ەل باسقارعان ازاماتتاردىڭ قاندايدا ءبىر قارجىلىق توپتارعا قاتىسى بار ەكەنىن سىرتىنان تون ءپىشىپ ايتىپ وتىراتىن ادەت قالىپتاستى. مۇنداي اكىم-قارالار مەن مينيسترلەر ارقانداۋلى ات سياقتى، كوزگە كورىنبەيتىن كوكەلەرىنەن اسىپ، ءىس تىندىرا المايتىنىن حالىق جاقسى بىلەدى.
وسى دەرت ءقازىر ەلىمىزدەگى شەنەۋنىكتىڭ سيپاتىنا اينالىپ بارا جاتقانداي... ءبىراق، مەملەكەت جولىندا، حالىق يگىلىگى ءۇشىن ەڭبەك ەتىپ جۇرگەن ءبىرلى-جارىم ازاماتتار بار. ولار تىم از. دەگەنمەن بار. ساۋساقپەن-اق ساناپ الۋعا بولادى. سونداي ساناۋلى ازاماتتاردىڭ ءبىرى ءھام بىرەگەيى – بەردىبەك ساپاربايەۆ.
ونىڭ كومانداسى بار ما؟
ءيا، ەشكىم بەردىبەك ماشبەكۇلىن قاندايدا ءبىر قارجىلىق توپتاردىڭ سويىلىن سوعىپ ءجۇر دەپ سىن ايتقان ەمەس. ساپاربايەۆتىڭ بارعان جەرىندە كوماندا جاساقتاپ، جۇرت كوزىنەن تاسالانىپ بيزنەسپەن اينالىسىپ، مەملەكەت قارجىسىنا قول سالعانىن كورگەن دە، ەستىگەن دە ەمەسپىز.
سودان شىعار نازاربايەۆ شارۋاسى شاتقاياقتاعان جەرگە ساپاربايەۆتى جىبەرەدى. بۇگىنگى تىلمەن ايتساق، بەردىەكەڭدى «داعدارىستىق مەنەدجەر» دەپ اتاۋعا بولار.
«داعدارىستىق مەنەدجەردى» ەكونوميكالىق ماسەلەلەرگە قاتىستى ايتۋعا بولادى. ال الەۋمەتتىك سالا، ۇلت مۇددەسى جانە يدەولوگيا مايدانىنداعى ولقىلىقتاردىڭ ورنىن تولتىرىپ، جۇرتتىڭ ءتىلىن تاۋىپ، جۇمىس ىستەيتىن باسشىنى مەملەكەتشىل تۇلعا دەپ اتاعان ءجون. ءيا، بەردىبەك ساپاربايەۆ مەملەكەتشىل تۇلعا دەگەن اتقا لايىقتى.
ەڭبەك جولىن قىزىلوردا وبلىسىنداعى سول كەزدەگى زادارينسكيي كەڭشارىندا قاراپايىم جۇمىسشى بولىپ باستاعان ساپاربايەۆ ءومىردىڭ ىستىق-سۋىعىن ءبىر كىسىدەي كورىپ، تاعىلىم تۇيگەنى انىق. قارجى-ەكونوميكا سالاسىنىڭ جىلىگىن شاعىپ، مايىن ىشكەن مامان تاۋەلسىزدىك جىلدارى ق ر پرەزيدەنت اكىمشىلىگى مەن ۇكىمەتتە جاۋاپتى قىزمەتتەر اتقارىپ، ابدەن ىسىلعان. ول قىزىلوردا مەن وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسى اكىمى بولىپ تاعايىندالعان كۇننەن بەرى قاجىر-قايراتىن مەملەكەتىمىزدى نىعايتۋ جولىنا جۇمساپ كەلەدى.
وڭتۇستىكتى وركەندەتۋ جولى
ول 1999-2002 جىلدارى وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسى اكىمى بولىپ تاعايىندالعاندا ۇلكەن سىناقتان ءوتتى. گازى جوق، جارىعى جالپ ەتىپ ءجيى سونەتىن سول كەزدە وڭتۇستىكتى باسقارۋعا ەشكىمنىڭ جۇرەگى داۋالاماس ەدى. جەرشىلدىك پەن رۋشىلدىقتا اسقىنىپ تۇرعان.
