى وزىق ويلى زەرتتەۋشى عىلىم بيلەۋشى توپ ءۇشىن ءقاۋىپتى ادامداردىڭ ءبىرى ەدى. 1862 جىلى پوتانينگە جولداعان حاتىندا: "مۇنداعى ماقساتىم – ءوزى حالقىمدى اكىمدەر مەن زورلىقشىل باي قازاقتاردان قورعاۋ ەدى"، – دەپ اشىق جازدى. ال، ا.گ.مايكوۆقا جازعان حاتىندا شوقان بۇل پىكىرىن تەرەڭدەتە ءتۇسىپ: "جەرگىلىكتى سۇلتاندارمەن جانە قارا سۇيەك قازاقتاردان شىققان بايلارمەن ءقازىر ارازبىن"، – دەيدى ول، – مەن ولارعا جالشىلاردى جاقسى ۇستاڭدار، ەڭبەك اقىسىن دۇرىس تولەڭدەر دەگەندى تالاي رەت تالاپ ەتتىم. مەن دالانىڭ پرولەتارياتىمەن جاقسى دوسپىن، ويتكەنى ءبىر-بىرىمىزدى جاقسى ۇعامىز". 1863-64 جىلدارى شوقان ومبىعا بارىپ، ءسىبىر قازاقتارى ءۇشىن جاسالىپ جاتقان سوت رەفورماسىن دايىنداۋ ىسىنە قاتىسىپ، بۇل رەفورمانىڭ ەلگە ءتيىمدى، پايدالى بولۋ جاعىنان قاراستىرادى. وسى كەزدە شوقان "سوت رەفورماسى تۋرالى جازبالار" اتتى ءوزىنىڭ اتاقتى ەڭبەگىن جازدى. ونىڭ: ءبىزدىڭ زامانىمىز حالىقتىڭ ناعىز مۇڭ-مۇقتاجىنا تىكەلەي قاتىسى بار، حالىققا ەڭ ماڭىزدى، ەڭ كەرەكتى رەفورما – ەكونوميكالىق جانە الەۋمەتتىك رەفورما. ال ساياسي رەفورما سول ەكونوميكالىق رەفورمالاردى جۇزەگە اسىرۋدىڭ قۇرالى ەسەبىندە جۇرگىزىلمەك، ويتكەنى ءاربىر ادام جانە بۇكىل ادام بالاسى ءوزىنىڭ ورلەۋ جولىندا تۇپكىلىكتى ءبىر ماقساتقا ۇمتىلادى. ول ماقسات – ءوزىنىڭ تۇرمىسىن جاقسارتۋ. پروگرەسس دەگەنىمىزدىڭ نەگىزىنىڭ ءوزى – ءبىز وسى تۇرعىدان الىپ قاراساق، ادامنىڭ تۇرمىسىن جاقسارتۋعا جاعداي تۋعىزاتىن رەفورمالار عانا كەرەكتى دە، ال وسى ماقساتقا قانداي بولسا دا كەدەرگى كەلتىرەتىن رەفورمالار بولسا، وندايلار حالىققا زياندى، كەرەكسىز رەفورما بولىپ تابىلادى" – دەپ جازدى. بۇل پىكىردىڭ ءبىزدىڭ زامانىمىزدىڭ بۇگىنى مەن ەرتەڭى ۇشىندە قاشاندا قۇندى، باعالى بولىپ قالا بەرەتىنىنە داۋ جوق. سول كەزدىڭ وزىندە شوقاننىڭ ميلليونداعان حالىق تاعدىرىنا ەرەكشە جاناشىرلىقپەن قاراپ، ماسەلەنىڭ دۇرىس شەشىلۋىن ارمانداعانىن كورسەتەدى. "بىزگە، قازاقتارعا، وبلىستىق باستىقتار ءۇستىرت قاراۋدى ادەتكە اينالدىرعان"، – دەپ كورسەتە كەلىپ، شوقان رەفورما ماسەلەسىنە اسا زور جاۋاپكەرشىلىكپەن قاراپ، بۇعان قاراپايىم (داۋلەتسىز) قازاقتاردى قەڭىنەن قاتىستىرىپ، ولاردىڭ پىكىرلەرىمەن ساناسۋ كەرەك ەكەندىگىن، رەفورمانى اقسۇيەكتەر ەمەس، قالىڭ بۇقارانىڭ تىلەك-مۇددەسىنە ساي جۇرگىزۋ كەرەكتىگىن تالاپ ەتەدى. بۇل ەڭبەگىندە شوقاننىڭ قازاق قوعامىنىڭ ەكونوميكالىق، ساياسي، رۋحاني جاعدايلارى جانە قازاق حالقىنىڭ بولاشاق دامۋ نەگىزدەرى مەن جولدارىنا تەرەڭ تالداۋلار بەرە وتىرىپ، ەڭ باستىسى ءوز حالقىنىڭ بولاشاعىنا ۇلكەن سەنىممەن قاراعانىن كورەمىز. 1864 جىلى ناۋرىز ايىندا ش.ءۋاليحانوۆ وڭتۇستىك قازاقستاندى رەسەيگە قوسۋ جونىندەگى پولكوۆنيك م.ت.چەرنيايەۆتىڭ اسكەري ەكسپەديسياسىنا شاقىرىلادى.
ءبىراق، جەرگىلىكتى حالىقتارعا چەرنيايەۆتىڭ، ونىڭ اسكەري قىزمەتكەرلەرىنىڭ كورسەتكەن وزبىرلىعى مەن قاتالدىعىنا نارازى بولىپ، ءبولىنىپ كەتەدى. ۆەرنىي (قازىرگى الماتى 1 قالاسىنا كەلىپ، البان رۋىنىڭ اعا سۇلتانى تەزەك تورەنىڭ اۋىلىنا توقتايدى. مۇندا دا جەرگىلىكتى تۇرعىنداردىڭ حال-جاعدايلارىمەن تانىسىپ، اڭىز-اڭگىمە، ەرتەگى-جىرلار جيناپ، زەرتتەۋشىلىك جۇمىستارىمەن شۇعىلدانادى. سول كەزدەگى باتىس قىتايداعى قوعامدىق-ساياسي جاعدايدىڭ شيلەنەسۋىنە بايلانىستى بولعان دۇنگەندەر كوتەرىلىسىنە كوڭىل بولەدى. جۇمىس بابىمەن قاپالعا وقتا-تەكتە كەلىپ جۇگەن ءبىر ساپارىندا ش.ءۋاليحانوۆ اسكەري گازەتىنە قۇلجاداعى جاعداي، دۇنگەن قوزعالىستارىنا بايلانىستى ماقالا جاريالايدى. دەمەك، قاي ۋاقىتتا بولماسىن ەل ىشىندەگى جاعدايلارعا ەرەكشە ءمان بەرىپ وتىرعانىن كورەمىز. ول ءوزىنىڭ قىسقا عۇمىرىندا قوعامدىق عىلىمداردىڭ الۋان سالاسىندا، تاريح، گەوگرافيا، ەتنوگرافيا، ەكونوميكا فيلولوگيادا، ونەرتانۋدا – كوپتەگەن قۇندى ەڭبەكتەر قالدىردى. سونداي-اق، ورتالىق ازيانىڭ تۇركى تىلدەس حالىقتارىنىڭ، قازاقتىڭ، قىرعىزدىڭ، وزبەكتىڭ، ۇيعىردىڭ، تۇركىمەننىڭ تاريحى مەن سول كەزدەگى الەۋمەتتىك جاعدايى، ءتىلى مەن ادەبيەتىن سارالاپ تەرەڭ زەرتتەۋىمەن شىعىستىڭ عىلىمىنا زور ۇلەس قوستى. "قازاقتىڭ شەجىرەسى"، "جوڭعارلار وچەركتەرى"، "قازاقتار تۋرالى جازبالار"، "ابىلاي"، "كونە زامانداعى قازاقتىڭ قارۋ-جاراق، ساۋىت-سايماندارى"، "دالالىق مۇسىلماندىق"، "قازاقتاعى شامان ءدىنىنىڭ قالدىقتارى"، "قازاقتىڭ كوشى-قونى"، "وڭتۇستىك ءسىبىر تايپالارىنىڭ تاريحى تۋرالى پىكىرلەر"، "ىستىقكول كۇندەلىكتەرى" ت.