مارال قازكەن ۇلى تومپييەۆ، حالىقارالىق جانە ۇلتتىق ينجەنەرلىك اكادەمياسىنىڭ، حالىقارالىق اقپاراتتاندىرۋ اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى (حاا)،ەكونوميكا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى (Ph.D ەكونوميكا)[/caption]
بۇل ماقالا قازاق جۇزدەرىن جانە ولاردىڭ قازاقستان اۋماعىن قالىپتاستىرۋ بارىسىنداعى ماڭىزدىلىعىن زەرتتەۋگە ارنالعان. ءجۇز جۇيەسىندەگى حاندىق بيلىكتىڭ جانە دالالىق دەموكراتيانىڭ يكەمدى بايلانىستىعى قيىن-قىستاۋ زامانىندا حاندىق بيلىگىن كۇشەيتۋگە، ازاتتىق جولىنداعى قازاقتاردى بىرىكتىرۋگە كومەكتەستى. بارا-بارا شاعىن قازاق حاندىعى ورتالىق ازياداعى اۋماعى ەڭ ۇلكەن مەملەكەتكە اينالدى جانە التىن وردانىڭ، دەشتى-قىپشاقتىڭ، باتىس-تۇركى قاعاناتىنىڭ تەڭى جوق جالعىز عانا تاۋەلسىز مۇراگەرى بولىپ ايقىندالدى.
قازاق حاندىعىنىڭ ءۇش جۇزگە ءبولىنۋى ەجەلگى ۇلى تۇركى قاعاناتىنىڭ اسكەري داستۇرىنە ۇقساس بولعان. مىسالى، تۇركى-كوشپەلى اتتى اسكەرى ءداستۇرلى ءۇش بولىمدەردەن قۇرىلعان: ورتالىق (وردا-ورتا)، سول قانات، وڭ قانات. وڭ جاق قانات قاتارىنا قاعاناتتىڭ باتىستاعى تايپالارى كىرگەن: ۇيسىندەر، قاڭلىلار (قاڭعارلار مەن پەچەنەگتەر)، قيماقتار (قىپشاقتار)، تۇركەشتەر، قارلۇقتار، شىگىلدەر، ياعمالار، بۇلعارلار، اۆارلار، ماديارلار (ۆەنگرلەر)، حازارلار، وعىزدار (سەلجۇكتەر، تۇرىكمەندەر) جانە دۇلۇ (ولار كەيىن دۋلات اتانعان). سول جاق قانات جانە ورتاڭعى قانات قاتارىنا (وردا، فۋلى گۆاردياسى – كوكبورى) قاعاناتتىڭ شىعىسىندا جانە ورتالىعىندا تۇراتىن تايپالار كىرگەن: نۇشىپتەر، دۇلۇلار، وتىز-تاتارلار، توعىز-وعىزدار (جالايىرلاردى وعىزدارمەن شاتىستىرۋعا بولمايدى)، تەلە (تولەڭگىتتەر)، كونە قىرعىزدار، كونە ۇيعىرلار، قۇرىقاندار، بايىرقۋلار، دۋبولار (تۋۆيندەر). كونە تۇركىلەر مەن موڭعولداردىڭ تاڭىرشىلدىك دىنىنە بايلانىستى جالپى الەم ءۇش بولىكتى قۇراعان: الەم دۇنيەسى (كوك اسپان – كوك ءتاڭىر)، عالامشار (ۇماي) جانە جەر استى الەمى (ەرلىك).
تۇراقتى اسكەرلەر دالالىق وندىق جۇيەسى نەگىزىندە قۇرىلعان جانە وندىق، جۇزدىك، مىڭدىق، ون مىڭ (تۇمەن) بولىپ بولىنگەن، ولاردى ونباسى، ءجۇزباسى، مىڭباسى، تۇمەنبەگى باسقارعان.
