قازىرگى تاڭدا تەرروريزم مەن ەكسترەميزم تاقىرىبى ەلىمىزدەگى اقپارات الاڭى مەن قوعام نازارىنان تىس قالعان سياقتى كورىنەدى. ءبىراق بۇل ماسەلە جويىلدى دەۋگە ءالى ەرتە، قاۋىپ-قاتەر ءالى دە بار، ءبىراق ءقازىر ول ءبىرشاما ازايدى دەگەن دەرەك قانشالىقتى راس؟ عالامتور كەڭىستىگىندە راديكالدى يدەيالاردىڭ تارالۋى بۇگىنگى كۇنى ەلەۋلى قاۋىپتەردىڭ قاتارىنا جاتا ما؟
قازاقستاندىق ساياساتتانۋشى يسلام كۋرايەۆتىڭ پايىمىنشا، تەرروريزم مەن ەكسترەميزم تاقىرىبى بۇكىل الەمدە قاي كەزدە دە وزەكتى ەكەنىن تۇسىنگەن ءجون. ءبىز تەك كوپشىلىكتىڭ نازارىن اۋدارۋعا باعىتتالعان، باق-تىڭ پاراعىنا ىلىنگەن ارەكەتتەردى عانا كورىپ جۇرگەن بولۋىمىز ابدەن مۇمكىن.
– ءبىراق مۇنداي وقيعالاردىڭ ءوزى بۇكىل الەم قاۋىمداستىعى ءۇشىن وزەكتى بولا باستادى. ال سيريا مەن يراكتا ءدايش-تىڭ قاتىسۋىمەن (قازاقستاندا جانە ءبىرقاتار باسقا مەملەكەتتەردە تىيىم سالىنعان) ورىن العان وقيعالار بەلسەندى تۇردە كوبەيگەن شاقتا، بۇل نەگىزگى اقپاراتتىق كۇن تارتىبىنەن تۇسپەك ەمەس. الەمدىك ب ا ق كوبىنە ءدىندارلار مەن لاڭكەستەردىڭ اراسىندا تەڭدىك بەلگىسىن قوزعاپ جاتادى. الايدا، وسى ۋاقىتقا دەيىن بۇل تاقىرىپتاعى نەگىزگى يدەولوگيا ادامداردىڭ باسىندا قالدى. لاڭكەستىك ۇياشىقتار نەمەسە قاۋىپ-قاتەر - سول نەمەسە باسقا ءدىندى ۇستاناتىن ادامدارمەن بايلانىستى دەگەن تەندەنسيا بار. قاۋىپتەر مەن سىن-قاتەرلەرگە مۇنداي پريزما ارقىلى قاراۋ وتە قاتە بولار ەدى، – دەيدى ساياساتتانۋشى.
قۇقىق قورعاۋ ورگاندارى راديكالدارمەن كۇرەسۋ تۇرعىسىنان العاندا، ازدى-كوپتى جۇمىس ىستەپ جاتىر، ءبىراق ءاقپاراتتىق-تۇسىندىرۋ جۇمىستارىندا ايتارلىقتاي پروبلەمالارى بار.
– بۇكىل ورتالىق ازيانىڭ قاۋىپسىزدىگى مەن تىنىشتىعىن ءسوز ەتكەندە، اۋعان فاكتورىن ەسكەرۋ كەرەك. ەگەر ءبىز ونى سۇزگىدەن وتكىزەتىن بولساق، وندا قازاقستان ەڭ ءقاۋىپسىز ايماقتار ساناتىنا جاتادى. ويتكەنى، ءبىز اۋعانستانمەن بايلانىس نۇكتەلەرى بار، قانداي دا ءبىر تەرروريستىك جانە ەكسترەميستىك اعىمداردىڭ ىقپالىنا كوبىرەك ۇشىراعان مەملەكەتتەرمەن شەكتەسپەيمىز. مەن قىرعىزستان مەن تۇركىمەنستاندى، وسى جاعىنان العاندا، ەڭ ءقاۋىپتى ەلدەر دەپ اتار ەدىم. لاڭكەستەرمەن كۇرەسۋگە دايىن ەلدەر – وزبەكستان مەن تاجىكستان. قازاقستان، ادەتتە، بەيتاراپ سيپاتتاعى ۇستانىمدا قالادى، - دەيدى يسلام كۋرايەۆ.
سونداي-اق، ءقازىر ەڭ ۇلكەن ءقاۋىپ ادامداردى جۇمىسقا تارتۋمەن اينالىساتىن ۇگىتشىلەر ەكەنىن ءتۇسىنۋ كەرەك. ءبىراق ماسەلە ونلاين-ۋاعىزشىلاردىڭ وزىندە ەمەس، ينتەرنەت كەڭىستىگىندە بۇعان قارسى جۇمىستىڭ جوقتىعىندا. ادەتتە، راديكالدار ءدىندى يدەولوگيالىق تۇعىرناما رەتىندە پايدالانادى، بۇل سالادا مەملەكەتتىك ساياسات ەندى عانا قيىندىقتاردى سەزە باستادى.