ب. ەڭبەكتەرىندە ورتا ازياداعى تۇرىك حالىقتارىنىڭ كوپتەگەن كەلەلى ماسەلەلەرىنە عىلىمي تۇرعىدان جان-جاقتى زەرتتەۋلەر جۇرگىزىپ، تالداۋلار جاسادى. بۇل ەڭبەكتەردىڭ كەيىنگى زەرتەۋشىلەر ءۇشىن عىلىمي ءمانى جوعارى بولدى. شوقان ءوزىنىڭ جان-جاقتى مول ءبىلىمىنىڭ ارقاسىندا زەرتتەۋلەردى كومپلەكستى تۇردە جۇرگىزىپ، تاريحشى، گەوگراف، ەتنوگراف، پۋبليسيست، ادەبيەتشى، جازۋشى بولىپ قاتارلاستىرا الىپ وتىرعانىن انىق بايقاۋعا بولادى. XIX ع. ورتا شەنىندە ءىرى عالىمداردىڭ ءبىرى پ.ي.نەبەلسون شوقان تۋرالى: "پەتەربۋرگتە قىرعىزدار سيرەك كەزدەسەدى، بەس-التى ادام جينالا قويار ما ەكەن؟ سولاردىڭ ىشىندە ومىردە مەن بارمىن دەپ ەرەكشەلەنبەيتىن ءبىر عانا ادام بار. ول وتە جاس، كاۆالەريا وفيسەرى، سۇلتان شوقان شىڭعىس ۇلى ءۋاليحانوۆ"، – دەپ جازسا، پلاتنيكوۆ: "مەن ۋاليحانوۆپەن پەتەربۋرگتە وتە جاقىن تانىستىم جانە بىرنەشە كەش بىرگە بولىپ كوڭىلدى وتكىزدىم، ونىڭ قابىلەتتىلىگىنە مۇحامەد-عاني باباجانوۆ، ءبىز نەبەلسون ەكەۋىمىز دە تەڭ كەلمەسپىز"، – دەگەن پىكىرلەرى شوقان ءبىلىمىنىڭ جان-جاقتىلىعىن، تەرەڭدىگىن دالەلدەي تۇسەرى حاق. شوقاننان قالعان اسىل مۇرالاردىڭ ءبىرى – بەينەلەۋ ونەرى سالاسىنداعى ەڭبەكتەرى ونىڭ قازاقتىڭ تۇڭعىش پروفەسسيونال سۋرەتشىسى ەكەنىن تانىتادى. سۋرەت ونەرىن جاس كەزىنەن-اق جاقسى كورگەن. ول پورترەت، تابيعات كورىنىسى، پەيزاج، حالىقتىڭ تۇرمىس-سالتىن بەينەلەۋ جانرىمەن اينالىسقان. سۋرەتتەرىنىڭ ءبىرازى 1860 جىلداردىڭ باسىندا "ۆسەميرنايا يلليۋستراسيا"، "ساكرا"، "رۋسسكيي حۋدوجەستۆەننىي ليست" جۋرنالدارىندا، "ورىس گەوگرافيا قوعامىنىڭ حابارشىسىندا" جاريالانعان. ش.