مەملەكەت باسشىسى 5 قاراشا كۇنى «قازاقستان رەسپۋبليكاسى ىشكى ساياساتىنىڭ نەگىزگى قاعيداتتارى، قۇندىلىقتارى مەن باعىتتارىن بەكىتۋ تۋرالى» جارلىققا قول قويدى. بۇل – تاريحي ماڭىزى بار قۇجات. سەبەبى بۇرىن-سوڭدى ەلىمىزدە ىشكى ساياساتتىڭ يدەولوگيالىق باعىتى مەن ۇيىمداستىرۋشىلىق اياسىن انىقتايتىن جۇيەلى، ءبىرتۇتاس اكت بولعان ەمەس.
تاريحي تۇجىرىمداما
تۇجىرىمدامالىق قۇجاتتىڭ قاجەت ەكەنى ءبىراز ۋاقىتتان بەرى ايتىلىپ كەلدى. بۋرابايدا وتكەن ۇلتتىق قۇرىلتايدىڭ وتىرىسىندا دا ساراپشىلار مەن قاتىسۋشىلار وسى ماسەلەگە ايرىقشا نازار اۋداردى. ەدىل جاڭبىرشين، ايدوس سارىم، نيكيتا شاتالوۆ، گۇلميرا يلەۋوۆا، اندرەي چەبوتاريەۆ، دانيار ءاشىمبايەۆ، مارات شيبۇتوۆ جانە باسقالار قۇجاتتى ازىرلەۋ ۋاقىت تالابى ەكەنىن تىلگە تيەك ەتتى.
مەملەكەت باسشىسى باستامانى قولداپ، پرەزيدەنت اكىمشىلىگىنە اتالعان ماسەلەنى جان-جاقتى زەرتتەپ-زەردەلەۋدى تاپسىردى.
ىشكى ساياسات – مەملەكەتتىڭ دامۋى مەن تۇراقتىلىعىنىڭ باستى تىرەگى. تاۋەلسىزدىك العالى ەلىمىزدە ءار كەزەڭدە ىشكى ساياساتتىڭ باسىمدىقتارىنا وراي ءتۇرلى قۇجاتتار، باعدارلامالار قابىلداندى. ءبىراق بۇل قۇجاتتاردا سالانىڭ قاعيداتتارى مەن قۇندىلىقتارى، ماقساتتارى مەن باعىتتارى ءبىرتۇتاس جۇيە رەتىندە كورسەتىلمەگەن ەدى. كەرىسىنشە كەيدە بىر-بىرىنە قايشى كەلەتىن نورمالار كەزدەسەتىن. ەندى، مىنە، مەملەكەتتىك دەڭگەيدە العاش رەت ىشكى ساياسات ۇعىمى، ونىڭ ماقساتتارى مەن مىندەتتەرى، باعىتتارى جۇيەلى تۇردە ناقتى ايقىندالىپ، بەكىتىلىپ وتىر.
بەلگىلى ساراپشىلار مەن ۇلتتىق قۇرىلتاي مۇشەلەرى، عىلىمي قاۋىمداستىق وكىلدەرى تۇجىرىمدامالىق قۇجاتتى جارتى جىلدان اسا ۋاقىت ءازىرلەدى. اسىرەسە ەركىن ءابىل، ەرلان سايروۆ، ايگۇل ءسادۋاقاسوۆا، بەرىك ءابدىعالي ۇلى، تالعات قالييەۆ، قارلىعاش جامانقۇلوۆا، راۋان كەنجەحان ۇلى، نۇربەك ماتجاني، الەكساندر دانيلوۆ، عازيزا ابىشيەۆا باستاعان ازاماتتار ۇلكەن ەڭبەك ءسىڭىردى.
بىرلەسكەن جۇمىستىڭ ناتيجەسىندە مەملەكەتتىك قاعيداتتاردىڭ، جالپىۇلتتىق قۇندىلىقتاردىڭ، ىشكى ساياساتتىڭ باستى باعىتتارى جۇيەلەندى. تۇجىرىمداما جۇرگىزىلىپ وتىرعان قازىرگى ساياساتتى ءبىرتۇتاس دۇنيەگە اينالدىردى. الەۋمەتتىك جەلىلەردە، بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىندا جاريالانعان ماتەريالدار ونىڭ قوعامدا وڭ قابىلدانعانىن كورسەتىپ وتىر.