"جارىقتى جاعىپ، گازدى تارتپاسا دا وڭتۇستىكتى جەرگىلىكتى جەردىڭ ازاماتتارى باسقارۋ كەرەك!" دەگەن جازىلماعان قاعيدا ءوز كۇشىندە-تۇعىن. ساپاربايەۆ وڭتۇستىككە اكىم بولىپ تاعايىندالعان سوڭ، شەشىمىن تاپپاعان الەۋمەتتىك ماسەلەلەرمەن قاتار ابىڭ-كۇبىڭ اڭگىمەلەرمەن دە كۇرەسۋىنە تۋرا كەلدى. ادەتتە رۋشىلدىقتىڭ پىش-پىش اڭگىمەسىن نەگىزىنەن جوعارىدا جۇرگەن شەندى-شەكپەندىلەر قوزدىراتىنى جاسىرىن ەمەس.
جۇرتتىڭ قولىمەن وت كوسەپ، قولايلارىنا جاقپاعان اداممەن جەرگىلىكتى حالىقتى قارسى قويۋعا ارقىلى كۇرەسۋ قاشانعى ادەت قوي. وڭتۇستىكتىڭ جاعدايىنا جاستايىنان قانىق ساپاربايەۆ استانادا وتىرىپ، ۇزىن كوسەۋلەرىمەن ايماقتارعا بىقسىعان شالا لاقتىرىپ وتىراتىنداردىڭ سوزىنە ەرىپ، بىتپەس داۋدى قۋعان جوق. قايتا بار ىنتا-ىقىلاسىمەن جۇمىس ىستەپ، حالىقتىڭ جاعدايىنا جاقسارتۋعا كۇش سالدى.
1999-2002 جىلدار قازاقستان ەندى عانا وز-وزىنە كەلىپ، اياعىنا تۇرا باستاعان كەز ەدى. ساپاربايەۆ وبلىس تىزگىنىن قولعا العاننان كەيىن قوردالانعان ماسەلەلەردى رەت-رەتىمەن شەشە باستادى. حالقىنىڭ سانى مەن اۋقىمى جاعىنان الماتىعا عانا جول بەرەتىن شىمقالانىڭ از ۋاقىتتا شىرايى كىرىپ، گازى توقتاۋسىز بەرىلىپ، جارىعى سونبەيتىن بولدى. شاعىن جانە ورتا بيزنەس دامىپ، ايماق الدەنە باستادى.
ساپاربايەۆ ايماقتىڭ رۋحاني تۇرعىدان وسىپ-وركەندەۋىنە دە ءجىتى كوڭىل بولگەنىن بىلەمىز.
بۇگىندە ەلىمىزدىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىندە ساياسي قۋعىن-سۇرگىن ۇشىراعاندارعا ارنالعان مەموريالدىق كەشەندەر مەن مۇراجايلار حالقىمىزدىڭ قانداي ناۋبەتتى باستان كەشكەنىن جاستاردىڭ ەسىنە سالىپ تۇرعانى بەلگىلى. قازاقتىڭ جان ازابىن ەسكە سالىپ، وتكەننەن ساباق الۋعا ۇندەيتىن بۇل جوبانى قازاقستاندا ەڭ العاش بەردىبەك ساپاربايەۆتىڭ قولعا العانىن ءقازىر بىرەۋ بىلسە، بىرەۋ بىلمەۋى مۇمكىن.
ساپاربايەۆتىڭ باستاماسىمەن ساياسي قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراعان بوزداقتارىمىزدى ەسكە الاتىن ساۋلەتتى ەڭ ۇلكەن مۇراجاي شىمكەنت قالاسىندا بوي كوتەردى. ونىڭ يگىلىكتى باستاماسى وسىدان كەيىن ەلىمىز بويىنشا قولداۋ تاۋىپ، جەر-جەردە ادىلەتسىز جاپا شەككەن ۇلت زيالىلارىنا ارنالعان ەسكەرتكىشتەر مەن مۇراجايلار سالىنا باستادى.