[caption id="attachment_22260" align="alignright" width="244"]
قازاق باتىرى[/caption]
تۇمەندەر اسكەري بولىگى عانا ەمەس، ولار ۇلىستىڭ نەگىزى بولعان – قاعاناتتىڭ تايپالارى وداعىنىڭ اكىمشىلىك-اۋماقتىق بولىمشەسى. «ۇلىس» دەگەن ۇعىم العاشقى رەت كۇلتەگىن ەجەلگى تۇركى ەسكەرتكىشىندە بىلاي جازىلعان: «ءتۇپىت قاعاننان ءبۇلۇن كەلدى، كەرى كۇن باتىسداعى سوعد، بەرچ، بۇقار ۇلىستىڭ حالقىنان ىنەك سەڭۇن، وعۇل تارحان كەلدى».(جۇڭگو) سۋي ديناستيالىق اسكەري ەكسپانسياسىنان قاۋىپتەنىپ 603 جىلى تۇركى قاعاناتى ىدىرادى، تايپالاردىڭ شىعىس جانە ورتالىق بولشەكتەرى بىرىگىپ استاناسى وردا-بالىق بولىپ شىعىس-تۇركى قاعاناتى قۇرىلدى (680 جىلدان كوكتۇركى قاعاناتى). ەندى ءجۇز جىلدان سوڭ باتىس-تۇركى قاعاناتى قۇلدىراپ، ۇساق اسكەري-تايپالىق وداقتارىنا ءبولىندى: تۇركەش (دۇلۇ)، بۇلعار، حازار، قارلۇق، قاڭعار (قاڭلى)، كەيىن ولار قيماق (قىپشاق نەمەسە قۋمان) جانە وعىز (سەلجۇك) قاعاناتتارىنا بىرىكتى. ءبىراق تا 500 جىل بويى باقىلاۋسىز قانداسقان دۇشپاندىقتىڭ، ءوزارا ايقاستىڭ، بىر-بىرىنە شابۋىل جاساۋدىڭ سەبەپتەرىنەن باتىس-تۇركى مەملەكەتتىگى ىدىرادى. XIII عاسىردىڭ باسىندا ونىڭ اۋماعىندا قىپشاق اسكەري-ساياسي وداعى عانا قالدى – دۋنايدان ەرتىسكە دەيىن جانە شىعىستا بالقاشقا دەيىن، حورەزمشاح (قاڭلى) مەملەكەتى، قاراقىتاي (قيدان) مەملەكەتى جانە ەدىل بۇلعارياسى. بۇل جەردە تۇركى-وعىزداردى ايتقان ءجون، ويتكەنى ولار جاڭا جەرلەردى باسىپ الدى (يران، يراك، سيريا، يوردانيا) جانە ءبىرازى كىشى ازياعا (اناتوليا) اۋىسىپ سەلجۇك مەملەكەتىن قۇرىپ الدى، 2017 جىلى وسى مەملەكەتتىڭ قۇرىلعانىنا 790 جىل تولادى. قۇلدىراعان شىعىس-تۇركى قاعاناتىنىڭ اۋماعىندا ۇيعىر (745-847)، كەيىن قىرعىز قاعاناتتارى (840-924) قۇرىلدى. بارا-بارا قىرعىز قاناعاتى ۇساق تايپالىق وداقتارىنا ءبولىندى: نايمان، كەرەيىت، جالايىر، قونىرات (وڭعىرات)، تاتار، ۋاق (وڭعىتتار)، مەركىت جانە ويرات. وسى ۇساق تايپالار وداقتارىنىڭ بارلىعى – ۇلىستار. ۇلى تۇركى قاعاناتىنىڭ قالعان تايپالارى 300 جىل بويى ايقاسىپ، ۇزدىكسىز سوعىسىپ ءبىرىن-بىرى جويۋعا تالپىندى. ۇلى دالا تۇرىكتەرىنە «كۇدىكتى» زامان تۋىندادى. ءبىراق ۇلى ءتاڭىر ەۋروازيانىڭ تۇپكىر-تۇپكىرىندە بىتپەيتىن سوعىستان السىرەپ قالعان