كەيىنگى جىلدارى ەلىمىزدە اۋقىمدى ساياسي رەفورمالار جۇزەگە اسىرىلدى. سونىڭ ناتيجەسىندە مەملەكەتتىك اپپاراتقا جاڭا ادامدار كەلە باستادى. ماسەلەن، اۋىلدىق وكرۋگتەردىڭ اكىمدەرى سايلانۋدا. «پرەزيدەنتتىك جاستار كادر رەزەرۆى» جوباسى ىسكە قوسىلدى. جۇيەدە بۋىن الماسۋ ۇدەرىسى ۇزدىكسىز ءجۇرىپ جاتىر. سوندىقتان ىشكى ساياسات تۇجىرىمداماسى مەملەكەتتىك قىزمەت جۇيەسىنە وزگە سالالاردان كەلگەن باسشىلاردىڭ جاڭا بۋىنىنا كومەكشى قۇرال رەتىندە پايدالى بولماق.
ايرىقشا اتاپ وتەرلىگى، قۇجاتتا ەلىمىزدىڭ جالپىۇلتتىق نىشاندارى بەكىتىلگەن. ماسەلەن، شاڭىراق – ۇلتتىق بىرلىكتىڭ، دومبىرا – ۇلتتىق مۋزىكالىق اسپاپتىڭ، ابايدىڭ «قارا ءسوزدەرى» ۇلتتىق كىتاپتىڭ نىشانى بولىپ ايقىندالدى. بۇل نىشاندار ەلىمىزگە ءتان ەرەكشەلىكتەردى تانۋعا، جالپىۇلتتىق بىرەگەيلىگىمىزدى نىعايتۋعا جانە تاريحي-مادەني مۇرامىزدى ساقتاۋعا ىقپال ەتەدى.
سىنشىلاردىڭ كەيبىرى «بۇل قۇجاتتا جاڭا يدەولوگيا نەگە جوق؟» دەگەن سىڭايدا پىكىر ايتىپ جاتتى. الايدا تۇجىرىمداما ءاۋ باستان مۇنداي ماقساتتى كوزدەگەن جوق. ونىڭ ۇستىنە بىزدەگى ساياسي پليۋراليزم، پىكىر الۋاندىعى جاعدايىندا بۇل مۇمكىن ەمەس. قۇجاتتىڭ ءمانى – ازاماتتارىمىز ۇستاناتىن جالپىعا ورتاق قاراپايىم نورمالار مەن قۇندىلىقتاردى بەكىتۋ. ياعني قوعامدىق قۇرىلىم كۇردەلەنگەن سايىن ءارتۇرلى كوزقاراستاعى، ءارتۇرلى ۇستانىمداعى ادامداردى بىرىكتىرەتىن ورتاق قۇندىلىقتاردى ايقىنداۋ.
ادەتتە مۇنداي قۇجاتتار قابىلدانعاندا اۋقىمدى ءىس-شارالار جوسپارى مەن بيۋدجەتى قوماقتى ارنايى جوبالار بىرگە بەكىتىلەتىن. ءبىراق قازىرگى ۇستانىم – باسقا. تۇجىرىمدامانى دايىنداۋدا جانە باعدارلامانى جۇزەگە اسىرۋدا قارجى تالاپ ەتەتىن جوبالار مەن پيار-كامپانيالار ۇيىمداستىرۋ ماقساتى بەلگىلەنگەن جوق. قۇجات ەڭ الدىمەن، تۇجىرىمدامالىق نەگىز قىزمەتىن اتقارادى. ىشكى ساياساتتى جۇيەلى باسقارۋدا انىق باعدار، ايقىن جول سىلتەۋگە باعىتتالعان. تاعى دا قايتالاپ ايتساق، ماقسات – سالاداعى جۇمىستى ورتاق نەگىزگە جۇيەلەۋ. سوندىقتان ءقازىر قوعامدىق ناگرادالار، مەكتەپتەگى تاربيە، ەڭبەكقورلىق، ءبىلىم جانە جاسامپازدىق قۇندىلىقتارىن بىرىزدەندىرۋ باستالىپ كەتتى. بۇل جۇمىستىڭ بارلىعى ارتىق شىعىنسىز ءارى ءفورماليزمسىز اتقارىلىپ كەلەدى. ەڭ الدىمەن، ونىڭ ينستيتۋسيونالدىق نەگىزىنە باسىمدىق بەرىلدى.
