بۇل – اۋرۋ اشىق جانە جابىق توپىراق قاباتتارىندا تارالعان. كوشەتتەردە تامىر شىرىگى سەبىلگەن تۇقىم وسكىندەرىنىڭ جاتىپ قالۋى ارقىلى بايقالادى. تۇقىم جارناعىنىڭ استىنداعى ساباق بولىگى كۇلدىرەپ، جىڭىشكەرگەن سوڭ، وسىمدىك جاتىپ قالادى. ءبىرشاما وسىپ-جەتىلگەن وسكىندەردە، ولاردا بىر-ەكى جاپىراق پايدا بولعان كەزدە مۇنداي اۋرۋ جاپىراقتاردىڭ استىندا پايدا بولادى.
وسىپ-جەتىلگەن وسىمدىكتەر زالالدانعان كەزدە جاپىراقتار تومەنگى جاعىنان باستاپ سارعايادى دا، بىرتە-بىرتە سەمىپ قالادى. ساباق پەن تامىردىڭ نەگىزدەرى (تامىرعا جاقىن بولىگى) قوڭىرقاي تارتادى دا، ۇگىتىلىپ تۇسە باستايدى.
ينفەكسيانىڭ نەگىزگى كوزىنە زالالدانعان وسىمدىك قالدىعى مەن توپىراق جاتادى.
تامىر شىرىگى قولايسىز اۋا رايى جاعدايلارى مەن توپىراق قۇرامىنىڭ ناشارلىعى سالدارىنان (اۋا رايىنىڭ تەز اۋىسىپ تۇرۋى، سۋىق سۋمەن سۋارۋ، ىلعالدىلىقتىڭ جوعارى بولۋى، توپىراقتا تۇزدىڭ مول جينالۋى، ەنگىزىلەتىن تىڭايتقىشتار مولشەرىن ارتتىرىپ جىبەرۋ، توپىراقتىڭ بەتكى قاباتىنىڭ قابىرشاقتانۋى جانە باسقالار) ءالجۋاز تارتقان وسىمدىكتەردى زالالدايدى.
اق ۇنتاق اۋرۋى. اۋرۋ قوزدىرعىشتارى – Erysiphe cichoracearum Pot.، Sphaerotheca fuliginea Poll. ساڭىراۋقۇلاقتارى. اۋرۋدىڭ زياندىلىعى زاقىمدالعان جاپىراق بەتتەرىنىڭ، يىلۋگە جانە جەمىستەرىنىڭ تەز سارعايۋىنا، ۆەگەتاسيالىق قىسقارۋ كەزەڭى بولىپ تابىلادى.
ەگىستىكتەردەگى قياردىڭ اۋرۋلارى جاپپاي گۇلدەۋ كەزىندە جانە جەمىس بەرەتىن كەزىندە جەكەلەگەن اق جابىندى كونيديالىق سپورالارىندا دوڭگەلەنگەن اق داقتاردىڭ پايدا بولۋىمەن بايقالادى.
اۋرۋ بەلگىلەرى ۇزاق ۋاقىت بايقالمايدى، ويتكەنى كولەڭكەلى جەرلەردە ساباق وركەندەرىندە جانە جاپىراقتىڭ استىڭعى جاعىندا پايدا بولادى. اۋرۋدىڭ ۇدەۋى كۇندىزگى جانە تۇنگى تەمپەراتۋرانىڭ كۇرت تومەندەۋى كەزىندە باستالادى، ادەتتە تامىز ايىندا بۇل وزگەرىس بايقالادى. زاقىمدالعان جاپىراقتاردا ساڭىراۋقۇلاقتىڭ ۇيقىداعى كەزەڭى قالىپتاسادى – جەمىس-جيدەكتەردىڭ دەنەسى ۇساق قارا نۇكتە تۇرىندە بولادى.
اۋرۋ قوزدىرعىشتار جوعارى تەمپەراتۋراعا ءتوزىمدى كەلەدى. ءبىراق اۋرۋدىڭ دامۋىنا جوعارى ىلعالدىلىق قاجەت، اسىرەسە قاتپالى ەگىنجايلاردا،بارلىق ويپاتتاردا، سۋارمالى كانالداردىڭ شەت جاعىندا. ساڭىراۋقۇلاقتار ۆەگەتاسيا كەزىندە كونيديالارى قولدانىلادى، ساڭىراۋقۇلاق بەتىندە ماسسا پايدا بولادى. ۇرىق دەنەلەرى وسىمدىك قالدىقتارىندا قىستايدى.
باكتەريوز نەمەسە بۇرىشتى تەڭبىل. اۋرۋ قوزدىرعىشى – Pseudomonas lachrymans Smith et Bryan باكتەرياسى. اۋرۋ بارلىق جەردە اشىق توپىراقتا كەزدەسەدى، سونىمەن بىرگە ونىڭ جىلىجايلاردا دا كەزدەسۋى مۇمكىن.