تۇركى تايپالارىنا بىرەگەي باتىردى، ۇلى قول باسشىنى دۇنيە جۇزىنە پاش ەتتى. ول «دۇنيەنى سىلكىندىرگەن» شىڭعىس حان (تەمىرشى) (1155-1227)، ادامزاتتىق تاريحىنداعى ەڭ ءىرى كونتينەنتالدىق يمپەريانىڭ – ۇلى موڭعول مەملەكەتىنىڭ نەگىزىن قۇرۋشى جانە العاشقى ۇلى حان (Yeke Mongγol ulus). ونىڭ ايتارلىقتاي جەتىستىكتەرى مەملەكەتتىك باسقارۋدىڭ بىلىكتىلىگىنە جانە كوشپەلى حالىقتاردىڭ ءداستۇرلى تۇركىلەر اسكەري-تايپالىق يەرارحيانىڭ نەگىزىندە ۇيىمداستىرعان اتتى ارمياسىنا بايلانىستى بولدى. ال ارميانىڭ نەگىزىن قۇرۋعا رۋلىق-تايپالىق تۇرمىستارىنىڭ پرينسيپتەرى سەبەپ بولدى: رۋلاردى ءوز كوسەمدەرى باسقاردى، بىرنەشە رۋلار تايپاعا بىرىكتىرىلدى، تايپالار ءوز وداقتارىن ۇيىمداستىردى – ۇلىستاردى. ارميانى قالىپتاستىرۋ جۇمىستارى تايپالىق يەرارحياعا جانە وندىق جۇيەسى نەگىزىنە سايكەس جۇرگىزىلدى.
ۇزدىكسىز سوعىستار بولعان كەزدەگى ارميانىڭ سانىنا قاراي رۋلار مەن تايپالار اتتى وندىق، جۇزدىك، مىڭدىق ۇيىمداستىرۋ ءۇشىن ءوز جاۋىنگەرلەرىن جىبەردى.
سونىمەن بىرگە تايپالار وداقتارى ون مىڭدىق (تۇمەندەر) اتتى كورپۋستارىن قالىپتاستىرعان جانە اسكەري-اۋماقتىق باسشىلارىن تاعايىنداعان – نويانداردى، بەك پەن ءباھادۇرلاردى.
[caption id="attachment_22261" align="alignleft" width="237"]
قازاق مەرگەنى[/caption]
كونە تۇركى اسكەرىنە ۇقساس موڭعول اسكەرى دە ءداستۇرلى ءۇش ءبولىمدى قۇراعان: ورتاڭعى (كەل نەمەسە قۇل)، ون جاق قاناتى (بارۋڭعار) جانە سول جاق قاناتى (زيۋنگار نەمەسە جوڭعار). ۇساق رۋلار بولىنبەۋ ءۇشىن جانە ولاردى ءبىر ورتاعا باعىندىرۋ ماقساتىندا ءىرى قۇرامالار، مىسالى تۇمەندەر، ۇلىسقا بىرلەسكەن ءار ءتۇرلى رۋلار مەن تايپالاردان الىنعان جاۋىنگەرلەردەن قالىپتاستىرىلدى. اسكەردى جيناعان كەزدە ءار ون كيىز ءۇي (اۋىل) سانى بىردەن ۇشكە دەيىن جاۋىنگەر بەرۋگە مىندەتتەنەدى جانە ولاردىڭ اتتارى، ازىعى، قارۋى بولۋى قاجەت. بەيبىتشىلىك كەزىندە قارۋلار ۇلىس مەنشىگىندە بولىپ ەرەكشە قويمالاردا ساقتالاتىن. جورىققا شىققاندا قارۋلار جاۋىنگەرلەرگە تاراتىلادى. نوياندار قارۋدىڭ بۇلىنبەۋىن قاداعالاپ وتىرادى جانە ولاردى ارنايى جيىنداردا قاتال ەسەپكە الادى. جورىقتان امان-ەسەن كەلگەندە ءار جاۋىنگەر، جەكە قارۋىنان باسقا، قارۋدى تاپسىرۋعا مىندەتتى بولادى.