جاڭا قۇندىلىقتار جۇيەسى
قوعامدا جاڭا ەتيكا مەن قۇندىلىقتار جۇيەسىن ورنىقتىرۋ – ءبىر كۇندە اتقارىلاتىن شارۋا ەمەس، بۇل كەزەڭ-كەزەڭىمەن جۇزەگە اسىرىلاتىن جۇمىس. وعان قۇرعاق ۇران، جىلتىراق يدەولوگيامەن قول جەتكىزۋ – بوس اۋرەشىلىك. بۇل جەردە جالاڭ ۇگىت-ناسيحات ءتيىمسىز. ءتىپتى كەرى اسەر ەتۋى – ىقتيمال. بۇل ءبىزدىڭ جولىمىز ەمەس. ءبىز جۇمىستىڭ ءوز ىرعاعىمەن، ءوز ارناسىمەن جۇرگەنىن قالايمىز. ساياسي پىكىر الۋاندىعى جانە ءسوز بوستاندىعى جاعدايىندا ەڭ دۇرىس قادام دا وسى بولماق. ءبىز جۇيەلى مەملەكەتتىك ساياسات ارقىلى ادامدار اراسىندا قوعامدىق ادەپ مادەنيەتىن دامىتۋدى كوزدەپ وتىرمىز. كەيىنگى ۋاقىتتا جۇرگىزىلىپ جاتقان جۇمىسىمىزدىڭ بارلىعى وسىعان سايادى.
ايتالىق، جاڭا ساياساتتىڭ نەگىزگى ەلەمەنتىنىڭ ءبىرى رەتىندە «زاڭ جانە ءتارتىپ» قاعيداتى ايقىندالدى. بۇل – جەكە ادام مەن قوعامدىق قاۋىپسىزدىكتىڭ ءىرگەتاسى. پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقايەۆ ايتقانداي، «زاڭ جانە ءتارتىپ» مەملەكەتتىك قۇرىلىستىڭ باستى قاعيداتى بولىپ قالا بەرەدى. البەتتە، زاڭدىلىقتى ساقتاۋ – مەملەكەتتىڭ بىردەن-بىر باستى ءمىندەتى. ءبىراق قوعامنىڭ قولداۋىنسىز بۇل ىستە ناقتى ناتيجەگە قول جەتكىزۋ قيىن. سول ءۇشىن قوعامدا قانداي دا ءبىر قۇقىق بۇزۋشىلىققا، اگرەسسيا مەن زورلىق-زومبىلىققا قارسى يممۋنيتەت قالىپتاستىرۋ ماڭىزدى. ارينە، بۇل ءبىر كۇندە ناتيجە بەرمەيدى. دەگەنمەن مەملەكەتىمىز ۇستانعان «زاڭ جانە ءتارتىپ» قاعيداتى ءقازىردىڭ وزىندە قوعامداعى وڭ وزگەرىستەرگە ىقپال ەتىپ وتىر. كەيىنگى بەس جىلدا قىلمىستىق قۇقىق بۇزۋشىلىقتار ەكى ەسە ازايدى. قوعامدىق ورىندارداعى قىلمىس دەڭگەيى 80 پايىزعا قىسقاردى. زاڭعا باعىنۋ مادەنيەتىن ورنىقتىرۋ قوعامدى جاڭا ساپالىق دەڭگەيگە كوتەرەدى.
جاڭا قوعامدىق ەتيكانى قالىپتاستىرۋدا «تازا قازاقستان» جوباسىنىڭ ماڭىزى زور. بىردەن ايتايىق، بۇل – ءبىر ساتتىك ەكولوگيالىق اكسيا ەمەس. ونىڭ ءمانى – قوعامدا تازالىق مادەنيەءتىن قالىپتاستىرۋ، تابيعاتقا جاناشىرلىقپەن قاراۋ، ۆانداليزمگە قارسى كۇرەس، جاۋاپكەرشىلىكتى ارتتىرۋ. ءتارتىپ تابالدىرىقتان باستالادى. اركىم ۇيدە دە، اۋلا مەن كوشەدە دە تازالىق ساقتاسا، ءتارتىپ ورنايدى. ءتارتىپتى ساقتاۋ، تازالىقتى ۇستانۋ سانالى تۇردە جاسالاتىن داعدىعا ۇلاسقانى ابزال. «تازا قازاقستان» جوباسىنىڭ ەل ازاماتتارى تاراپىنان ۇلكەن قولداۋعا يە بولۋى جۇمىستىڭ دۇرىس ارنادا جۇرگىزىلىپ جاتقانىن كورسەتەدى.