ءۋاليحانوۆتىڭ كوپ سالالى ءار قىرلى باي مۇراسى ونىڭ دۇنيەتانىمى، قوعامدىق فيلوسوفيالىق، اعارتۋشىلىق، دەموكراتتىق كوزقاراستارى ءوز زامانىنىڭ بيىك دەڭگەيىندە بولعانىن ايقىندايدى. شوقان ءۋاليحانوۆ 1865 جىلى ءساۋىر ايىندا قايتىس بولدى. التىنەمەل تاۋىنىڭ باۋرايىنداعى كوشەنتوعان دەگەن جەرگە قويىلادى. قازىرگى الماتى وبلىسى شوقان اتىنداعى شارۋاشىلىقتا "التىنەمەل" مەموريالدىق كومپلەكسى بار. شوقان قازاسى قازاق ەلى ءۇشىن جانە ونىڭ ورىس دوستارىنا اسا اۋىر ءتيدى. ورىستىڭ گەوگرافيالىق قوعامى باسىپ شىعارعان (1904) شوقان شىعارمالارىنا جازعان العى سوزىندە اكادەميك ي.ي.ۆەسەلوۆسكيي: "شوقان ءۋاليحانوۆ شىعىستانۋ الەمىنە قۇيرىقتى جۇلدىزداي جارق ەتىپ شىعا كەلگەندە، ورىستىڭ شىعىستى زەرتتەۋشى عالىمدارى ونى ەرەكشە قۇبىلىس دەپ تۇگەل مويىنداپ، تۇركى حالىقتارىنىڭ تاعدىرى تۋرالى ودان ماڭىزى زور، ۇلى جاڭالىقتار اشۋدى كۇتكەن ەدى. ءبىراق شوقاننىڭ مەزگىلسىز ءولىمى ءبىزدىڭ بۇل ءۇمىتىمىزدى ءۇزىپ كەتتى"، – دەپ جازدى. شىعىستى زەرتتەۋشى ايگىلى عالىم ە.ي.كوۆاليەۆسكيي شوقاندى "اسقان دانىشپان جاس جىگىت"، "تاماشا عالىم"، "قازاق حالقىنىڭ ەڭ جاقسى دوسى ءارى ورىستىڭ مەملەكەتتىك مۇددەسىن ءقادىر تۇتۋشى" دەپ اتادى. گ.ي.پوتانين: "شوقان قازاق ىشىنەن وقىرمان قاۋىمىن تاپقان بولسا، ول ءوز حالقىنىڭ شىن مانىندەگى اسقان دانىشپانى بولار ەدى"، – دەيدى.
ورىستىڭ گەوگرافيالىق قوعامى شوقان ءولىمى تۋرالى حابارىندا: "ناعىز، شىن ادىلدىگىن ايتقاندا ءۋاليحانوۆتى ۇزدىك ادام دەپ ايتۋعا بولادى. ءۋاليحانوۆ ءوز ەلىنە شىن بەرىلگەندىگىن، ونى تەرەڭ سۇيەتىندىگىن، قازاقتىڭ تۇرمىسىن جاقسى كورۋشىلىگىن ساقتاي الۋمەن قاتار، باتىستىڭ مادەنيەتىن دە جوعارى باعالادى"، – دەپ جازدى. مۇنداي جىلى لەبىزدەردىڭ قايسىسى بولماسىن شوقان ەڭبەگىنىڭ ءادىل دە جوعارى باعاسىن العاندىعىنىڭ ايعاعى ەدى. شوقان جايىندا: گ.ي.پوتانين، ن.م.يادرينسيەۆ، پ.پ.سەمەنوۆ-تيان-شانسكيي، ي.ي.بەرەزين، ي.ي.يبراگيموۆ، ت.ب. ەستەلىكتەر مەن ماقالالار جاريالادى. شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ دەموكراتتىق، گۋمانيستىك وي-پىكىرلەرىنىڭ تولىسۋىنا ومبىعا جەر اۋىپ كەلگەن ورىس ويشىلدارى مەن جازۋشىلارى كوپ اسەر ەتكەنىن كورەمىز. شوقان ۇلىلىعىن تانىتاتىن، ونى بيىكتەتە تۇسەتىن ناقتى مالىمەتتەردىڭ ءبىرى – ءوزى ەرەكشە ءسۇيىپ باعالاعان دوستارىمەن جازىسقان حاتتارى. وسى حاتتاردىڭ ءارقايسىسىندا شوقاننىڭ ازاماتتىق بەينەسى ەرەكشە تانىلا تۇسەدى.