تىرىسىندە شىڭعىس حان يمپەريانى ۇشكە ءبولىپ ۇل بالالارىنا تاراتقان: جوشى ۇلىسى، شاعاتاي ۇلىسى جانە ۇگەدەي مەن تولە بىرىككەن ۇلىسى – قاراشاڭىراق يەسى. كەيىن شاعاتاي ۇلىسى موعولستان مەملەكەتىنە اينالدى. ۇگەدەي ۇلىسىن تولەنىڭ ۇلى، يۋان ۇلى يمپەرياسىنىڭ نەگىزىن سالۋشى قۇبىلاي جاۋلاپ الدى، ال ونىڭ ءىنىسى قۇلاعۋ تاياۋ شىعىستاعى يلحان يمپەرياسىن ورناتتى. شىڭعىس حاننىڭ نەمەرەسى باتۋ حان قالىپتاسقان پرينسيپتەردى قولدانا وتىرىپ، ءوزىنىڭ ۇلان-بايتاق ۇلىسىن (التىن وردا) بولشەكتەپ، ءۇش اكىمشىلىك-اۋماقتىق بىرلىكتەر جاسادى: ءبىرىنشىسى – ۇلى وردا (ەدىل – ۆولگا – وزەنىنەن دۋناي وزەنىنە دەيىن، استاناسى ساراي-باتۋ (كەيىن ساراي-بەركە)، ەكىنشىسى – اق وردا (سول جاق قاناتى)، التايدان باستاپ ۇلىتاۋ بوكتەرىندەگى وردا-بازار استاناسىنا دەيىن، ءۇشىنشىسى – كوك وردا (وڭ جاق قاناتى)، ۇلىتاۋدان باستاپ ەدىل-ۆولگا وزەنى، جايىق-ورال وزەنىندەگى سارايشىق استاناسىنا دەيىن.
ەكى عاسىردان كەيىن بار ۇلىستار جاڭا مەملەكەتتەر بولىپ ءبولىندى: قازان (1438-1552)، نوعاي (1440-1634)، قرىم (1441-1783)، استراحان (1459-1556)، قازاق (1465-1847)، ءسىبىر (1468-1607) جانە ساراي حاندىعى (1481-1502).
شىڭعىسحاندىق قۇلدىراۋعا بەت الدى، ويتكەنى ءداستۇرلى ابسوليۋتتىك بيلىككە يە بولعان ۇلىس حاندارى ۇلى باباسىنىڭ وسيەتىن ساقتاماي، ابىرويىن تۇسىرە باستادى جانە باعىنىشتى تايپالاردىڭ مۇددەلەرىنە اسا نازار اۋدارعان جوق. سونىمەن بىرگە بيلىك ءۇشىن ايقاسىپ تايپالاردى ءۇزىلىسسىز قاندى سوعىستارعا تارتىپ، ولاردى اشىنۋعا دۇشار ەتتى. وسىنىڭ ءبارى مەملەكەتتەردىڭ جويۋلۋىنا اسەرىن تيگىزدى. امان قالعان كوشپەلى مەملەكەتتەر – بۇرىڭعى شىڭعىس حان يمپەرياسىنىڭ قالدىقتارى، ونىڭ ىشىندەگى سوڭعى كوشپەلى جوڭعار يمپەرياسى 1635 جىلعى يح سااز (ۇلى جيناق) زاڭىن پايدالانىپ جۇيەنى قايتا قۇراستىرۋعا تىرىستى. ءبىراق تا، بىرىنشىدەن، شوروس قونتايشىلارى ۇرپاقتارىنىڭ قانداس توقتاۋسىز سوعىستارى يمپەريانىڭ جويۋلۋىنا سەبەپ بولدى، ەكىنشىدەن، ونى رەسەي مەن سين يمپەريالارى جوق قىلۋعا تىرىستى، جوڭعار يمپەرياسى تەك قانا تاريحتا قالدى. ال بۇرىڭعى ەلدەردى جاۋلاپ الۋشىنىڭ تايپالارى جاڭا يمپەريالىق ۇلتتارىنىڭ دامۋى ءۇشىن جاقسى گەنەتيكالىق