اسىلحان قاجى تۇسىپبەك،
قمدب-نىڭ قوستاناي وبلىسى بويىنشا وكىل يمامى
اسا قامقور ەرەكشە مەيىرىمدى اللانىڭ اتىمەن باستايمىن!
قازاق حاندىعى ءھام يماندىلىق يىرىمدەرى
ءبىز، قازاق حالقى تابيعاتىنان يماندىلىققا، اقىندىققا، دانالىق ويعا جاقىن جۇرتپىز. بابالارىمىز تەكتى، ءسوزى كەلىستى، پىكىرى كەسىمدى، پاراساتتى بولعان. جاۋ شاپسا باتىرلارىمىز ەرلىك كورسەتسە، داۋعا اقىندارىمىز دايىن بولعان. ال، اراعايىندىق قىزمەتتى، ياعني ەكى ەلدى تابىستىرىپ، مامىلە جاساسۋعا دانا بيلەرىمىز بەلسەندىلىك تانىتىپ وتىرعان.
XV عاسىردا، ياعني التىن وردانىڭ ىدىراۋ تۇسىندا ءومىر سۇرگەن اسان قايعى بابامىزدىڭ وتتى جىرلارى مەن وسيەتتى ولەڭدەرى يماندىلىققا نەگىزدەلگەن. ونىڭ شىن اتى – حاسان ءسابيت ۇلى. تاريحي دەرەكتەردە جازىلعانداي، بابامىز قازاق حاندىعىنىڭ نەگىزىن سالۋشىلار دەپ سانالاتىن كەرەي مەن جانىبەك حانداردىڭ اقىلشى ءبيى بولعانى بەلگىلى. مۇنى قازىرگى تىلمەن تۇسىندىرسەك، جوعارى لاۋازىمدى تۇلعانىڭ كەڭەسشىسى دەۋگە بولادى. اسان قايعى جىرلارى ارقىلى حالىقتى بىرلىك پەن بەرەكەگە ۇيىتىپ، قازاق حاندىعىنىڭ ىرگەتاسىن قالاۋعا مول ۇلەس قوسقان. حالقىمىزدىڭ رۋحاني قالىپتاسۋ جولىندا دا بەلسەندىلىك تانىتتى. سول كەزدەگى وقيعالارعا تالداۋ جاساپ قانا قويماي، ونىڭ سالدارى قانداي بولماق، ءىستى نەدەن باستاۋ كەرەك دەگەن سۇراقتارعا جاۋاپ ىزدەگەن، تۇجىرىم جاساعان. شوقان ءۋاليحانوۆ اسان اتامىزدى: «كوشپەندى قازاق، قوعام ۇلىسىنىڭ فيلوسوفى»، – دەپ سيپاتتاعان. اسان قايعىنىڭ تولعاۋلارى وتاندى سۇيۋگە، ىزگى امال جاساۋعا، جاماندىقتان ساقتانىپ، باقىتتى ءومىر سۇرۋگە ۇندەيدى. ماسەلەن، مىنا ءبىر تولعاۋىندا جىراۋ بابامىز وتكىنشى دۇنيەلىك ىستەرگە بولا ۇرىسىپ، تالاسپاۋعا شاقىرادى.
ولەڭ-جىرداعى نەگىزگى وي مەن تۇجىرىم بىلاي تۇيىندەلگەن:
«ولەتۇعىن تاي ءۇشىن،
كوشەتۇعىن ساي ءۇشىن،
جەلكە تەرىڭ قۇرىسىپ،
اركىممەنەن ۇرىسپا.
اشۋ دەگەن دۇسپان، ارتىنان
ءتۇسىپ كەتسەڭ قايتەسىڭ
ءتۇبى تەرەڭ قۋىسقا!..»
راسىندا دا كەيدە بولماشى نارسە ءۇشىن ادام بالاسى پەندەلىككە ۇرىنادى، دۇنيەلىك ىستەرگە تالاسىپ، ابىرويسىزدىققا دۋشار بولادى. ال اسان قايعى بارىنە پاراسات بيىگىنەن قاراۋعا ۇندەيدى.