قياردىڭ تۇقىم جارناقتارىندا ۇساق اقشىل قوڭىر مايلانعان داقتار تۇزىلەدى. ولار تەز جايىلا باستايدى. زالالدانعان وسكىندەر قۋراپ، ءتۇسىپ قالادى. جاپىراقتاردا دورەكى مايلى قاراكوك نەمەسە تالشىقتار جيەكتەلگەن، تومەنگى جاعى سارى شىرىشپەن – ەكسۋداتپەن (باكتەريالار جينالعان) جابىلعان قوڭىر داقتار پايدا بولادى.
اۋا رايى قۇرعاق كەزدە ولار كەۋىپ قالادى جانە اقشىلتىم قابىقشامەن جابىلعان ءتارىزدى كورىنەدى. ۇلپالاردىڭ ەداۋىر بولىگى جارىلىپ كەتەدى دە ۇگىتىلەدى، وسىلايشا تۇسە باستايدى، جاپىراقتاردا ويىقتار پايدا بولادى. جاپىراقتار ساعاقتارىندا، جەمىستەر مەن ساباقتاردا باستاپقى كەزدە كوپىرشىكتەنگەن داقتار پايدا بولادى، بۇدان سوڭ كەبەدى دە، ويىقتار پايدا بولادى. سول جەرلەردە اۋا رايى ىلعالدى بولعان كەزدە لاي ءتارىزدى سۇيىق تامشى (ەكسۋدات) انىق بايقالادى.
تۇقىم – وسى اۋرۋدىڭ نەگىزگى ينفەكسياسى، الايدا باكتەريالاردىڭ وسىمدىك قالدىقتارىندا دا ساقتالىپ قالۋى ىقتيمال. باكتەريالار وسىمدىكتەردىڭ بىرىنەن ەكىنشىسىنە جاڭبىر كەزىندە جەلمەن تارايدى دا، وسىمدىك بويىنا ساڭىلاۋلار جانە جاراقاتتار ارقىلى ەنەدى. اۋرۋ ىلعالدىلىق جوعارى بولعان كەزدە جانە اۋانىڭ قالىپتى تەمپەراتۋراسى 25-27ºس-گە جەتكەندە قارقىندى دامي باستايدى.
پەرەناسپوروز نەمەسە جالعان اق ۇنتاق اۋرۋى. اۋرۋ قوزدىرعىشى – Pseudoperonospora cubensis Rostows ساڭىراۋقۇلاعى.
وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىندا تاراعان قيار اۋرۋلارىنىڭ بىردەن-بىر ءتۇرى. جاعىمدى جاعدايلاردا جانە دەر كەزىندە قورعانىس شارالارى جاسالماعان جاعدايدا ەگىستىكتىڭ تولىقتاي جويىلۋىنا اكەپ سوعادى.
بارلىق جەردە اشىق جانە قورعالعان توپىراقتا كەزدەسەدى.
زالالدانعان جاپىراقتاردىڭ جوعارى جاعىندا بۇرىشتالعان قوڭىر سارى داقتار پايدا بولادى. ولار بىرتە-بىرتە ۇلعايىپ، بىر-بىرىنە قوسىلىپ كەتەدى. جاپىراقتىڭ تومەنگى جاعىنان وسى داقتاردا اسا قويۋ قوڭىر، كۇلگىن ءتۇستى وڭەزدەر تۇزىلەدى. ولار ساڭىراۋقۇلاقتىڭ كونيديالى سپورا تۇزىلىسىنەن تۇرادى. اۋرۋعا شالدىققان جاپىراقتار ۇگىلگىش، تەز سىنعىش بولىپ كەلەدى دە ءتۇسىپ قالادى.
ينفەكسيانىڭ نەگىزگى كوزى – وسىمدىك قالدىقتارى، اسىرەسە وسپورالارى، قىستاپ شىققان قالدىقتار. اۋرۋدىڭ دامۋىنا ىلعالدىلىقتىڭ جوعارى بولۋى (100%-عا جۋىق نەمەسە تامشىلى سۇيىق ىلعال) جانە اۋا تەمپەراتۋراسىنىڭ 15-22ºس بولۋى ىقپال ەتەدى.
التەرناريوز. اۋرۋ قوزدىرعىشى – Alternaria cucumerina (Ell. et Ev.) Elliott ساڭىراۋقۇلاعى. اۋرۋ جەمىس-جيدەك جەتىلۋ كەزىندە بايقالادى، باستاپقىدا جاپىراقتىڭ تومەن جاعىندا، كىشىگىرىم (0،2-0،3سم)، ءسال تومپەشىكتى، قۇرعاق، دوڭگەلەك ءپىشىندى اشىق قوڭىر ءتۇستى بولىپ كەلەدى.
اۋرۋدىڭ بەلگىسى جاپىراق ايماقتارىندا پايدا بولۋىمەن مىنەزدەلەدى. داقتىڭ بەتىندە ساڭىراۋقۇلاقتىڭ كونيدياسى ءسال بايقالادى، اسىرەسە جاپىراقتىڭ تومەنگى جاعىندا. كەيدە اۋرۋدىڭ بەلگىلەرى جاپىراقتىڭ شەت جاقتارىنان بايقالۋى مۇمكىن، ياعني ۇلكەن قوڭىر داقتار انىق ەمەس شەتتەردە بايقالۋى مۇمكىن. التەرناريوزدىڭ دامۋىنا اۋانىڭ جوعارى ىلعالدىلىعى جانە تامشىلى ىلعالدىلىق قاجەت. اۋرۋ تۇقىمنىڭ بەتىندە جانە زاقىمدانعان وسىمدىك قالدىقتارىندا ميسەليالارىندا جانە كونيديالارىندا ساقتالادى.