تىڭايتقىش بولىپ شىقتى. كاسىبي اتتى ساداقشىلاردىڭ (گۋليامدار، الپتار، مامليۋكتەر، سيپايلار، سامۋرايلار، نۇكەرلەر، باھاتۋرلار، باتىرلار، تولەڭگىتتەر) وتىرىقشى حالىقتارعا جاساعان مىڭجىلدىق ۇستەمدىگى زەڭبىرەك جاساۋعا تۇرتكى بولدى جانە قارۋلادىرۋداعى تەحنولوگيالىق ۇمتىلىسقا اسەر ەتتى. سونىمەن ەندى كەيىنگىلەرى ءوز بيلىكتەرىن كورسەتە باستادى. شىڭعىسحاندىق كۇيزەلىسىندە جويۋلۋدان امان قالعان قازاق حاندىعى مەن ونىڭ ءۇش ءجۇزى تۋرالى توقتالايىق. قازاق حاندىعى شولمەكتىڭ مويىنىنداي تار وتكەلدەن ءوتىپ، سوعىستاردا بىرىگىپ كوپتەگەن جەڭىستەرگە جەتتى، ونىڭ ىشىندە بەتى قايتپايتىن ويراتتارعا ولىسپەي بەرىسپەدى.
[caption id="attachment_22263" align="aligncenter" width="1772"]
جوڭعار ساربازدارى[/caption]
جۇزدەر تۋرالى رەسمي تۇردە ءبىرىنشى رەت 1634-1641 جىلدارى ماحمۋد بەن ۆالي ەڭبەكتەرىندە بىلاي ايتىلعان: «شەيباني حان قايتىس بولعاننان كەيىن ونىڭ بوھادۋر ۇلى ەلدى جانە ۇلىستاردى باسقارادى... قىستاقتارى مەن جايلاۋى اق وردا (يۋز وردا دەپ تە بەلگىلى بولعان) ايماعىندا ورنالاسقان. «يۋز» دەگەن ءسوز قازاقشا «ءجۇز» دەگەن، ول پوليتەتنونيم بولىپ ايقىندالادى جانە قازاق رۋلارىنىڭ تايپالىق وداعىن بىلدىرەدى. «ءجۇز» دەگەن قازاق ءسوزىنىڭ كوپتەگەن ماعىناسى بار، مىسالى، «دۇنيە ءجۇزى»، «بالتانىڭ ءجۇزى»، «بالعىن ءجۇز» نەمەسە «ءجۇز» جىل. «ءجۇز» دەگەن پوليتەتنونيم اسكەري اتاۋ رەتىندە قازاق حاندىعىندا تاۋكە حان زامانىندا رەسمي تۇردە پايدالاندى، مىسالى «جەتى جارعى» زاڭ جيىنتىعىن جازىپ شىعارعاندا جانە ويراتتارمەن ايقاس باستالعاندا باس بيلەر – تولە، قازىبەك، ايتەكە قازاق حاندىعىن ءۇش اۋماقتىق-اكىمشىلىك بىرلىكتەرگە ءبولدى. باسقارۋدىڭ ۇلىس جۇيەسىنە قاراعاندا، ءجۇز جۇيەسىنىڭ ايرىقشا ايىرماشىلىعى بار، ويتكەنى مۇندا رۋلىق ءبولىنۋى ەسەپكە الىنعان، ال ۇلىستار اۋماقتى عانا بىرىكتىرگەن. ۇلىس – بۇل اۋماقتىق قۇرىلىم، مۇندا رۋتايپالىق جانە تايپالاردىڭ تۋىسقاندىققا ءبولىنۋ دارەجەسى قاتال ەسەپكە الىنبايدى. ۇلىستا ءار ءتۇرلى حالىقتار تايپالارىنىڭ ءومىر سۇرۋىنە مۇمكىندىك بولدى. ۇلىستار تەك قانا تۇراقتى اۋماقتىق شەكارانى بەلگىلەدى، ال ۇلىس ىشىندە ايتقانداي ءار ءتۇرلى تايپالار مەن حالىقتار مەكەندەدى.