مامانداردىڭ سوزىنە قاراعاندا، ءبىزدىڭ ەلىمىزدە ءدىني باعىتتاعى ءتۇسىندىرۋ شارالارى جەتكىلىكسىز، كوپشىلىگى ونى باسقا ولشەم مەن كەڭىستىكتەن – قازاقستان رەسپۋبليكاسىنان تىس جەرلەردەن ىزدەۋگە ءماجبۇر. ال ول ايماقتاردا ولاردى سىرتقى كۇشتەر تارتىپ الادى. بۇل - بىزدە قاجەتتى بازانىڭ جوقتىعىنان تۋاتىن ءقاۋىپ.
مەملەكەتكە جاسالعان كەز كەلگەن شابۋىل ءقازىردىڭ وزىندە شىعىنعا الىپ بارادى. ءبىراق ونى اسكەري قاقتىعىستار اياسىندا قاراستىراتىن بولساق، وندا، ارينە، مەملەكەت ۇتىلمايدى. ول حالىقارالىق جانە ىشكى قولداۋعا يە. تاعى دا ءتۇسىنۋىمىز كەرەك دۇنيە - بىزدە ەلدە ەشقانداي يدەولوگيالىق بازا جوق، ورتالىق ازيانىڭ باسقا ەلدەرىندەگىدەي ءبىر تاقىرىپتىق باعىتتا توپتاستىرىلعان ماماندار دا از. ءبىز ءالى دە قوعامدىق كەلىسىم تۇرعىسىنان ەكى پىكىردەمىز. ال تەرروريزمگە قارسى كۇرەستى دامىتۋ ماسەلەسىندە قوعامدى بايلانىس نۇكتەلەرىنە ىنتالاندىرۋدىڭ ماڭىزى زور. بىزدە ازىرگە ولاي ەمەس. باقىتىمىزعا وراي، الدە وكىنىشكە قاراي، كەڭەس وكىمەتى بۇرىنعى وداقتاس رەسپۋبليكالارداعى حالىقتىڭ بىتىراڭقى بولۋىن قامتاماسىز ەتۋگە تىرىستى.
– ارينە، 2020 جىلعى كوۆيد تەرروريزم مەن ەكسترەميزمگە قارسى ءىس-قيمىل شارالارىن كۇن تارتىبىنەن ىسىرىپ تاستادى، – دەيدى ءوز كەزەگىندە قىرعىز ساياساتتانۋشىسى، ورتالىق ازيا بويىنشا مامان جانە «وي وردو» ساراپتامالىق باستامالار ورتالىعىنىڭ ديرەكتورى يگور شەستاكوۆ.
– بۇل سالاداعى مامانداردىڭ يرونيالىق پىكىرلەر ايتۋى كەزدەيسوقتىق ەمەس، ولاردىڭ ايتۋىنشا، كوۆيد پايدا بولعان كەزدە تەرروريزم جويىلدى. ارينە، ايماقتىق قاۋىپسىزدىككە تونگەن قاۋىپ-قاتەرلەر مەن سىن-قاتەرلەر كەمىگەن جوق. بۇل تۋرالى ناقتى ايتۋ قيىن، ءبىراق باق-تاعى ءارتۇرلى اقپاراتقا جانە زەرتتەۋ توپتارىنىڭ بولجامدارىنا سايكەس، ورتالىق ازيا اۋماعىنداعى بەلسەندى سودىرلاردىڭ سانى 30 مىڭنان اسۋى مۇمكىن. بۇل دەرەكتەر شارتتى تۇردە الىنعان، ويتكەنى ءبىزدىڭ ايماقتاعى جاعدايدى تۇراقسىزداندىرۋعا دايىن ادامداردىڭ ناقتى سانىن ەشكىم بىلمەيدى. سونىمەن قاتار، توپتاردىڭ اۋعانستاندا، سيريادا جانە يراكتا بازالارى بار، جۇكتەلگەن مىندەتتەرىنە بايلانىستى ولار ۇنەمى قونىس اۋدارىپ وتىرادى. تاعى دا ايتا كەتەيىك، ءبىزدىڭ ايماقتىڭ كۇشتىك قۇرىلىمدارىنىڭ باعالاۋىنشا، ورتالىق ازيانىڭ 5000-عا جۋىق تۋماسى سيريادا دايش جانە باسقا دا تەرروريستىك ۇيىمداردىڭ قۇرامىندا سوعىسىپ ءجۇرۋى مۇمكىن. ونىڭ ۇستىنە، سيريا مەن اۋعانستان – لاڭكەستەر مەن ەكسترەميستەردى تۇراقتى تۇردە دايىندالاتىن پوليگوندار.