ءوز حالقىنىڭ ادال پەرزەنتى ەكەنىنە كوز جەتكىزەمىز. زەرتتەۋ ەڭبەكتەرىنىڭ ماڭىزى مەن ءمانى اشىلا تۇسەدى، بۇكىل دۇنيەجۇزىلىك گەوگرافيا عىلىمىنا قوسقان زور تابىس، جاڭالىق رەتىندە باعالانادى. ش.ءۋاليحانوۆتىڭ حاتتارى. شوقان شىڭعىس ۇلى مەن فەدور ميحايلوۆيچ دوستويەۆسكييدىڭ دوستىعى ەكەۋىنىڭ ومبىدا، سەمەي مەن پەتەربۋرگتە بىرگە بولعان كەزدەرىندە ءبىر ۇزىلمەيدى، كەيىنگى التى جىل ىشىندە (1856-1862) بۇل دوستىق حات ارقىلى نىعايا تۋسكەنىن كورەمىز. ماسەلەن، سەمەيدەن كەتىپ بارا جاتىپ، ءۋاليحانوۆ دوستويەۆسكييگە بىلاي دەپ جازادى: ...سىزبەن بىرگە سەمەيدە وتكىزگەن ازعانا كۇن ماعان سونداي تاماشا اسەر ەتتى. ەندىگى مەنىڭ ءبىر ويىم سىزبەن تاعى دا ءبىر كەزدەسۋ. مەن ادامنىڭ نازىك سەزىمدەرى مەن اق نيەتى تۋرالى جازۋعا شەبەر ەمەسپىن. مەنىڭ سىزگە قانداي بەرىلگەندىگىمدى جانە ءسىزدى قانداي جاقسى كورەتىنىمدى، ارينە، ءوزىڭىز دە بىلەسىز". بۇل حاتقا د.م.دوستويەۆسكيي ءوزىنىڭ شىن جۇرەگىنەن شىققان جىلى سوزدەرمەن بىلاي دەپ جاۋاپ قايىردى: "مەيىرمان دوستىم! ءسىز مەنى جاقسى كورەمىن دەپ جازىپسىز. ال مەن سىزگە قىسىلماي-اق تۋرا ايتايىن. مەن سىزگە عاشىق بولىپ قالدىم. مەن ەش ۋاقىتتا دا، ەشكىمگە دە ءتىپتى تۋعان ىنىمە دە، تاپ سىزگە كوڭىلىم تۇسكەندەي قۇشتارلىقتى سەزگەن ەمەسپىن. بۇعان تالاي دالەل كەلتىرۋگە بولار ەدى، ءبىراق ءسىزدى نەسىنە ماقتاي بەرەم. ال ەندى ءسىز مەنىڭ اق نيەتىمە دالەلسىز-اق سەنەتىن شىعارسىز دەيمىن. دوستويەۆسكيي ءوزىنىڭ حاتتارىندا شوقانعا پايدالى كەڭەس بەرىپ، رۋحىن كوتەرىپ، ونىڭ الدىنا اسا زور يگى مىندەتتەر قويعانىن كورەمىز. ەندى ءبىر حاتىندا: قولعا العان ءىسىڭىزدى تاستاي كورمەڭىز – ءسىزدىڭ ماتەريالدارىڭىز وتە كوپ. ساحارا تۋرالى ماقالا جازىڭىز. ونى روسسيا حالقىنا ءتۇسىندىرۋدىڭ ءوزى ۇلى ماقسات، قاسيەتتى ءىس ەمەس پە. ەۆروپاشا ءبىلىم العان تۇڭعىش قازاق ەكەنىڭىزدى ەسىڭىزگە تولىق الىڭىز.