اتاقتى جىراۋلارىمىزدىڭ ءبىرى – شالكيىز تىلەنشى ۇلى جاس كەزىنەن كيەلى ءسوزدىڭ شەبەرى، اقىندىق قىرىمەن تانىلعان. ول مۇسىلمانشا ءبىلىم العان. سوندىقتان دا تولعاۋلارىندا مۇسىلماندىق مۇراتتى باستى ورىنعا قويعان. قازاقتا: «باسقا پالە – تىلدەن»، – دەگەن تاۋىپ ايتىلعان اسىل ءسوز بار. ادام بالاسى تىلىنە ساق بولماسا، كۇنانى دە تىلىنەن تابادى ەكەن. ءسوز بەن تىلگە بايلانىستى شالكيىز جىراۋ بىلاي دەپ جىرلاعان:
«جاپالاق ۇشپاس جاسىل تاۋ،
جاقسىلاردىڭ ءوزى ولسە دە ءسوزى ساۋ.
ويلاپ تۇرسام جاماننىڭ،
جالاڭداعان ءوز باسىنا ءتىلى جاۋ».
باعزى كىتاپتاردا لۇقمان حاكىم تۋرالى مىناداي وقيعا باياندالعان. ءبىر كىسى ودان مالدىڭ ەڭ ءتاتتى جەرىن الىپ كەل دەپ بۇيىرىپتى. لۇقمان قويدى سويىپ، ءتىلىن اكەلىپتى. ەندى ەڭ اششى جەرىن اكەلىڭىز دەسە، تاعى دا سول ءتىلدى الىپ كەلگەن ەكەن. سوندا سەبەبىن سۇراپ: «ءسىز نەگە قايتا-قايتا ءبىر نارسەنى اكەلە بەردىڭىز»، – دەسە، ول: «جاقسىلىق تا، جاماندىق تا – تىلدەن، ءتىل بايقاپ سويلەمەسە، تاس جارادى، تاس جارماسا – باس جارادى»، – دەپ جاۋاپ بەرىپتى.
ەل قورعاۋ، وتاندى ايالاۋ، بەيبىتشىلىكتى ساقتاۋ – مۇسىلماننىڭ اسىل مىندەتى. بۇل قاسيەتتەر جىراۋلارىمىزدىڭ تولعاۋلارىنان تىس قالسىن با؟! كورنەكتى اقىن-جىراۋ دوسپامبەت (قازاق ءتىلىنىڭ ەرەكشەلىكتەرىنە ساي دۇسمۇحاممەد ءسوزى دوسپامبەت دەپ وزگەرىسكە ۇشىراعان بولار، ماسەلەن مۇحاممەد ءسوزى قازاق دالاسىندا مۇحامبەت، ماحامبەت، ت.ب. دەپ اتالىپ كەتكەن) ەل قورعاۋدى مۇسىلماندىق ءارى پەرزەنتتىك پارىز دەپ ساناعان. ول قىرىم، نوعايلى، قازان حاندىقتارى اراسىنداعى شايقاستاردا قولباسشى بولعان. ءبىر ولەڭىندە: «وسى جولدا شاھيد بولسام، ياعني جانىمدى بەرسەم وكىنبەن»، – دەۋى تەگىن ەمەس، ءسىرا.
دوسپامبەت جىراۋ:
«...بۇگىن، سوڭدى وكىنبەن،
وكىنبەستەي بولعانمىن،
ەر مامايدىڭ الدىندا
شاھيد كەشسەم، وكىنبەن!..» دەپ ەرلىكتى ناسيحاتتاعان. بۇل ولەڭ دە قازاق دالاسىنداعى ەر-جىگىتتەرگە جىگەر سىيلاعان.
XVII عاسىردىڭ كورنەكتى جىراۋى جيەمبەت اقىن ەر-جۇرەك باتىرلىعىمەن دە، ۇشقىر اقىندىعىمەن دە كوزگە تۇسكەن. كەيبىر كىتاپتاردا جيەمبەت جىراۋ 1620 جىلى ەسىم حاننىڭ ويراتتارعا قارسى سوعىسىندا كىشى ءجۇز قولىن باسقارعانى تۋرالى جازىلعان. ول ەسىم حاننىڭ ەسىنە وتكەندى سالىپ، قۇدايدان قورقۋعا شاقىرىپ، تاۋبەشىل بولۋعا ۇندەپ وتىرعان. ءوزى دە جىرلارىندا ءبىر اللاعا سىيىنىپ، قۇلشىلىق پەن تىرشىلىكتى ۇشتاستىرا ۇيلەسىمدى ءومىر ءسۇرۋدى ۋاعىزداعان. بۇل جاعداي اقىننىڭ مىنا ءبىر ولەڭىندە ايقىن كورىنىس تاپقان:
«...باستاپ كەلگەن وزگە ەمەس،
جيەمبەت سىندى ءبيىڭ-دى.
