قازاقستاننىڭ ەنەرگەتيكا سالاسى تىعىرىقتان قالاي شىعادى؟ قوردالانعان ماسەلەنى شەشۋدىڭ جولى قايسى؟ داعدارىس قامىتىنان قۇتىلۋ ءۇشىن قانشا شىعىن كۇتىپ تۇر؟ وسى تۇيتكىلدەردىڭ جاي-جاپسارىن ەنەرگەتيكالىق ساراپشى، PhD دوكتورى الماز ابىلدايەۆ ايتىپ بەردى.

– 2022 جىلدىڭ قورىتىندىسى بويىنشا قازاقستاننىڭ ەنەرگەتيكا سالاسىنىڭ جاعدايى قانداي؟

– ءقازىر بۇل سالاداعى باسقارۋ ۇلگىلەرى وزگەرىسكە ۇشىراپ جاتىر. مۇناي ونەركاسىبى ارقىلى اجەپتاۋىر تابىسقا قول جەتكىزدىك. اتاپ ايتقاندا، ۋراننىڭ، باسقا دا مەتالداردىڭ ۇلكەن اسسورتيمەنتىن ساتامىز. جاقىندا قازاقستان سيرەك كەزدەسەتىن جەر مەتالدارىن يگەرۋگە كىرىسەدى.

مەنىڭ ەسەپتەۋىم بويىنشا، قولايلى سىرتقى ەكونوميكالىق جاعدايدى ەسكەرسەك، بيىل 12 ميلليارد دوللارعا دەيىن كىرىس الامىز. قازاقستان 2007 جىلدان بەرى العاش رەت مۇنداي تابىسقا يە بولايىن دەپ تۇر.

الەمدىك باعامەن سالىستىرعاندا، جاقسى ەنەرگەتيكالىق جاعداي جاسالدى، ءبىز مۇنىڭ يگىلىگىن كورۋىمىز كەرەك. مۇناي ونەركاسىبى وليمپيادالىق رەكوردتار ورناتىپ، مۇناي ءوندىرۋ ءىسى وسۋدە. قازاقستاندا ءتىپتى ادام رەسۋرستارىن باسقارۋ سالاسىندا دا جوعارى تەحنولوگيالىق تاجىريبەنى قولداناتىن ترانسۇلتتىق كومپانيا (تۇك)  بار.

ياعني، بارلىق باتىس تاجىريبەسى، بيزنەس تاسىلدەرى، لوگيستيكا دا وسىندا.

الايدا، ەنەرگەتيكا سالاسىندا جاعداي ءماز ەمەس. بىزدە ءىس جۇزىندە گەنەراسيانىڭ 80 پايىزى كومىر ارقىلى جۇزەگە اسىرىلادى. ءتىپتى، ۋاقىت وتە كەلە بۇل كورسەتكىش ارتۋى مۇمكىن. ارينە، بىزدە كومىر قورى مول. قازاقستاندا 300 جىلعا جەتەتىن 78 ميلليارد توننا كومىر قورى بار.

الايدا، بىزدەگى شىندىق باسقا. ءبىز قىسقا مەرزىمدە كومىردەن باس تارتا المايمىز. سوندىقتان باسقا سالالارعا نازار اۋدارا وتىرىپ، دەكاربونيزاسيا جەلىسى بويىنشا مۇقيات جۇمىس ىستەۋ كەرەك.

مەنىڭشە، پاريج كەلىسىمى جان-جاقتان سوعىلعان گەوساياسي داۋىلدى ەسكەرە وتىرىپ، قايتا قارالادى نەمەسە كەيىنگە شەگەرىلەدى. اقش-تا رەسپۋبليكاشىلدار بيلىككە كەلسە، ولار بۇل كەلىسىمنەن قايتادان شىعا الادى. جالپى، ۇلتتىق مۇددەمىز كەڭەستىك سيپاتتاعى بۇل قۇجاتتان جوعارى تۇرۋى كەرەك. ال ءبىز ونى مانترا سياقتى قابىلدايمىز.

ەلىمىزدە 2021 جىلدان باستاپ ەلەكتر ەنەرگياسىنىڭ تاپشىلىعى بايقالدى. ءبىراق مۇناي ءوندىرۋ  ونەركاسىبى ويداعىداي ءجۇرىپ جاتىر. سوندىقتان بۇكىل ەنەرگەتيكا سالاسى ناشار كۇيدە دەپ ايتۋ مۇمكىن ەمەس. ءقازىر وسى فاكتوردى ەسكەرە وتىرىپ، ەنەرگەتيكا مينيسترلىگىن ەكى ورگانعا ءبولۋ تۋرالى شەشىم ساياسي دەڭگەيدە قابىلدانىپ جاتىر. مۇناي جانە گاز مينيسترلىگى مەن ەنەرگەتيكا جانە اتوم ونەركاسىبى مينيسترلىگى بولەك-بولەك بولادى.