[caption id="attachment_22264" align="alignleft" width="343"]
قازاق اسكەرى[/caption]
بىرىنشىدەن جۇزدەر تۋىسقاندىق جاقىندىعى بار تايپالاردىڭ اسكەري-ساياسي رۋتايپالىق وداقتارى بولعان، ولار جالپى ارعى اتالارى ءبىر جاساقتاردى جيناۋ ءۇشىن ۇيىمداستىرىلعان، ودان كەيىن اۋماقتىق قۇرىلىم دارەجەسىنە جەتكەن. بىرتە-بىرتە اۋماق كولەمدەرى كەڭەيتىلدى جانە جۇزدەردىڭ رۋتايپالىق ءبولىنۋى ورىن الدى. سوندىقتان بار جايىلىمداردى دۇرىس ءبولىپ بەرۋ ءۇشىن بۇل جاڭادان قۇرىلعان جۇيە تايپالار اراسىنداعى ءىرى اسكەري ايقاستاردىن بولماۋىنا اسەر ەتتى، ۇلىستار بولعان كەزىندە جايىلىم ءۇشىن ايقاستار بولىپ تۇرعان. ءار تايپا مەن رۋ ءوز جايىلىمدارىنا جانە بەلگىلەنگەن قىستاقتارىنا يە بولدى. ولاردىڭ شەكارالارى اتاقتى بيلەرگە، باتىرلارعا قويعان مازارلارىمەن نەمەسە قاتارداعى كوشپەلى ادامنىڭ بەيىتتەرىمەن بەلگىلەنگەن. اتاپ ايتقاندا وسى كەزەڭدى قازاقتىڭ مازار ارحيتەكتۋراسىنىڭ دامۋىمەن بايلانىستىرۋعا بولادى. XX عاسىردىڭ باسىندا ورتا ازيا مەن قازاقستان ۇلتتار، مەملەكەتتەر بولىپ مەجەلەنىپ بولىنگەندە قازاقستاننىڭ قازىرگى اۋماعىنىڭ قالىپتاسۋىنا قازاقتىڭ رۇلىق مازارلارى مەن بەيىتتەرىنىڭ بارى جاقسى ىقپال ەتتى. ۋاقىتىنا قاراي ءار ءجۇز ءوزىنىڭ تابيعي شەكاراسىمەن، وزىندىك باسقارۋىمەن، كولەمى ۇلكەن اكىمشىلىك-اۋماعىمەن بىرلەستىككە اينالدى. جۇزدەر اۋماقتارى ىلعي دا وزگەرىپ تۇردى، ويتكەنى ونىڭ ىشىندەگى تايپالار مەن رۋلار ءبىر جەردەن ەكىنشى جەرگە كوشىپ-قونىپ ءجۇردى. ءوز ەركىمەن ءبىر جۇزدەن باسقا جىزگە اۋىسۋعا مۇمكىندىك بەرىلمەگەن.
ءجۇز قۇرامىنداعى قازاق تايپالارى قاي جەرگە كوشىپ-قونسا دا ءجۇز اۋماعىنىڭ جەرى وزىڭىكى بولىپ سانالدى. وسى جۇيەنى پايدالانىپ قازاق حاندىعىنىڭ اۋماعى 150 جىل بويى 20 ەسە ۇلعايعان.
1634-1641 جىلدارداعى ءوز ەڭبەكتەرىمەن بەلگىلى ماحمۋد بەن ۆالي كەزەڭىنەن باستاپ تاۋكە حان (1626 - 1718) قايتىس بولعانشا 80 جىل ارالىعىندا «ءجۇز» دەگەن پوليتەتنونيم قالىپتاستى، ول تۋرالى «جەتى جارعى» زاڭ جيناعىندا ايتىلعان. XVII عاسىردىڭ ورتاسىنان XIX عاسىردىڭ اياعىنا شەيىن، ەكى ءجۇز ەلۋ جىلدان استام ۋاقىت ىشىندە، جۇزدەردىڭ قالىپتاسۋ بارىسى ەكى كەزەڭگە بولىنگەن.