ساپاربايەۆتىڭ ۇلتتىڭ رۋحىن كوتەرۋ جولىنداعى ماڭىزدى جۇمىسىنىڭ ءبىرى تۇركىستان قالاسىنىڭ 1500 جىلدىق تويىن حالىقارالىق دەڭگەيدە ۇيىمداستىرىپ، بارشا تۇركىنىڭ رۋحىن وياتۋعا ءبىر كىسىدەي اتسالىسقانىندا. ونىڭ «مادەنيەت جىلى» اياسىندا وڭتۇستىكتەگى رۋحاني-مادەني ايناسى سانالاتىن اقىن-جازۋشىلار مەن انشى-ارتىستەرگە مەيلىنشە قامقورلىق كورسەتىپ، ءبىر جىلدا 224 پاتەردىڭ كىلتىن تابىستاعانىن ەشكىم ۇمىتا قويماعان شىعار. تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ تاريحىندا وبلىس اكىمدەرىنىڭ اراسىندا ءبىر جىلدا ونەر ادامدارىنا وسىنشاما ءۇي بەرگەن اكىم بولماعانىنا ءباس تىگەمىز
سول كەزدە جەرگىلىكتى حالىقتىڭ ساپاربايەۆقا دەگەن ىستىق ىقىلاسىنا ءىشتارلىق جاساعان شەندىلەر «ساپاربايەۆ ءوزىنىڭ رۋلاستارىنا پاتەر تاراتتى» دەپ اڭگىمە تاراتىپ، سوڭىنان جوعارى جاقتان تەكسەرۋشىلەر ءمان-جايدى انىقتاعاندا پاتەردىڭ باسىم بولىگىن داۋ قۋۋشىلاردىڭ رۋىنان شىققان ونەر ادامدارى العانى بەلگىلى بولىپ، تالاي ادامنىڭ اۋزىنا قۇم قۇيىلعانىن ۇمىتا قويعان جوقپىز.
وڭتۇستىكتىڭ حالقى و باستا ساپاربايەۆتى جاتىرقاپ قارسى العانىمەن كەيىننەن قيماستىقپەن شىعارىپ سالدى. ول وڭتۇستىكتەن كەتىپ بارا جاتقاندا گەنەرال قۇلاحمەت قالمەنوۆ اقساقال:
«وڭتۇستىكتى باسقارعان اكىمدەر جەردىڭ ۇستىمەن كەلىپ، استىمەن كەتكەندەي بولۋشى ەدى... قاراعىم-اي، سەنى وڭتۇستىك حالقى قيماي تۇر. قايدا جۇرسەڭ دە ابىروي-بەدەلىڭ اسقاقتاي بەرسىن!» دەپ ەمىرەنە اڭگىمە ايتقانى ەسىمىزدە قالىپ كەتىپتى.
كەدەننىڭ كەمشىلىكتەرى قالاي جويىلدى؟
وڭتۇستىكتە تابىستى جۇمىس ىستەگەن ساپاربايەۆ بۇدان كەيىن ءتۇبى جوق تەرەڭ شىڭىراۋعا قۇلاپ بارا جاتقان كەدەن سالاسىن وڭالتۋعا قاجەت بولدى. كەزىندە ەتى ءتىرى، پىسىق زەينوللا كاكىمجانوۆتىڭ ىرقىنا كونبەگەن كەدەندە ءتارتىپ ورناتۋ سول كەزدە ەڭ وزەكتى ماسەلەلەردىڭ ءبىرى ەدى. نازاربايەۆ بۇل رەتتە پاگون تاعىپ، تاپانشا اسىنعان كۇشتىك قۇرىلىمنان شىققان شەندىلەرگە سەنىم ارتقان جوق.
تاڭداۋ وڭتۇستىكتىڭ وت پەن سۋىنان امان-ەسەن وتكەن ساپاربايەۆقا ءتۇستى. بۇل جولى ءبىز تاعى دا پرەزيدەنتتىڭ تاڭداۋى ورىندى بولعانىنا از عانا ۋاقىتتىڭ ىشىندە كوز جەتكىزدىك.
جۇمىستى جۇيەلەۋگە كەشەندى كوزقاراسپەن قارايتىن بەردىبەك ساپاربايەۆ ءبىرىنشى كەزەكتە كەدەن سالاسىنداعى جۇيەسىز ارەكەتتى جويۋدى ءجون دەپ تاپتى.