PhD دوكتورى الماز ابىلدايەۆ

– قازاقستان ەنەرگيا تاپشىلىعىن قاشان جانە قالاي ەڭسەرە الادى؟

–  تۇرعىندار ەلەكتر قۋاتى روزەتكادان الىنادى دەپ ويلايدى. ءىس جۇزىندە ەلەكتر ەنەرگياسىنىڭ توزۋى جانە جوعالۋى ۇلكەن ماسەلە بولىپ قالا بەرەدى. قازاقستاندا سولتۇستىك-وڭتۇستىك ەلەكتر جەلىسىنىڭ ۇزىندىعى 1400 شاقىرىمدى قۇرايدى. سولتۇستىك ەنەرگياعا باي.

ال حالىق تىعىزدىعى جوعارى وڭتۇستىكتە تاپشىلىق باستالادى. سوندىقتان ءبىز ەلەكتر قۋاتىن سول جاققا، مىسالى، قازاقستاننىڭ سولتۇستىگىنەن تاسىمالدايمىز. دەگەنمەن، بۇل جاعدايدا ەلەكتر ەنەرگياسى 30 پايىزعا دەيىن جوعالادى.

بۇعان قوسا، جاقىندا وزبەكستان ەنەرگيانىڭ جوعالىپ كەتۋىنەن ءوشىپ قالۋ ءقاۋپى بار ەكەنىن ەسكەرتتى. ەستە بولسا، 2022 جىلدىڭ باسىندا قازاقستاننىڭ، وزبەكستاننىڭ جانە قىرعىزستاننىڭ كەيبىر ايماقتارى جارىقسىز قالعان ەدى. قايتا ولاردىڭ ەسكەرتكەنى جاقسى بولدى، ەندى ءبىز ولاردىڭ جالپى جەلىدەگى شامادان تىس جۇكتەمەسىن تەگىستەي الامىز.

قازاقستاننىڭ ەلەكتر ەنەرگەتيكا سالاسىن دامىتىپ، ماسەلەسىن شەشۋگە 20 جىل ۋاقىتى بار. مۇنى شەشۋگە 30 ميلليارد دوللاردان استام ينۆەستيسيا قاجەت. ينفراقۇرىلىمدى تولىقتاي جاڭارتۋ قاجەت. سونىمەن قاتار، باعانى بىردەن بىرنەشە ەسەگە كۇرت كوتەرۋ مۇمكىن ەمەس. بۇل الەۋمەتتىك نارازىلىقتىڭ تۋىنداۋىنا الىپ كەلەدى.

– قازاقستاننىڭ ەنەرگەتيكا سالاسىندا قوردالانعان ماسەلەلەردى شەشۋ ءۇشىن ينۆەستيسيادان باسقا نە قاجەت؟

– ماسەلەنى اشىق مويىنداۋ ءۇشىن ەڭ الدىمەن بيلىكتىڭ باتىلدىعى كەرەك. بۇل تۇيكىلدەر 10-20 جىلدىڭ ىشىندە ناقتى شەشىلسە دە، ۇلكەن جەتىستىك بولار ەدى. وزبەكستان پرەزيدەنتى شاۆكات ميرزيەيەۆ بۇرىنعى رەجيمنىڭ كوپتەگەن كەمشىلىكتەرىن مويىندادى. ولار وتكەندى پاراقتاپ، ناقتى دامۋ ساتىسىنا كوشتى. ەندى قازاقستان دا الدىنا قول جەتكىزۋگە بولاتىن ماقساتتار قويۋ كەرەك. مۇناي ونەركاسىبىنەن تۇسكەن قارجىنى ەلەكتر ەنەرگەتيكاسىنا ءبولىپ، ينفراقۇرىلىمداردى – قازاندىقتاردى، تۋربينالاردى، جەلىلەردى كەزەڭ-كەزەڭمەن اۋىستىرۋ قاجەت.