ءبىرىنشى كەزەڭ (1634 - 1718) – حالىقتى اسكەر قاتارىنا جۇمىلدىرۋ ءۇشىن قازاق حاندىعى قۇرامىنداعى ءۇش ءجۇز تايپالارىنىڭ اسكەري-ساياسي وداعىن قالىپتاستىرۋ. بۇل كەزەڭ ەسىم حان (1598 - 1628)، جاڭگىر حان (ناقتى 1629 - 1652)، بوھادۋر حان (1652 - 1680) جانە تاۋكە حان (1680 - 1718) باسقارۋىمەن تۇسپا-تۇس كەلدى.
ەكىنشى كەزەڭ (1718 - 1881) – ءۇش ءجۇزدىڭ اۋماقتىق شەكارالارىن قالىپتاستىرۋ. بۇل كەزەڭ «جەتى جارعى» زاڭ جيناعىن قابىلداعاننان باستاپ قازاق حاندىعىن رەسەي مەن مانچجۋريا يمپەرياسىنا ءبولىپ بەرۋ تۋرالى پەتەربۋرگ شارتى قابىلدانعانعا دەيىن.
XVIII عاسىردىڭ باسىندا قازاق حاندىعىنىڭ قۇرامىنا 50 – دەن استام تايپالار كىردى. ءار تايپانىڭ ءوز تامعاسى، تۋى جانە ۇرانى بولدى جانە ولار مىڭنان استام رۋلاردى، ءىرى تەكتەس توپتاردى بىرىكتىرگەن. قاتارىندا كەمىندە ءجۇز جاۋىنگەرى بار جاۋىنگەرلىك بىرلىگىن ساپقا تۇرعىزۋعا قابىلەتى بار 250 تايپا بولدى. داستۇرگە بايلانىستى ءار جاۋىنگەر جەتى اتاسىن، رۋ باسشىسىن جانە شەجىرەنى بىلۋگە مىندەتتى. جۇزدەردى قالىپتاستىرۋ بارىسى، كونە كوشپەندىلەردىڭ جاساقتاردى ساپقا تۇرعىزۋدىڭ ءداستۇرلى اسكەري-ۇشتىك جۇيەسىنە ۇقساس نەگىزدەلگەن. «ەسىم حاننىڭ ەسكى جولى» زاڭ جيىنتىعى قابىلدانىپ، حان، سۇلتان، بي جانە باتىرلاردىڭ قۇقىعى، مىندەتتەرى، وكىلەتتىكتەرى ناقتى ايقىندالعان. جوعارعى زاڭ شىعاراتىن بيلىك بولىپ ءماسليحات بەلگىلەنگەن، ونىڭ قۇرامىنا بيلەر، باتىرلار، جىراۋلار جانە سۇلتاندار تاعايىندالعان. ءماسليحات جىلىنا ءبىر رەت كۇزدە ۇلىتاۋدا نەمەسە تۇركىستاندا وتىرىستارىن وتكىزگەن. باسقارۋدىڭ اۋماقتىق «ۇلىس» جۇيەسى، ەپتىلىگى ەرەكشە رۋتايپالىق «ءجۇز» جۇيەسىنە وزگەرتىلدى. مىسالى، باي ۇلى تايپالارىن ورال مەن ەدىل وزەندەرى ارالىعىنا كوشىرگەننەن كەيىن (بوكەي ورداسى) كىشى ءجۇز تايپالارىنىڭ ايماقتارى ۇلعايدى. سانى جاعىنان كوپ جانە قۋاتتى تايپانىڭ ءبيى ءجۇزدىڭ باسى بولىپ توبە (جوعارعى) بي اتانعان. سونىمەن بىرگە حان بيلىگىن شەكتەۋ ءۇشىن بيلەر كەڭەسى تاعايىندالعان. بيلەردىڭ مارتەبەسى تەك قانا ونىڭ جەكە ابىرويى مەن ەڭبەگىنە بايلانىستى بولعان. بيلەردى تاعايىنداعان كەزدە ءتىپتى حاننىڭ ءوزى دە وعان ەشقانداي ىقپال جاساي الماعان.