ەگەر دە كەدەن سالاسى وسىلاي كەتە بەرگەندە ۇلتتىق قاۋىپسىزدىگىمىزگە ۇلكەن قاتەر تونەر ەدى. سوندىقتان بەردىبەك ماشبەك ۇلى بۇل سالاعا اشىقتىقتىڭ اۋاداي قاجەت ەكەنىن ءتۇسىندى.
ول ءبىرىنشى كەزەكتە قازاقستاننىڭ كەدەن ورگانىن دامىتۋدىڭ ءۇشجىلدىق باعدارلاماسىن ۇكىمەتتىك دەڭگەيدە قابىلداتىپ، ىسكە كىرىسكەنى ەسىمىزدە.
ول سول كەزدە ءجيى ايتىلاتىن «ەلەكتروندى ۇكىمەت» جۇيەسىن وڭتايلى پايدالانىپ، كەدەندەگى ادام فاكتورىن تومەندەتۋگە كوڭىل ءبولدى. ناتيجەسىندە كەدەندە سىبايلاس جەمقورلىق كۇرت تومەندەپ، ونىڭ ورنىن اشىقتىق باسقانىنا كۋا بولدىق. وسىلايشا كاسىپكەرلەردىڭ كەڭ تىنىستاپ جۇمىس ىستەۋىنە جاعداي جاسالىندى. سول كەزدە ساپاربايەۆ استانادا وتىرىپ، كەدەن بەكەتتەرىندەگى تەكسەرۋلەردىڭ قالاي ءجۇرىپ جاتقانىن باقىلايتىن جۇيەنى قالىپتاستىرىپ، حالىقتىڭ كەدەن سالاسىنا دەگەن سەنىمىن قايتاردى.
بۇل باسى-كوزى جوق، ماقتاۋ ەمەس. ارينە، ساپاربايەۆ اتالعان سالانى اياعىنا دەيىن تۇزەپ كەتتى دەمەيمىز. ءبىراق، ازدى-كوپتى ەڭبەگىن ءسىڭىردى. جاقسى جاعىنان ۇلەس قوستى. ونىڭ ىسكەرلىگىنىڭ ارقاسىندا قازاقستاننىڭ كەدەن ورگانى دۇنيەجۇزىلىك كەدەن ۇيىمىنىڭ مۇشە بولىپ، ودان ساياسي كوميسسياسىنىڭ مۇشەلىگىنە ءوتىپ، تمد مەن بالتىق جاعالاۋى ەلدەرىنىڭ مۇددەسىن قورعايتىن ايتۋلى ورگانعا اينالدى. سالانى ساۋىقتىرۋ ءۇشىن تاعى دا ساپاربايەۆتىڭ سىندارلى ىس-ارەكەتى كەرەك سياقتى...
شىعىس جانە اقتوبە
ول شىعىس قازاقستاندى باسقارعان ساتىندە دە سوڭىنان جامان ءسوز ەرگەن جوق.
شىعىستاعى العاشقى جۇمىس ساپارىن قاسيەتتى اباي اۋدانىنان باستاپ، كورەگەندىلىك جاساعان ەدى. ورىسشىل وسكەمەندە قازاقى مۇددەنى جوعارى قويۋ جولىندا ساپاربايەۆ قامشى سالدىرعان جوق. وبلىستىق اكىمشىلىكتىڭ ءدال الدىنان ەڭسەلى اباي ەسكەرتكىشىن تۇرعىزىپ، بۇل ەلدىڭ قوجاسى مەن ەگەسى كىم ەكەنىن تاعى ءبىر مارتە ناقتى ىسىمەن ۇعىندىردى.
اقىن-جاۋشىلاردىڭ باسىن قوسىپ، ءجيى ءمۇشايرا ۇيىمداستىرىپ، شىعىستىڭ رۋحاني تۇرعىدان تۇلەۋىنە ەرەكشە ەڭبەك ءسىڭىردى. بۇدان باسقا وبلىس اۋماعىندا ءقازاقتىلدى بالاباقشالار مەن مەكتەپتەردىڭ بوي كوتەرۋگە كۇش سالعانىن ايتۋعا ءتيىسپىز.