– قازاقستان ۇكىمەتى ءقازىر «ءتاريفتى ينۆەستيسياعا ايىرباستاۋ» دەگەن جاڭا تاريف ساياساتىنا كوشۋ كەرەكتىگىن ايتىپ وتىر. مۇنى ەنەرگەتيكالىق جاڭعىرتۋدىڭ ەڭ ماڭىزدى درايۆەرى دەپ سانايدى. جوبانىڭ ناقتى پەرسپەكتيۆاسى تۋرالى نە ايتۋعا بولادى؟

– وكىنىشكە قاراي، «ءتاريفتى ينۆەستيسياعا ايىرباستاۋ» جوباسى ماسەلەنى شەشۋدىڭ جۇيەلى مەحانيزمى ەمەس. مەنىڭشە، جالعىز باعدارلامانىڭ ءوزى تىعىرىقتان شىعارا المايدى. كەم دەگەندە، قوسالقى، ياعني رەزەرۆتىك جوسپارلاردى ازىرلەپ، «ماكسيمالدى باعدارلاما» جانە «مينيمالدى باعدارلاما» جاساۋ قاجەت. ءبىز جاڭارۋدىڭ 3 تولقىنىن جىبەرىپ الدىق. ماسەلەن، كورشى قىرعىزستاندا ينفراقۇرىلىمنىڭ ءبىر بولىگىنىڭ توزۋى 90 پايىزعا جاقىنداپ قالدى. ءبىراق قاراجاتتىڭ جوقتىعىنان ونى جاڭارتا المايدى. ال بىزدە قارجى بار، ءبىراق ءالى اۋقىمدى جاڭعىرتۋ جۇرگىزىپ جاتقان جوقپىز.

ءقازىر ءبىز ەنەرگەتيكا سالاسىن باسقارۋدا تۇبەگەيلى كوزقاراس قاجەت ەكەنىن تۇسىندىك. جاڭا جاعدايلار مەملەكەتتىك رەتتەۋ مەن نارىقتىق قاتىناستار اراسىنداعى نازىك تەپە-تەڭدىكتى تالاپ ەتەدى. مەنىڭشە، مىنا شىندىقتى ايتقان دۇرىس: ەلەكتر ەنەرگەتيكاسىن مەملەكەتتەن باسقا ەشكىم قۇتقارا المايدى. مەملەكەت ينۆەستور رەتىندە ارەكەت ەتپەسە، ەشكىم جاسامايدى.

تمد ەلدەرىندەگى ەڭ تومەنگى باعالاردىڭ ءبىرى بولىپ سانالاتىن قازىرگى 25 تەڭگەلىك ورتاشا ءتاريفتى 200 تەڭگەگە كوتەرسەك تە، بۇل احۋالدى رەتتەي المايدى. 1960-1980 جىلدارى سالىنعان بارلىق ينفراقۇرىلىمدى جاڭعىرتۋ ءۇشىن الدىمەن وراسان زور اقشا سالۋ كەرەك. ەسكە سالا كەتەيىن، سول جىلدارى قازاقستان 26 گۆت ەلەكتر قۋاتىن وندىرۋگە قول جەتكىزدى.

قانداي دا ءبىر ميفتىك ينۆەستورعا سۇيەنىپ، اعا ۇرپاقتىڭ تاڭ قالدىرعان جۇمىسىن قايتالاۋ قيىنعا سوعادى. ينفراقۇرىلىمدى جوندەۋ ءۇشىن ءبىز مەملەكەتتىك ينۆەستيسياعا سەنۋىمىز كەرەك. ال تۇڭعيىقتىڭ شەتىنەن الىستاعان كەزدە عانا ينفراقۇرىلىمنىڭ قاي بولىگىندە جەكە ينۆەستورلاردى تارتۋعا تۇرارلىق ەكەنىن كورۋگە بولادى. بۇل جەردە لوگيكا بولسا، ارينە. جاڭا بازالىق ينفراقۇرىلىمدى ءوزىمىز جاسامايىنشا، بىزگە ينۆەستور كەلمەيدى. بىزدە تاريفتەر وتە تومەن، مەملەكەت ەنەرگەتيكا سالاسىنىڭ سۋبسيديالاناتىنىن مويىنداۋى كەرەك. ايتپەسە، ينفراقۇرىلىمنىڭ ودان ءارى ناشارلاۋىن بايقايتىن جاعىمسىز سەناريي ورىن الۋى مۇمكىن.

– سوعان قاراماستان، ءقازىردىڭ وزىندە ءبىرقاتار جوبالار ىسكە قوسىلدى. ەنەرگەتيكا مينيسترلىگى جاڭا جىلۋ ەلەكتر ستانسالارىنىڭ قاجەتتىلىگى تۋرالى ايتىپ، كوكشەتاۋدا جىلۋ ەلەكتر ورتالىعىن سالۋ ءۇشىن تەندەر دايىندالىپ جاتقان كورىنەدى...