كەز كەلگەن ينستيتۋسيونالدىق رەفورما، قوعامدىق وزگەرىس الدىمەن ادامدارعا باعىتتالادى. ادامداردىڭ ساناسى وزگەرمەي، بىردە-بىر رەفورما جەمىسىن بەرمەك ەمەس. ال ساناعا ساۋلە تۇسىرەتىن ورتانىڭ ءبىرى – مەكتەپ. سوندىقتان قۇجاتتا وسكەلەڭ ۇرپاقتىڭ تاربيەسىنە ەرەكشە نازار اۋدارىلعان. ورتا ءبىلىم جۇيەسىنە ەنگىزىلگەن «ادال ازامات» باعدارلاماسى دا قوعامدىق قۇندىلىقتاردى ورنىقتىرۋدى كوزدەيدى. باعدارلاما «مەملەكەت – مەكتەپ – اتا-انا» ءۇش تاعانىن ورتاق ماقسات جولىندا ۇشتاستىرادى. مۇنداي قادام ناشاقورلىقتىڭ، لۋدومانيانىڭ، بۋللينگ پەن زورلىق-زومبىلىقتىڭ الدىن الادى ءارى جاسامپاز قۇندىلىقتاردى ورنىقتىرۋعا نەگىز بولادى. قازىرگى ۋاقىتتا باعدارلامانىڭ تيىمدىلىگىنە ساراپتاما جۇرگىزىلىپ جاتىر. الداعى ۋاقىتتا ونى بالاباقشالار مەن كوللەدجدەرگە دە ەنگىزۋ ءىسى قولعا الىنادى.
مەملەكەت باسشىسى ءبىر سوزىندە «ادال ەڭبەك پەن جاۋاپكەرشىلىك – جاڭا قوعامدىق ەتيكانىڭ وزەگى» دەگەن بولاتىن. اتالعان قۇندىلىقتاردى ىلگەرىلەتۋ ماقساتىندا 2025 جىل جۇمىسشى ماماندىقتارى جىلى بولىپ جاريالاندى. مەملەكەتتىك ناگرادالار جۇيەسىنە جاڭادان ينجەنەرلەرگە، قۇرىلىسشىلارعا، عالىمدارعا، شاحتەرلەرگە جانە باسقا دا ماماندىق يەلەرىنە ارنالعان توعىز اتاق قوسىلدى. ەلىمىزدە 74 كاسىبي مەرەكە اتالىپ وتىلەدى. سونىڭ ىشىندە ەڭبەك كۇنىنىڭ ورنى بولەك. جىل سايىن ەڭبەك وزاتتارى مەن ەڭبەك اۋلەتتەرىنىڭ وكىلدەرى مەملەكەتتىك ناگرادالارمەن ماراپاتتالادى. بۇل قادامنىڭ ءبارى قوعامدا ەڭبەكقورلىقتى دارىپتەۋگە، ونى جاڭا قۇندىلىق رەتىندە ورنىقتىرۋعا باعىتتالعان.
جالپىحالىقتىق قۇندىلىقتاردى قورعاۋ دا – ماڭىزدى باعىتتىڭ ءبىرى. ءويتكەنى قوعامدا شەتەلدىڭ مادەني مودەلدەرى مەن مىنەز-قۇلىق نورمالارىن ورنىقتىرۋ ارەكەتتەرىنە قاتىستى الاڭداۋشىلىق بار. مەملەكەت بۇعان بەيجاي قاراي المايدى. سوندىقتان ءداستۇرلى قۇندىلىقتاردى قورعاۋ شارالارىن كۇشەيتۋگە نيەتتى.
رەسپۋبليكا كۇنى مەن تاۋەلسىزدىك كۇنىن، ناۋرىز بەن جاڭا جىلدى، ورازا ايت پەن قۇربان ايتتى، روجدەستۆو مەن پاسحانى، قازاقستان حالقىنىڭ بىرلىگى كۇنىن، حالىقارالىق ايەلدەر كۇنىن كەڭىنەن مەرەكەلەۋ قۇندىلىقتاردى قادىرلەۋدىڭ جارقىن مىسالى بولا الادى. كەيىنگى جىلدارى ۇلتتىق رامىزدەر كۇنىن، وتباسى كۇنىن، ۇلتتىق كىتاپ كۇنىن، ۇلتتىق دومبىرا كۇنىن مەرەكەلەۋ جالپىحالىقتىق سيپات الا باستادى.