الاكول مەن كاتون-قاراعايدا تۋريزم كلاستەرىن دامىتۋعا دا باسا ءمان بەرىپ، شالعاي جاتقان اۋداندار اراسىندا جولدار سالىنىپ، بارىس-كەلىس قايتا جانداندى.
داعدارىس ءورشىپ، حالىقتىڭ ورەكپىگەن كوڭىلىن باسۋ ءۇشىن ساپاربايەۆ ءبىرشاما ۋاقىت ۆيسە-پرەمەرلىك كرەسلوعا تىزە بۇگىپ، اياق سۋىتتى. ۇكىمەت باسشىسىنىڭ ورىنباسارى قىزمەتىن اتقارعان ساتىندە ءبىلىم مەن دەنساۋلىق ساقتاۋ سالاسىنىڭ جاي-كۇيىن جاقسارتۋعا كۇش سالدى.
نازاربايەۆ شارۋاقور، جۇرتقا جۇعىمى بار ساپاربايەۆتى اقتوبە وبلىسىنا اكىم ەتىپ تاعايىنداعاندا دا ءوز ەسەبى بولعانى انىق.
ءدىني احۋالى اسقىنعان ايماقتاعى تىرشىلىكتى قالىپتى ارناسىنا ءتۇسىرۋ ءۇشىن جۇرتپەن ءتىل تابىسىپ جۇمىس ىستەيتىن ساپاربايەۆتىڭ ىس-تاجىريبەسى ايماققا اسا قاجەت ەكەنى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى. اقتوبەگە اكىم بولىپ تاعايىندالعان ماشبەك ۇلى ماۋجىراپ، قالعىپ كەتكەن جەرگىلىكتى اتقامىنەرلەردى سىلكىپ العانىن بىلەمىز. ءالى دە سىلكىپ جاتىر. ول مەملەكەت قارجىسىنا بيزنەس فورۋم وتكىزىپ، سوزبەن ءىس بىتىرۋگە قۇمار شەندىلەرگە داعدارىس كەزىندە پايداسىز فورۋمداردى قىسقارتىپ، اس ءىشىپ، اياق بوساتۋعا تىيىم سالعانى كوپشىلىكتىڭ كوكەيىنەن شىقتى.
دايىنداعان، نۇرلان جۇماحان
ونى بىلەتىندەر نە دەيدى؟
قۇلبەك ەرگوبەك، اقىن، ادەبيەتشى عالىم، فيلولوگيا عىلىمىنىڭ دوكتورى:
– بەردىبەك ساپاربايەۆ جالعان كىسىلىگى جوق، قاراپايىم، قىزمەتىن دە، قاجىر-قايراتىن دا حالىققا ارناعان ازامات دەپ ايتا الامىن. جالپى، مۇنداي مەملەكەتشىل تۇلعالار قالاي قالىپتاسادى دەگەن زاڭدى سۇراق تۋىندايدى. مەنىڭشە، حالىق مۇددەسى ءۇشىن جۇمىس ىستەيتىن ازاماتتاردىڭ قالىپتاسۋىنا وتباسى تاربيەسى اسەر ەتەدى. وسى تۇرعىدان العاندا بەردىبەك ماشبەك ۇلى ادامي بولمىسىن مانساپقورلىققا الدىرماعان ەلىمىزدەگى ساناۋلى عانا باسشىلاردىڭ ءبىرى دەپ ەسەپتەيمىن. ول وڭتۇستىكتە اكىم بولىپ تۇرعان كەزىندە ايماقتاعى اۋدان-قالالاردىڭ باسشىلارىن جيناپ الىپ: «ءبارىڭ قوماعايلانىپ، ون ساۋساقتى اۋىزدارىڭا سالىپ سورعىلارىڭ كەلەدى. حالىقتى ويلاپ جاتقان ءبىرىڭ جوق. ەل مەن جەر بولماسا سەندەردىڭ اكىمدىكتەرىڭ كىمگە كەرەك. ەل مۇددەسى جولىندا جۇمىس ىستەپ ۇيرەنىڭدەر» دەپ باسشىلارعا رەنىشىن ايتقانى ەسىمدە قالىپ كەتتى.