– ويتكەنى، بىزدەگى جىلۋ ەلەكتر ستانسيالارى 1940 جىلدارى، كەيبىرى 1930 جىلدارى سالىنعان. سايكەسىنشە، جىلۋ ەلەكتر ستانسيالارى جابدىقتارىنىڭ ابدەن توزىعى جەتتى. مۇنىڭ سوڭى پەتروپاۆلدا بولعان اۋىر جاعدايعا اكەلدى.

ايتىپ وتكەنىمدەي، قازاقستان 30 جىلدا ەنەرگەتيكا سالاسىن – نەگىزىنەن ەلەكتر ەنەرگەتيكاسىن قارجىلاندىرۋدىڭ ءۇش كەزەڭىن وتكىزىپ الدى. 30 جىل ىشىندە سالالىق جوبالارعا جۇيەلى تۇردە 10-15 ميلليارد دوللار ينۆەستيسيا قۇيۋ كەرەك ەدى. تۋربينالاردى، قازاندىقتاردى، جەلىلەردى جاڭارتۋ قاجەت بولاتىن. ال ءبىز مۇنىڭ ورنىنا كەڭەستىك مۇرانى بەلسەندى تۇردە پايدالانىپ كەلدىك. مەيلىنشە، جاڭا جىلۋ ەلەكتر ستانسيالارىن سالۋ قاجەت. ەسكى جەس-تەردىڭ توزىپ كەتۋى ءقازىر دەموگرافيالىق پروسەستەرگە، قازاقستانداعى حالىق سانىنىڭ وسۋىنە كەرى اسەرىن تيگىزەدى.

- سىزدىڭشە، ەنەرگەتيكالىق داعدارىستان شىعۋ ءۇشىن قازاقستانعا ءبىر اەس جەتكىلىكتى مە؟

- ءبىر اەس سالىپ الساق جاقسى. ونىڭ وزىنە 12 جىل كەتەدى. مۇنىڭ ءوزى ەكى ەنەرگوبلوكتان تۇرادى. 1200-دەن 2400 ۆت. بولاشاقتا ەكىنشى اەس-تى ەلىمىزدىڭ وڭتۇستىك نەمەسە باتىس وڭىرىنەن سالۋ كەرەك شىعار. ياعني، قاي جاقتا تۇتىنۋشى كوپ، نە بولماسا ەنەرگيا كوزى تاپشى، سوندا سالۋ قاجەت. ايتا كەتۋ كەرەك، بەلارۋس مەملەكەتى التى جىلدا سالىپ الدى.

- كەي وڭىردە ەنەرگيانى شامادان تىس قاجەت ەتەتىن ونەركاسىپ ورىندارى كوپ. ولارعا ءبىر قالا تۇتىناتىن ەنەرگيا كەتۋى مۇمكىن ەكەن...

- ەكونوميكا قالاي داميدى؟ دامىعان مەملەكەتتەردە ەلەكتر قۋاتىنىڭ 20 پايىزىن الدىن الا جۇرگىزىپ وتىرادى. ياعني، كەرەكتى ەنەرگيا كوزىنەن 30-40 پايىزعا ارتىق وندىرەدى. نەگىزى ەلەكتر ەنەرگيا بولماسا، ەشتەڭە دامىمايدى. ەكونوميكا ىلگەرى باسپايدى، ءجىو وسپەيدى. ادامزاتقا ەڭ كەرەكتى دۇنيە ينتەرنەت تە ەمەس. 31 جىلدا ءبىر نىسان سالمادىق. تىم بولماسا، جاڭا جىلىتۋ ەلەكتر ستانسيالارى دا بوي كوتەرمەدى. جاڭا تەحنولوگيامەن سالىنعان جەو-لارعا كومىر كوپ كەتپەيدى.

بىزدەگى ەڭ ۇلكەن ماسەلە – اۋىزبىرلىك جوق. ەنەرگەتيكا مينيسترلىگى مەن ەكولوگيا، گەولوگيا جانە تابيعي رەسۋرستار مينيسترلىگى بىردەي پايىمعا كەلۋ كەرەك. ءپوپۋليزمدى قويۋ كەرەك.