بولاشاقتا بۇلاردىڭ قاتارى كوبەيۋى مۇمكىن. ايتالىق، كوپتەگەن مەملەكەتتە كورشىلەر كۇنىن اتاپ ءوتۋ ءداستۇرى كەڭ تارالعان. ال كورشىلەرمەن ءتاتۋ-تاتتى، ءبىرلىك پەن بەرەكەدە عۇمىر كەشۋ – ءبىزدىڭ قوعامعا ەرەكشە ءتان قاسيەت. حالقىمىزدىڭ، ءومىر سالتىمىزدىڭ اينىماس قاعيداسى دەسەك قاتەلەسپەيمىز. مۇنداي قادامدار قوعامداعى ىنتىماقتى، دوستىقتى، تۇتاستىقتى ودان ءارى نىعايتا تۇسەرى انىق.
پرەزيدەنتىمىز ايتقانداي، «پروگرەسسيۆءتى قوعامنىڭ ءۇش تۇعىرى بار، ولار – ءبىلىم، عىلىم جانە مادەنيەت». جاڭا قۇندىلىقتار جۇيەسىن ورنىقتىرۋ وسى ءۇش تۇعىرعا ارقا سۇيەۋى كەرەك.
سيفرلىق ەتيكا
الەم تەگەۋرىندى ترانسفورماسيانى باستان وتكەرىپ كەلەدى. قوعامدىق ءومىردىڭ نەگىزدەرى مەن قۇندىلىقتاردىڭ باعدارى ءسات سايىن وزگەرىپ جاتىر. ماسەلەن، جاڭا تەحنولوگيالار، الەۋمەتتىك جەلىلەر جىلدام دامىپ، ەتيكالىق نورمالار سوعان ىلەسە الماي قالدى. سوندىقتان قوعامدا جاڭا ەتيكالىق نورمالاردى ورنىقتىرۋدىڭ ماڭىزى ارتا ءتۇستى.
ايتالىق، سيفرلىق پلاتفورمالار ءداستۇرلى ب ا ق مونوپولياسىن السىرەتتى. ەندى سمارتفونى بار كەز كەلگەن ادام جاڭالىقتىڭ جارشىسى بولا الادى. بۇل ءبىر جاعىنان ادامداردىڭ پىكىر ايتۋ مۇمكىندىگىن ارتتىرسا، ەكىنشى جاعىنان مانيپۋلياسيالار مەن جالعان اقپاراتقا جول اشىپ بەردى. مۇنى مىنادان-اق اڭعارۋعا بولادى: بۇعان دەيىن راستالماعان اقپارات كەزدەيسوق جاعدايدا جاريالانسا، ءقازىر اشىقتان-اشىق ماقساتتى تۇردە، كوبىنەسە قوعامدىق پىكىرگە ارنايى اسەر ەتۋ ءۇشىن تاراتىلادى.
بۇل – قوعامعا ءقاۋىپتى قۇبىلىس. سول سەبەپتى الەم ەلدەرى مۇنداي قاتەرگە توسقاۋىل قويۋ ءۇشىن ءتيىستى شارالار قابىلداپ جاتىر. الەمنىڭ ءبىر بولشەگى بولعاندىقتان، ءبىز دە اقپاراتتىق الاڭدى بارىنشا قورعاۋعا ءتيىسپىز. سوندىقتان ورتالىق كوممۋنيكاسيالار قىزمەتىنىڭ قۇرىلىمىندا جالعان اقپاراتقا قارسى كۇرەس جونىندەگى ورتالىق قۇرىلدى. ونىڭ ماقساتى – مانيپۋلياسيالاردى، جالعان اقپاراتتى دەر كەزىندە انىقتاپ، كۇشىن جويۋ ءارى مەديا كەڭىستىكتى قورعاۋ.
ماسەلەن، اقپاراتتىق شۋ تۋدىرۋ قوعامدا كوپ كەزدەسەتىن پروبلەماعا اينالدى. وكىنىشتىسى، سونىڭ كوبى بەلگىلى ءبىر توپتاردىڭ، جەكەلەگەن ادامداردىڭ مۇددەسى ءۇشىن جاسالادى. پىكىرلەردىڭ، ەموسيونالدى مالىمدەمەلەردىڭ، ءۇستىرت تۇسىندىرمەلەردىڭ كوپتىگى قوعامدىق تالقىلاۋدىڭ ساپاسىن تومەندەتەدى، جالعان يلليۋزيا تۋدىرادى. سالدارىنان شىنايى جانە ماڭىزدى اقپارات راستالماعان كونتەنتتىڭ كولەڭكەسىندە قالىپ قويادى. سوندىقتان جالعان اقپاراتتى انىقتاپ، كۇشىن جويۋمەن عانا شەكتەلمەي، جاڭا سيفرلىق ەتيكانى قالىپتاستىرۋ كەرەك. بۇل دەگەنىمىز – اقپارات تاراتۋ جانە كونتەنتتى قابىلداۋ مادەنيەتىن ورنىقتىرۋ.