ول وڭتۇستىككە اكىم بولىپ تاعايىندالعاندا ايماقتىڭ حال-احۋالى كىسى قىزىعارلىق دەڭگەيدە ەمەس ەدى. حالىق جارىق پەن گازدى تولىقتاي ۇمىتقان-دى. جۇرتتىڭ كوڭىل-كۇيى دە ءارى-سارى بولاتىن. ول 2،5 جىل بەل جازباي ەڭبەك ەتىپ، جۇرتقا جارىعىن جاعىپ، گازىن قوسىپ بەردى. ءوز باسىم ساپاربايەۆتى ىسكەرلىگى جونىنەن قارا جولدان قاراجات تاباتىن ادام دەر ەدىم. وسى قاسيەتىنىڭ ارقاسىندا ول قىسقا مەرزىم ارالىعىندا وبلىستىڭ حال-احۋالىن ارتتىرىپ، ەكونوميكاسى مەن الەۋمەتتىك جاعدايى دامىعان وڭىرگە اينالدىردى. مەندەلەيەۆتىڭ «حيميا – ۇلتتى تانىمايدى» دەگەن ءسوزى بار. سول سياقتى ەكونوميكا دا ۇلتقا بولىنبەيدى عوي.
ءبىراق ەكونوميكالىق قاتىناستاردى جەتىك بىلگەن ب.ساپاربايەۆ وڭتۇستىككە اكىم بولعان كەزىندە ەكونوميكانىڭ ۇلتتىق مۇددەگە جۇمىس ىستەۋىنە بارىن سالعان باسشى بولدى. سول جىلدارى ماقتارال اۋدانى تۇرعىندارى وزبەكستان اۋماعىمەن وتەتىن كۇرە جولمەن قاتىناۋشى ەدى. وزبەكتەر كۇرە جولدى جاۋىپ، تۇتاس ءبىر اۋداننىڭ حالقىن تىعىرىققا تىرەگەندە بەردىبەك ساپاربايەۆ جەدەل ارەكەت ەتىپ، ماقتارالعا قازاقستان تەرريتورياسىمەن تىكە قاتىناۋ ءۇشىن سىرداريا وزەنىنىڭ ۇستىنەن كوپىر سالىپ، ماسەلەنى ۋشىقتىرماي شەشە ءبىلدى. سول كەزدە وبلىستىڭ بيۋدجەتى قازىرگى ءبىر اۋداننىڭ بيۋدجەتىنە دە جەتپەيتىن. باسىنا تارتسا اياعىنا، اياعىنا تارتسا باسىنا جەتپەيتىن قارجىنىڭ قيۋىن كەلتىرىپ، كوپىر سالعاندا وڭتۇستىك حالقى ساپاربايەۆتىڭ ىسكەرلىگىنە ءتانتى بولعان ەدى.
بەكەن نۇراحمەتوۆ، «قورداي» كەدەنى باسشىسىنىڭ ورىنباسارى، كەدەن قىزمەتىنىڭ پولكوۆنيگى:
– تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ كەدەن جۇيەسىنىڭ بيىككە كوتەرىلۋى بەردىبەك ساپاربايەۆتىڭ 2002-2006 جىلدارى ق ر كەدەندىك باقىلاۋ اگەنتتىگىنىڭ ءتوراعاسى بولىپ كەلۋىمەن تىكەلەي بايلانىستى. بۇل ارتىق، كەمى جوق – شىن ءسوز. بەردىبەك ماشبەك ۇلىنىڭ كەلۋىمەن قازاقستاننىڭ كەدەن ورگانىن دامىتۋدىڭ ءۇشجىلدىق باعدارلاماسى قابىلدانىپ، جۇمىس بارىسى تولىقتاي اۆتوماتتاندىرىلدى. سونىڭ ناتيجەسىندە كەدەن سالاسى ىرگەلى رەفورمانى باستان وتكەردى.