انتراكنوز. اۋرۋ قوزدىرعىشى – Colletotrichum orbiculare (Berk) Arx ساڭىراۋقۇلاعى. انتراكنوزدىڭ زاقىمى ەگىننىڭ سانى مەن ساپاسىنا كەرى اسەرىن تيگىزەدى. انتراكنوزبەن زاقىمدالعان جاپىراق ناشار فۋنكسيالانادى.
اۋرۋ قياردى، جەمىس-جيدەكتەردى، جاپىراقتارى مەن بۇتالارىن زاقىمدايدى.
ءبىرىنشى بەلگىلەرى جاس وسىمدىكتەردە بايقالادى، تامىرىندا قوڭىر ءتۇستى داق پايدا بولادى. كەيدە داق وسىمدىكتىڭ بارلىق ساباعىنا تاراۋى مۇمكىن، سالدارىنان وسىمدىك جويىلادى. انتراكنوزدى جاپىراقتارىندا سوپاق جانە دوڭگەلەك سارعىش قوڭىر ءتۇستى ءتۇرى بايقالادى، كولەمى 3مم دەن 3-4سم دەيىن. ولار جاپىراق پلاستينكالارىندا جانە جاپىراق ارالارىندا ورنالاسادى. اۋرۋ قاتتى ورشىگەن جاعدايدا داقتار توگىلەدى، ياعني جاپىراقتىڭ ۇلكەن بولگىن الادى.
جاپىراقتا داقتار كوبەيىپ، تەسىكتەر پايدا بولادى. سوسىن اۋرۋ ساباعىنا جانە جاپىراققا وتە باستايدى، ۇزىن اشىق قوڭىر ءتۇستى سۋلى داق پايدا بولادى. اۋرۋدىڭ قاتتى دامۋى كەزىندە ساباق سىنىپ، وسىمدىك ولەدى. ۇقساس داقتار جاس وسىمدىكتەردە دە بايقالادى. جەمىستەر قيسايىپ، اششى ءدام بەرەدى. ۆەگەتاسيانىڭ سوڭىنا قاراي مايدا قارا سكەلوراسيا پايدا بولىپ، ساڭىراۋقۇلاقتىڭ قىستاۋ كەزەڭى باستالادى.
ساڭىراۋقۇلاق تەمپەراتۋرانىڭ كەڭ شەگىندە داميدى – 4 تەن 30ºس دەيىن جانە اۋا ىلعالدىلىعى جوعارى – 90-98%. ىلعالدىلىق 60ºس تومەن بولسا اۋرۋدىڭ دامۋى توقتاتىلادى. ۆەگەتاسيا كەزىندە اۋرۋ جاندىكتەردىڭ، جاۋىن-شاشىندى جانە سۋارمالى سۋدا، اۋا اعىندارىنىڭ كومەگىمەن تارالادى. ساڭىراۋقۇلاق سكلەروسيا تۇرىندە وسىمدىك قالدىقتارىندا جانە اۋرۋ وسىمدىكتەردەن جينالعان داندەردە قىستايدى.
كادىمگى موزايكا. اۋرۋ قوزدىرعىشى – Cucumis virus-1، Smith. ۆيرۋسى. نەگىزىنەن العاندا، اشىق توپىراقتاعى قيار ەگىسىندە بايقالادى. وسكىندەردىڭ تۇقىم جارناقتارى سارعىش تارتىپ، جەتىلىپ وسە باستاعان وسىمدىكتەردىڭ نەگىزگى تالشىعى بويىمەن ۇلپالارى اقشىلدانادى، تالشىقتارى اراسىندا سارى داقتار پايدا بولا باستايدى. جاپىراقتارى قاتپارلانا بۇكتەتىلىپ، وسىمدىكتىڭ ءوسۋى ءبىرشاما تەجەلەدى. انالىق گۇل شاناقتارىنىڭ سانى كەميدى. تۇقىمدارىندا سارعىش-جاسىل تەڭبىلدەر پايدا بولادى، كەيدە بۇكىل جەمىسى سارى-جاسىل تۇسكە اينالادى. اۋرۋعا شالدىققان وسىمدىكتەر كوبىنەسە سەمىپ قالادى، گۇلدەرى قۋراپ جەلى ساباقتارى سارعايادى. ۆيرۋس ءبىر وسىمدىكتەن ەكىنشىسىنە بيتپەن بەرىلەدى. ۆيرۋس تۇقىمداردا جانە كوپجىلدىق ارامشوپتەر تامىرلارىندا قىستايدى. وسىمدىك قالدىقتارىندا ينفەكسيا ساقتالادى، ياعني تۇقىم ىشىندە. تۇقىمدا ينفەكسيا ەكى-ۇش ايعا دەيىن ساقتالادى.