بيىل كوكتەمدە «اقپاراتتىق رەكەت» فەنومەنىن ايىپتاپ، مالىمدەمە جاسادىم. بۇعان كەيبىر بلوگەرلەر مەن بەلسەندىلەر قىزمەتىنىڭ كادىمگى بوپسالاۋعا ۇلاسىپ بارا جاتقانى تۇرتكى بولدى. مۇنداي كەلەڭسىز تاجىريبەلەر بۇعان دەيىنگى كەزەڭدەردە دەسترۋكتيۆتى ەلەمەنتتەرگە قاتىستى قولدانىلعان «جالتاقتاۋ ساياساتىنىڭ» سالدارىنان تۋىنداعانى ءمالىم. بۇل ءوز كەزەگىندە جالعان قوعامدىق بەلسەندىلەردىڭ، بلوگەرلەردىڭ، «ايتقانعا كونىپ، ايداعانعا جۇرەتىن» وپپوزيسيونەرلەردىڭ كوبەيۋىنە جول اشتى. ءقازىر ولار كەزىندەگى قۇدىرەتءتى قولداۋشىلارىنان دا، جومارت كليەنتتەرىنەن دە ايىرىلىپ قالدى. ءبىراق ۇيرەنشىكتى ادىستەن ءالى دە ارىلا الماي كەلەدى. بۇلاردىڭ جۇمىس سحەماسى دا ءقارادۇرسىن: بەلگىلى ءبىر تاقىرىپتى جوق جەردەن ۋشىقتىرىپ، جۇرت نازارىن اۋدارتادى، ال سودان سوڭ جازبانى ءوشىرىپ تاستاۋ ءۇشىن قوماقتى قارجى نەمەسە مەملەكەتتىك تاپسىرىس دامەتەدى. بۇل جۋرناليستيكاعا دا، قوعامدىق قىزمەتكە دە جاتپايدى. بۇل ناعىز «اقپاراتتىق رەكەت» بولىپ سانالادى.
بۇگىندە مەملەكەت اشىقتىق پەن جاۋاپكەرشىلىككە نەگىزدەلگەن باسقا ساياساتتى ۇستانىپ وتىر. سول سەبەپتى ەندى مۇنداي ادىستەرگە جول بەرمەۋ قاجەت. «اقپاراتتىق رەكەتتى» ىمىرامەن دە، ماراپاتپەن دە، كەلىسىمشارتپەن دە قولداپ-قۋاتتاۋعا بولمايدى. شىندىعىندا، بۇل – شانتاج بەن بوپسالاۋعا قۇرىلعان ءارى قىلمىستىق بيزنەسكە پارا-پار قاتەرلى قۇبىلىس.
سونىمەن بىرگە قوعامدا «كەنسەلينگ» («باس تارتۋ») قۇبىلىسى دا بەلەڭ الىپ كەلەدى. ءبىر قاراعاندا بۇل ازاماتتىق بەلسەندىلىكتىڭ ءبىر قىرى بولىپ كورىنۋى مۇمكىن. ال شىن مانىندە قىسىم كورسەتۋ مەن كەلەكەنىڭ قۇرالىنا اينالىپ بارادى. ادامدار ەموسيانىڭ جەتەگىندە كەتىپ، ماسەلەنىڭ بايىبىنا بارماي بويكوت شارالارىنا قوسىلۋدا. وسىنىڭ سالدارىنان قوعامداعى الاۋىزدىق پەن اگرەسسيا كۇشەيەدى. ادىلەتسىزدىكتىڭ ءمان-ماڭىزىن تۇسىنبەي تۇرىپ تالقىعا ارالاسۋ، ودان دا زور ادىلەتسىزدىكتى تۋىنداتۋى مۇمكىن ەكەنىن ەستەن شىعارماعان ابزال.
سوندىقتان بولاشاقتا بۇل قۇبىلىستى دا رەتتەۋ كەرەك. بالكىم، زاڭنامالىق شارالار قولدانۋ قاجەت شىعار. ەتنوستىق، ءدىني، تىلدىك، گەندەرلىك جانە باسقا دا كەمسىتۋشىلىك بەلگىلەرى بويىنشا بويكوت جاريالاۋعا شاقىراتىندارعا قاتىستى جاۋاپكەرشىلىك ەنگىزگەن دۇرىس.