مالىن سالىپ الدىنا،
ءار سالادان قۇيىلدى،
ون ەكى اتا باي ۇلى
ءبىر تاڭىرگە سىيىندى».
ابىلاي حاننىڭ تۇلعالىق بەينەسىن تۇڭعىش سيپاتتاعان، قوعام قايراتكەرى بۇقار جىراۋ حاننىڭ اقىلشىسى، ياعني كەڭەسشىسى بولعان. بۇقار قالقامان ۇلى حالىقتى يماندىلىققا شاقىرعان. «تىلەك» دەپ اتالاتىن ولەڭىندە شاريعاتتى ءبىلىپ، ۇستانۋعا، رۋحاني تۇرعىدان ءوسىپ، ونەگەلى ءومىر ءسۇرۋدى ۋاعىزداعان.
بۇقار بابامىز:
«ءبىرىنشى تىلەك تىلەڭىز،
ءبىر اللاعا جازباسقا
...بەسىنشى تىلەك تىلەڭىز
بەس ۋاقىتتى بەس ناماز،
بەرەۋى قازا قالماسقا»، – دەپ جىرلايدى.
اقىن ادامگەرشىلىكتى ناسيحاتتاپ، كەڭپەيىل مىنەزدى بولۋعا شاقىرعان. اللانىڭ اق جولىندا ءجۇرىپ، شاريعاتقا بەكەم بولۋدىڭ ماڭىزدىلىعىن تۇسىندىرگەن. ءبىر ولەڭىندە:
«اللا دەگەن ار بولماس،
اقتىڭ جولى تار بولماس،
تار پەيىلدى كەڭىمەس،
كەڭ پەيىلدى كەمىمەس»، – دەيدى.
راسىندا دا ادام بالاسى كەڭپەيىلدى بولعان سايىن، ونىڭ ادامگەرشىلىگى ارتادى. حالقىمىزدا: «كەڭ بولساڭ، كەم بولمايسىڭ»، – دەگەن ءسوز بار. كوركەم مىنەز – مۇسىلمانعا ءتان سيپات.
قازاق حالقى قاشان دا بىرلىكتى باستى ورىنعا قويا بىلگەن. ەل اراسىندا «بىرلىگى كۇشتى ەل وزادى»، «بىرلىك بولماي، تىرلىك بولماس»، «جۇمىلا كوتەرگەن جۇك جەڭىل»، «كوپپەن كورگەن ۇلى توي» دەگەن قاناتتى سوزدەر كەڭ تاراعان. اسىل دىننەن باستاۋ العان بۇل ماقالدار قازاق دالاسىندا ءجيى ايتىلىپ كەلدى. ءقازىر دە ماڭىزىن جويعان جوق. پايعامبارىمىز مۇحاممەد (اللانىڭ وعان يگىلىگى مەن سالەمى بولسىن) مۇسىلمان ۇمبەتىن جاماعاتپەن بىرگە بولۋعا شاقىرعان. اللا ەلشىسى: «...كوپشىلىكپەن بىرگە بولىڭدار! بولىنۋدەن ساقتانىڭدار»، – دەگەن وسيەت قالدىرعان. اللا تاعالا قاسيەتتى قۇراندا «ءالي يمران» سۇرەسىندە: «...بولىنبەڭدەر»، – دەپ ءامىر ەتكەن.
يسلامدى ۇستانعان بابالارىمىز دا بىرلىكتى قاشان دا ولەڭ-جىرعا قوسقان.
17 جاسىنان شايقاسقا قاتىسىپ، قازاق جەرىن قالماقتاردان قورعاعان بەلدى باتىر ءارى جىراۋ اقتامبەردى سارى ۇلىنىڭ وسيەت ولەڭدەرى دە پايعامبارلار سوزىمەن ۇندەسىپ جاتىر.
ماقالانىڭ قورىتىندىسىن اقتامبەردى جىراۋدىڭ ولەڭىمەن وربىتسەك:
«بالالارىما وسيەت:
قىلماڭىزدار كەپيەت،
بىرلىگىڭنەن ايىرىلما،
بىرلىكتە بار قاسيەت.
تاتۋلىق بولار بەرەكە،
قىلماسىن جۇرت كەلەكە.
اراز بولساڭ التى اۋىز،
ەلىڭە كىرگەن ارەكە».
اللا تاعالا ەلىمىزدى امان، جەرىمىزدى تىنىش ەتكەي. ۇلى اللاعا ۇنامدى ءاربىر ءىسىمىز بەرەكەلى بولعاي. ءامين!