ساراپشىلاردىڭ سوزىنە قاراعاندا، لاڭكەستەردىڭ مىندەتتەرى مەن ماقساتتارى ەشقايدا كەتكەن جوق. راديكالدار ورتالىق ازيادا، ەڭ الدىمەن ءبىزدىڭ ايماقتىڭ بارلىق ەلدەرىندەگى زايىرلى باسقارۋ رەجيمدەرىن جوياتىن وزىنشە حاليفات قۇرۋدى قالايدى.
ينتەرنەت كەڭىستىگىنە كەلەتىن بولساق، دايش-تە تەك سودىرلار عانا ەمەس، سونىمەن قاتار IT-تەحنولوگيانى مەڭگەرگەن ايتارلىقتاي وزىق ماماندار دا بار. ويتكەنى، ءدايش-تىڭ قىزمەتى اتىشۋلى لاڭكەستىك ارەكەتتەردى جاساۋمەن عانا ەمەس، دالىرەك ايتساق، الەمدىك ماڭىزى بار ۇيىمنىڭ ءيميدجىن قالىپتاستىرۋ جۇمىستارىمەن دە بەلسەندى تانىلدى. ولار الەۋمەتتىك جەلىلەردى كەڭىنەن پايدالاندى. ال سول سيرياعا ورتالىق ازيا ەلدەرىنەن ادام جالداۋ سول فەيسبۋك، Twitter جانە Instagramسياقتى جاستار بەلسەندى قولداناتىن پلاتفورمالار ارقىلى جۇزەگە اسىرىلدى. سونىمەن قاتار، جۇمىسقا قابىلداۋ كاسىبي دەڭگەيدە قولعا الىندى.
– وكىنىشكە قاراي، بۇعان قارسى تۇرۋعا مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ شاماسى بولا بەرمەيدى. ءيا، ولاردىڭ مەكەنجايلاردى قاداعالاۋ قيىن ەمەس، ءبىراق يدەولوگيالىق جۇمىس ءبارىبىر قارسى ارەكەت ەتۋى كەرەك. ەڭ يدەالدى نۇسقا: پروفيلاكتيكالىق جۇمىس ساراپشىلار قاۋىمداستىعىن، ب ا ق وكىلدەرىن پايدالانا وتىرىپ، يدەولوگيالىق دەڭگەيدە جۇرگىزىلۋى ءتيىس. ءبىراق ول ءۇشىن مەملەكەتتىڭ ناقتى باعدارلاماسى، ءتيىستى قۇرالدارى بولۋى شارت، – دەپ ءتۇسىندىردى يگور شەستاكوۆ.
دەمەك، الدىن الۋ تۇرعىسىنان جاعداي كوپ نارسەنى شەشپەيدى. كۇشتىك قۇرىلىمدارىن ۇيلەستىرۋ ماسەلەسىنە كەلەتىن بولساق، ەكىجاقتى كەلىسىمدەر، ۇقشۇ، شىۇ، تمد اياسىنداعى ءوزارا ءىس-قيمىلدار بار. الايدا، ازىرگە، ساراپشىلار اتاپ وتكەندەي، ماسەلە ءىس جۇزىندە بولىپ جاتقان ۇيلەستىرۋدىڭ جوقتىعىندا ەمەس، ايماق ەلدەرىنىڭ وسى سىن-قاتەرلەرگە ءتيىمدى قارسى تۇرۋ ءۇشىن ماتەريالدىق-تەحنيكالىق قۇرالدارىنىڭ جوقتىعىندا. كوبىنەسە سودىرلار تەحنيكالىق جاعىنان قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنا قاراعاندا الدەقايدا جاقسى جاراقتالعان. ارينە، بۇل جاعدايدى وزگەرتۋ كەرەك.
– ءبىزدىڭ بىردە-بىر مەملەكەت تەرروريزمنەن قارسى شارالارمەن قورعالماعان. مۇنى ءبىز بۇكىل الەمنەن كورىپ وتىرمىز. شابۋىلدار مەملەكەتتىك باسقارۋ جاعىنان ايتارلىقتاي كۇشتى مەملەكەتتەردە – گەرمانيادا، فرانسيادا، اقش-تا بولدى. تاعى ءبىر ايتا كەتەتىن جايت، اۋعانستانمەن تىكەلەي شەكارالاس مەملەكەتتەر – تاجىكستان، وزبەكستان، تۇركىمەنستان قاۋىپ-قاتەر مەن سىناقتاردىڭ «الدىڭعى قاتارىندا» تۇر. ءبىراق، مەنىڭ ويىمشا، جالپى العاندا، ايماقتا مۇنداي قاۋىپسىزدىك جوق، – دەيدى ساراپشى.