جالپى، ەتنوستىق، ءدىني، تىلدىك نەمەسە سىرتقى ساياسي ماسەلەلەر سياقتى كۇردەلى ءارى نازىك تاقىرىپتاردى ەموسيامەن تالقىلاۋعا بولمايدى. مۇنىڭ سوڭى الاۋىزدىققا، قوعامدى ءبولىپ-جارۋعا اكەپ سوقتىرۋى ابدەن مۇمكىن. سول سەبەپتى پىكىر جازعاندا، قوعامدىق تالقىلاۋلاردا وي ايتقاندا شەكتەن شىقپاعان دۇرىس. قازاقتا «الا ءجىپتى اتتاماۋ» دەگەن ۇعىم بار. مۇنى پىكىرتالاس كەزىندە دە بەرىك ۇستانۋ قاجەت. ياعني ەلدىگىمىزگە، بىرلىگىمىزگە، ىنتىماعىمىزعا سىزات تۇسىرەتىن دۇنيەدەن الشاق بولعان ءجون. بۇل دەگەنىمىز – تىيىم سالۋ ەمەس، كەرىسىنشە پىكىرتالاس كەزىندە ۇستامدى بولىپ، سابىر ساقتاۋعا شاقىرۋ.
مەملەكەت قوعامدىق تۇراقتىلىققا سىزات تۇسىرەتىن دۇنيەلەرگە بەيجاي قارامايتىنى بەلگىلى. اسىرەسە دەسترۋكتيۆتى كونتەنت تاراتۋ ارەكەتتەرىنە قاتىستى قاتاڭ ساياسات ۇستانادى. ءقازىر پارلامەنت قوعامدىق-ساياسي تۇراقتىلىققا ءقاۋىپ ءتوندىرەتىن كونتەنتتى تاراتۋعا قاتىستى اكىمشىلىك جاۋاپكەرشىلىك ەنگىزۋ جونىندەگى تۇزەتۋلەردى قاراستىرۋدا. اتالعان جاڭاشىلدىق وسى سالاداعى زاڭعا قايشى ارەكەتتەرءدىڭ الدىن الۋعا ىقپال ەتەتىن بولادى.
دەگەنمەن تۇراقتىلىقتى ساقتاۋ تەك شەكتەۋ شارالارىنان تۇرماۋى قاجەت. ەڭ الدىمەن، قوعامدا ءوزىن-وزى رەتتەۋ تەتىكتەرى قالىپتاسۋى كەرەك. مىسالى، ازاماتتار سەنىمدى اقپارات كوزدەرىنە عانا سۇيەنگەنى ابزال. اركىم ءوز ارەكەتى ءۇشىن جاۋاپكەرشىلىك ارقالاۋعا ءتيىس. ديالوگ مادەنيەتىن ساقتاۋ، قارسى تاراپقا قۇرمەتپەن قاراۋ – وركەنيەتتى ءارى سانالى قوعامنىڭ بەلگىسى.
جۇيەلى قادام، تىڭ ءتاسىل
كەيىنگى جىلدارى ەلىمىزدە ورىن العان ساياسي وزگەرىستەر ءبىر نارسەنى انىق بايقاتتى: رەفورمالار جوعارى جاقتىڭ ءپارمەنىمەن ەمەس، كەرىسىنشە كەڭ اۋقىمدى قوعامدىق ديالوگ ارقىلى قالىپتاسادى. سونىڭ ناتيجەسىندە ەل تۇرعىندارىنىڭ، ازاماتتىق قوعام ينستيتۋتتارىنىڭ، ساراپشىلاردىڭ بىرلەسكەن باستامالارى مەملەكەتتىك جاڭعىرتۋدىڭ ماڭىزدى بولىگىنە اينالدى. تۇپتەپ كەلگەندە، بۇل دا قوعامداعى جاڭا مادەنيەتتىڭ، جاڭا قۇندىلىقتىڭ قالىپتاسىپ جاتقانىن اڭعارتادى.
بۇگىنگى ساياساتتىڭ باستى ەرەكشەلىگى – وتكەن جىلداردىڭ ءتيىمسىز تاجىريبەسىنەن الىستاۋ. بۇعان دەيىن مەملەكەتتىك ورگاندار جىلدام ناتيجە بەرەتىن PR-تاسىلدەرگە ۇمتىلدى. كورەر كوزگە اسەرلى، ءبىراق ءتيىمسىز شەشىمدەرگە باسىمدىق بەرىلدى. ءبىر كەزدەرى بيلىك تە، قوعام دا جىلدام ناتيجە بەرەتىن جۇمىستارمەن اۋەستەندى. جۇرت الدىندا جارقىراتىپ كورسەتىپ، تەز ەسەپ بەرۋ ادەتى قالىپتاستى. سول ءتاسىل مەملەكەتتىك باسقارۋ جۇيەسىنە دە، قوعامدىق پسيحولوگياعا دا دەندەپ ەندى. ەسەسىنە كوزگە كورىنبەيتىن، ۇزاق مەرزىمگە ارنالعان شارۋالار تاسادا قالىپ قويدى.