اتالمىش باعدارلاما اياسىندا كەدەن سالاسى كەدەندىك تەكسەرۋدىڭ وزىق ۇلگىدەگى تەحنيكالىق قۇرالدارىمەن قامتاماسىز ەتىلدى. اتاپ ايتسام، ينسپەكسيالىق تەكسەرۋ كەشەنى، تاۋارلاردى جەتكىزۋدى اۆتوماتتى تۇردە باقىلاۋ مەحانيزمى، ەلەكتروندى وتكىزۋ پۋنكتى، «يانتار» قوندىرعىسى ەنگىزىلدى. سول كەزدە اقپاراتتىق ورتالىق، «ءبىر ايالداما»، «ءبىر كۇندە راسىمدەۋ» قاعيداتتارى ىسكە قوسىلدى. وسى ماڭىزدى جۇمىستار قولعا الىنباي تۇرعان كەزدە كەدەنشىلەردىڭ ءبىر جۇك كولىگىن تەكسەرۋ ۋاقىتى 4-5 كۇنگە سوزىلىپ كەتۋشى ەدى. جاڭا اۆتوماتتاندىرىلعان جۇيە –«ينسپەكسيالىق تەكسەرۋ كەشەنى» ىسكە قوسىلعاننان كەيىن ءبىر جۇك كولىگىن بار-جوعى 5-7 مينۋتتا تەكسەرۋدەن وتكىزەتىن دەڭگەيگە جەتتىك. وسى شارالاردىڭ ناتيجەسىندە جۇمىس پروسەسى جەڭىلدەپ، كونتراباندالىق ارەكەتتەرگە توسقاۋىل قويىلدى.
سونىمەن قاتار كوپتەگەن كەدەنشىلەر قىزمەتتىك پاتەرلەرگە يە بولعانىن دا اتاپ ايتۋىمىز كەرەك. ۇمىتپاسام، 2003-2005 جىلدارى كەدەن سالاسىنىڭ ينفراقۇرىلىمدىق-ماتەريالدىق جاعدايىن نىعايتۋعا 11 ملرد. تەڭگەدەن استام قارجى جۇمسالىپ، ناتيجەسىندە 50-دەن استام جاڭا نىساندار مەن 7 مىڭ شارشى مەتر تۇرعىن ءۇي كەدەنشىلەردىڭ پايدالانۋىنا بەرىلگەن ەدى. بۇل تۇسىنگەن ادامعا ۇلكەن جۇمىس. ب.ساپاربايەۆتىڭ باسقارۋى كەزىندە قازاقستان تۇڭعىش رەت الەمنىڭ 200-دەن استام ەلى مۇشە بولىپ تابىلاتىن دۇنيەجۇزىلىك كەدەن ۇيىمىنىڭ ساياسي كوميسسياسىنىڭ مۇشەلىگىنە قابىلداندى.
دۇنيەجۇزىلىك كەدەن ۇيىمنىڭ ساياسي كوميسسياسىنا قابىلدانعان قازاقستان ءبىراز جىل تمد مەن بالتىق جاعالاۋى ەلدەرىنىڭ مۇددەسىن قورعاعان بولاتىن. 2005 جىلى بەردىبەك ماشبەك ۇلى الماتىدا بۇكىل دۇنيەجۇزىلىك كەدەن ۇيىمىنىڭ كەزەكتى باسقوسۋىن ۇيىمداستىرىپ، اتالمىش شاراعا دۇنيەجۇزىلىك كەدەن ۇيىمىنىڭ باس حاتشىسى ميشەل دولە كەلىپ، ەلباسى نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ قابىلداۋىندا بولدى. ول قازاقستاننىڭ كەدەن ورگانىنىڭ جۇمىسىنا جوعارى باعاسىن بەردى. از عانا ۋاقىتتىڭ ىشىندە بەردىبەك اعامىزدىڭ ىسكەرلىگىنىڭ ارقاسىندا كەدەن سالاسى ادام تانىماستاي وزگەردى. قازاقستان كەدەنىنىڭ دامۋ دەڭگەيى الەمنىڭ وزىق ەلدەرىنىڭ قاتارىنا كوتەرىلدى، حالىقارالىق ستاندارتتارعا ساي جەتىلدىرىلدى. سونىمەن قاتار ەلۋگە جۋىق كەدەنشىلەردىڭ ەڭبەكتەرى ەسكەرىلىپ، مەملەكەتتىك ناگرادالارمەن ماراپاتتالدى. بۇل كەدەننىڭ تاريحىندا بولىپ كورمەگەن جاعداي.