جاسىل ەنەرگەتيكا دەپ جەلدەتكىشتەردى، كۇن باتارەيالارىن قويىپ، ەنەرگيا تاپشىلىعىن شەشۋگە اتسالىسامىز دەۋ مۇمكىن ەمەس. بۇل بالامالى ەنەرگيا كوزدەرى -40، +40 تەمپەراتۋرالى مەملەكەتكە كەلمەيدى. ءقازىر بۇرىنعىداي ەمەس، ۇكىمەت مۇشەلەرى دە جەرگە ءتۇسىپ، جۇمىس ىستەۋگە كوشىپ جاتىر. ماسەلەن، اەس ەنەرگيا كوزىن عانا ەمەس، عىلىمدى دا دامىتادى. كەيىن ءوزىمىز يگەرسەك، جايمەن يادرولىق وتىن وندىرەمىز. بىزدە ۋران قورى مول. يادرولىق وتىننىڭ ءۇش-تورت ءتۇرىن يگەرسەك، ۋراننىڭ وزىمەن قىرۋار قارجى تابۋعا بولادى. اەس سالىنسا، عىلىمعا  سەرپىن بەرىلسە، ءارى قاراي داميتىن جول كوپ.

حالىقارالىق ماگاتە بويىنشا 150-دەن استام مەملەكەت اەس سالۋعا ۇسىنىس جاساپتى. سوندىقتان اەس-تىڭ 3+ بۋىنىندا ەميسسيا جوق، اۋانى لاستامايدى. بىلتىر جەلتوقسان ايىندا تۇركياداعى اككۋيۋدا سالىنىپ جاتقان اەس-تى كوردىك. 4 ەنەرگوبلوك سالىپ جاتىر. ىشتەي قىزعانىپ قالاسىڭ. ءدال سونداي 4 ەنەرگوبلوك قازاقستاننىڭ ەكى جاعىندا تۇرسا، كەرەمەت قوي.

– سىزدىڭشە اەس-تى قاي مەملەكەت سالعانى ءجون...

– بۇل مەملەكەتتىك تۇرعىدان شەشىلەتىن ماسەلە عوي. ءبىراق تۇركيا نەگە رەسەيدى تاڭدادى؟ سەبەبى، جاپونيا مەن فرانسيا 42-44 ملرد اقش دوللارىن سۇراعان. ال رەسەي 22 ملرد دوللارعا سالىپ، وعان قوسا مامانداردى وقىتادى. ايىرماشىلىق جەر مەن كوكتەي عوي. تۇرىكتەر وسىنىڭ ءبارىن ەسكەردى. كەلەسى جىلى ءبىر ەنەرگوبلوگى ىسكە قوسىلادى. بۇل اەس 60 جىلعا دەيىن جۇمىس ىستەيدى ەكەن. ءتىپتى، 80 جىلعا دەيىن ەنەرگيامەن قامتاماسىز ەتەتىنى ەسەپتەلگەن. سوندا مەملەكەت 20 جىل قارجىسىنان قۇتىلسا، قالعان 40 جىل تازا مەملەكەتكە، حالىققا جۇمىس ىستەيدى.

كەيبىر كومپانيا قاعاز بويىنشا ءبارىن قاتىرامىز دەيدى. شىن مانىندە، تاجىريبە جۇزىندە ءبىر نىسان جۇمىس ىستەپ تۇر ما؟ وسى جاعىنا كوڭىل ءبولۋ قاجەت.

ونىڭ ۇستىنە قازاقستان گەرمانيا سياقتى باي مەملەكەت ەمەس. ەگەر تاريف باعاسىن 200-300 تەڭگە قىلاتىن بولساڭ، جاپونداردى شاقىراسىڭ، 60 تەڭگە بولسىن دەسەڭ - رەسەيدى.

تاعى ءبىر نارسە – روساتوم بەلارۋس مەملەكەتىنە اەس-تى قالاي تەز جانە ارزان سالىپ بەردى؟ بۇلاردىڭ دا تاجىريبەسىن زەرتتەۋ قاجەت.

تمد بويىنشا ەڭ ارزان جانارماي، ەنەرگيا كوزى بىزدە ەكەن. مەملەكەت باعانى ۇستاپ تۇر.

كورشى وزبەكستاندا اي-95 جانارمايى – 500 تەڭگە، گرۋزيادا – 700، تۇركيادا – 880 تەڭگە. بۇلاردا باعا قۇبىلمالى. 2025 جىلى قاڭتاردان باستاپ ەۋرازيالىق وداق اياسىندا ءبىرىڭعاي ەنەرگيا كەڭەستىگى كۇشىنە ەنەدى. ول كەزدە باعا بىردەي بولادى. سول سەبەپتەن اەس سالار كەزدە تۇرىكتەر سياقتى پراگماتيكالىق تۇرعىدان ارزان ءارى ساپالى جاعىنا ءمان بەرۋ كەرەك شىعار.

– سۇحباتىڭىزعا راحمەت!