تەك وسى وقيعانىڭ ءبىر ءوزى عانا عاجايىپ نارسە جانە ونى ۇعۋدىڭ ءوزى سىزگە كوپ مىندەتتەر جۇكتەيدى. ونىڭ ۇستىنە تاعدىر ءسىزدى تازا جاندى، ادال جۇرەكتى، ابزال ادام عىپ جاراتقان. ارتتا قالۋعا بولمايدى، جوق بولمايدى...، دەپ جازادى. مۇنداي جاناشىرلىق جالىندى سوزدەرىندە دوستويەۆسكيي شوقانعا شىن جۇرەكتەن اقىل-كەڭەسىن ءبىلدىرىپ، ونى بەلسەندى ءىس، باتىل ارەكەتكە رۋحتاندىرا تۇسەدى. ف.م.دوستويەۆسكيي شوقان ءۋاليحانوۆتى ەرەكشە قادىرلەي، باعالاي ءبىلدى. ودان العان زاتتارىنىڭ ءبارىن ول ەڭ قىمبات ەستەلىك رەتىندە ساقتايدى. 1866 ج. شوقان مارقۇم بولعاننان كەيىن دوستويەۆسكيي ءوزىنىڭ ايەلى ا.گ.دوستويەۆسكاياعا "مىنا ۇلكەن اعاش ساندىقتى كوردىڭ بە؟ بۇل مەنىڭ سىبىرلىك دوسىم شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ سىيلىعى. سوندىقتان دا ول ماعان قىمبات. سوندىقتان مەن ءوز قولجازبالارىمدى، حاتتارىم مەن اسا قىمباتتى ەستەلىكتەرىمدى وسىندا ساقتايمىن" – دەگەن سوزدەرىنىڭ ءوزى شوقانعا دەگەن ىستىق ىقىلاسىن انىق بايقاتادى.
ا.ن.مايكوۆقا جازعان حاتىندا شوقان: "مەنىڭ تۋىسقاندارىم ۇلتتىق تا، تاپتىق تا ەسكىلىكتىڭ شىرماۋىندا. اسىرەسە، ءبىر بەت داڭققۇمارلىعى بىردەن كوزگە شالىنادى. وسىعان قاراپ-اق، ولاردىڭ وزدەرىن وزدەرى جوعارى باعالايتىنى، اقىل-ەستىمىز دەپ تۇسىنەتىنى وز-وزىمەن تۇسىنىكتى بولار. دەمەك ولارعا ايتىلعان اقىل-كەڭەس نامىسىنا ءتيىپ، بۇرىنعىدان دا كورى اسقىنتا تۇسەرى تۇسىنىكتى. كوپپەن جالعىز الىسۋعا شاما كەلمەسىن ءتۇسىندىم، شىندىق قانشا قاسيەتتى بولعانىمەن، اداسقاننىڭ الدى ءجون بولا بەرەدى ەكەن، اسىرەسە، ۋاقىت سولاي ەتىپ تۇرسا امال جوق، – دەپ اعىنان جارىلىپ، وزىندىك پىكىر، كوزقاراسىن بىلدىرەدى. شوقان ءۋاليقانوۆتىڭ ورىستىڭ كورنەكتى جازۋشىلارىمەن، عالىمدارىمەن ت.ب. جازىسقان حاتتارى قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحى ءۇشىن ەرەكشە ماڭىزدى. ونىڭ حاتتارى مەن كۇندەلىكتەرىنەن پۋبليسيستيكالىق دارىنى ايقىن اڭعارىلادى.