جالپى، راديكالدى ءدىني باعىتتاعى دەسترۋكتيۆتى كۇشتەرگە مونيتورينگ جۇرگىزىلۋدە. ال جول بەرۋگە بولمايتىن دۇنيە – اۋعانستان مەن ليۆياداعى وقيعالاردىڭ قايتالانۋى. سوندىقتان ورتالىق ازيا ەلدەرى زايىرلى رەجيمدەردى ساقتاپ قالۋ ءۇشىن بار كۇش-جىگەرىن سالۋى كەرەك جانە قازىرگى كەزدەگى قاۋىپ-قاتەرلەرگە لايىقتى قارسى تۇرۋعا كۇش سالعانى ابزال.
«نۇر-مۇباراك» ەگيپەت يسلام مادەنيەتى ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى، گەوساياسي زەرتتەۋلەر ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى اسىلبەك ءىزبايروۆتىڭ ايتۋىنشا، دەسترۋكتيۆتى كۇشتەرگە توتەپ بەرۋدىڭ بىردەن-بىر جولى - جاستاردىڭ رۋحاني تاربيەسىن ويلاعان ءجون. بۇل - وتە ماڭىزدى ماسەلە، ونى نازاردان تىس قالدىرۋعا بولمايدى. ايتپەسە، ۇلتتىق سالت-داستۇرلەرىمىزدەن ايىرىلىپ قالۋىمىز مۇمكىن.
– سودان سوڭ ءداستۇرلى يسلامدى دارىپتەۋدى حالقىمىزدىڭ دۇنيەتانىمىنا ساي جاساپ، عىلىمي-تەوريالىق نەگىزدەرىن دامىتۋ كەرەك. كورشىلەرىمىز بۇل پروسەستى بەلسەندى تۇردە باستادى. مىسالى، وزبەكستان سىرتقى گەومادەني ىقپالدان قورعانۋ ءۇشىن ءوزىنىڭ كوپتەگەن ۇلتتىق، يسلامدىق ءبىلىم بەرۋ ورتالىقتارى مەن مەكەمەلەرىن قۇردى. مىسالى، سامارقاندتا يمام بۇحاري اتىنداعى حالىقارالىق عىلىمي-زەرتتەۋ ورتالىعى مەن مۋحاديستەردى دايىندايتىن وقۋ ورنى، مارعيلاندا مۋفاكيحتەردى (فيكح ماماندارىن) دايىندايتىن وقۋ ورتالىعى بار، – دەدى ساراپشى.
راسىندا، بۇگىنگى تاڭدا گەومادەني بىرەگەيلىك پەن رۋحاني ەگەمەندىكتى قالىپتاستىرۋ ءۇشىن، ايتالىق، قانداي دا ءبىر ساياسي امبيسيالار مەن تالاپتاردان ادا ورتالىق ازيا تەولوگيا مەكتەبىنىڭ داستۇرلەرى مەن ىلىمدەرىنسىز ءىس جۇزىندە العا باسۋ مۇمكىن ەمەس. ونىڭ قوعامدى ۇيلەستىرۋ، سەنىمىن تەرەڭدەتۋ جانە زايىرلى مەملەكەت، قازىرگى قوعام، ۇلتتىق مادەنيەتتەر مەن ءدىني سانا اراسىنداعى ىنتىماقتاستىقتى دامىتۋدا تەرەڭ الەۋەتى بار.
– الەمدەگى قازىرگى گەوساياسي وقيعالار مەن قاقتىعىستار تابيعي تۇردە جاڭا قۇندىلىق - يدەولوگيالىق باعدارلاردى قالىپتاستىراتىن گەومادەني جانە ساياسي ينستيتۋتتار قۇرىلىمىنىڭ بۇزىلۋىنا اكەلەدى. وسىعان بايلانىستى بولاشاق مادەني-ساياسي ءتارتىپتىڭ جاڭا تۇجىرىمدامالارى، پاراديگمالارى مەن ەرەجەلەرى جاسالادى دەپ كۇتىلۋدە. جوعارىدا ايتقانىمداي، ءقازىر كوپتەگەن ەلدەر وزدەرىنىڭ گەومادەني بىرەگەيلىگى مەن رۋحاني ەگەمەندىگىنە الاڭدايدى. وسىعان بايلانىستى، ورتالىق ازيا تەولوگيا مەكتەبىنىڭ داستۇرلەرى مەن ىلىمدەرى، اسىرەسە، «مۇددەلەرى بويىنشا» ءارتۇرلى سەگمەنتتەرگە بولىنگەن قازاقستاننىڭ ءدىني ءورىسىنىڭ موزايكالىق سيپاتىن جەڭۋدە ماڭىزدى ءرول اتقارادى، – دەدى اسىلبەك ءىزبايروۆ.