ءقازىر جۇيەلىلىككە، پراكتيكالىق ءتيىمدىلىك پەن تۇراقتى ناتيجەگە باسىمدىق بەرىلگەن. بۇگىندە مەملەكەت ينفراقۇرىلىم سالۋ، الەۋمەتتىك سالانى جاڭعىرتۋ، ازاماتتارعا جايلى ءومىر سىيلاۋ سەكىلدى ناقتى ءارى جۇيەلى مىندەتتەردى ورىنداپ وتىر. ناتيجەسى دە كوڭىلگە قونىمدى. كەيىنگى بەس جىلدا قازاقستاننىڭ ءىشكى جالپى ءونىمى ەكى ەسە ءوستى. جان باسىنا شاققانداعى ىشكى جالپى ءونىمنىڭ كولەمى 14 مىڭ دوللاردان استى. شاعىن جانە ورتا بيزنەس سۋبەكتىلەرىنىڭ سانى 1،5 ەسە ۇلعايدى.
كەيىنگى بەس جىلدا 1 200 مەكتەپ پايدالانۋعا بەرىلدى. كەيىنگى ءۇش جىلدا دەنساۋلىق ساقتاۋ سالاسىندا 900 نىسان ەل يگىلىگىنە قىزمەت ەتە باستادى. ازاماتتاردىڭ ورتاشا ءومىر ءسۇرۋى 75 جاسقا دەيىن ۇزاردى.
تۇرعىن ءۇي قۇرىلىسىنىڭ كولەمى 19 ملن شارشى مەترگە جەتتى. 2،4 مىڭ شاقىرىم اۆتوموبيل جولى، 880 شاقىرىم تەمىرجول سالىندى. 1 980 ءوندىرىس نىسانى ىسكە قوسىلدى.
جارقىن دا جىلدام «جەتىستىكتەرگە» بويى ۇيرەنگەندەر مۇنداي ناتيجەلەردى كوزگە ىلمەيدى، ارينە. شىن مانىندە، بۇلاردىڭ ءبارى – جۇيەلى تۇردە جۇزەگە اسىرىلىپ جاتقان جۇمىستار. تەك، ءبىز بۇرىنعىداي جارقىراتا كورسەتىپ، جاپپاي جارنامالاۋدان تىيىلدىق. جارناماسىز، ۇرانسىز، كەرىسىنشە جۇيەلى قادامدار مەن ناقتى تاسىلدەر ارقىلى جۇزەگە اسىرىلىپ جاتقان كۇندەلىكتى جۇمىستار دامۋعا باستايدى، حالىقتىڭ ءال-اۋقاتىن ارتتىرادى.
ءدال وسىنداي تاسىلدەر يدەولوگيا سالاسىندا دا قولدانىلىپ كەلەدى. ىشكى ساياسات اسىرەلەۋسىز، كوزبوياۋشىلىقسىز رەتتەءلىپ وتىر. جاسامپازدىق قۇندىلىقتارى ورنىعۋدا. زاڭعا باعىنۋ جانە قوعامدىق ىنتىماقتاستىق مادەنيەتى نىعايا ءتۇستى. ازاماتتىق قوعام، بالالار قۇقىعىن قورعاۋ، ەسكەرتكىش تاقتالار مەن رامىزدىك كەڭىستىك ماسەلەلەرىنە ەرەكشە كوڭىل بولەمىز.
مەملەكەتىمىز جۇيەلى ءارى ءتيىمدى ارەكەت باعىتىن ۇستانىپ وتىر. ءتۇرلى سالادا قوردالانىپ قالعان ماسەلەلەردى جەدەل رەتتەپ، تۇراقتى قۇندىلىقتار مەن ينستيتۋسيونالدىق نەگىزدەردى قالىپتاستىرۋ كوزدەلگەن. قابىلدانىپ جاتقان شەشىمدەر دە ۋاقىتشا اسەرگە ەمەس، ازاماتتاردىڭ مۇددەسى مەن ۇلتتىق ستراتەگيالىق باسىمدىقتارعا نەگىزدەلگەن.بۇل – سالماقتى ساياساتتىڭ قاعيداتتارى.
ەرلان قارين،
قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك كەڭەسشىسى