[caption id="attachment_22265" align="alignright" width="344"]
تۇيە ۇستىنە ورناتىلعان زەڭبىرەك[/caption]
ەسىم حان قازاق حاندىعىنىڭ استاناسىن سىعناقتان تۇركەستانعا اۋىستىرعان جانە دالالىق قۇقىقتاردى جۇيەلەپ جيناقتاعان (ەسىمحاننىڭ ەسكى جولى). وسى زاڭ جيىنتىعى شىڭعىسحاندىق كۇيزەلىسىنەن امان ەسەن شىعۋعا، شىڭعىسقاندىق سۇلتانداردىڭ مەنمەندىگىن، باقىلاۋسىزدىعىن، سونىمەن بايلانىستى ءۇزىلىسسىز قاندى ايقاستارىن توقتاتۋعا كومەكتەسكەن. حان سايلاۋىنا قاتىسىپ، داۋىس بەرۋ ءۇشىن جاۋىنگەرلەر جانە شونجارلار ءماسليحاتقا تولىق قارۋلانىپ كەلۋى قاجەت بولاتىن، كەرىسىنشە ولاردى سايلاعا قاتىستىرمايدى. كانديداتتار ءوز ەڭبەگى مەن الدىندا تۇرعان جوسپارلارى جونىندە باياندايدى، ودان كەيىن ولاردى جاقتايتىن جانە قارسىلاس ادامدار ءسوز سويلەيدى، ءوز پىكىرلەرىن بىلدىرەدى. حاندى سايلاعاننان كەيىن، جۇما كۇنى «حان كوتەرۋ» ءراسىمىن بەلگىلەيدى.
توبە باسىنا اق كيىزدى توسەيدى. سونان سوڭ اسا ءقادىرلى سۇلتاندار، بيلەر، باتىرلار ىشىنەن ءتورت ادامدى تاڭداپ الادى، ولار اق كيىزگە حاندى وتىرعىزىپ ءۇش رەت جوعارى كوتەرەدى. حاننىڭ سىرت كيىمى ۇساقتاپ بولشەكتەنىپ تابارىك رەتىندە تاراتىلادى. ودان كەيىن حاننىڭ ۇستىنە ارانايى تىگىلگەن اق شاپان جابىلادى جانە بيلىكتىڭ تازالىعىن بەينەلەيتىن قالپاق كيگىزىلەدى. حاننىڭ مۇلكى (مال) سارقىت رەتىندە سايلاۋشىلارعا ءبولىنىپ بەرىلەدى جانە بۇل ءداستۇر باسقارۋشى بايىماۋ كەرەكتىگىن بەيىمدەيدى – ونىڭ بايلىعى حاندىق قۇزىرىنداعى ازاماتتار بولىپ ەسەپتەلەدى.
ەگەردە حان جۇكتەلگەن سەنىمدى اقتامايتىن بولسا، وندا ءماسليحات شەشىمىمەن ونى ورنىنان بوساتادى دا، بارلىق مۇلكىن تارتىپ الادى. بۇل ءراسىمدى «حان تالاۋ» دەپ اتايدى. قاراپايىم حالىقتان شىققان قابىلەتى مول، ابىرويلى بيلەر مەن رۋ-اقساقالدارىن كوتەرمەلەۋدىڭ جاڭا جۇيەسى قازاقتاردىڭ جاۋىنگەرلىك رۋحىن كوتەرىپ، بەلسەندىلىگىن ارتتىرۋعا اسەر ەتتى.
XVI عاسىردا موعوليستان مەن نوعاي ورداسى قۇلدىراپ قالعاننان كەيىن قازاق حاندىعىندا (وردا) ۇلى (سول جاق قاناتى) جانە كىشى (وڭ جاق قاناتى) ءجۇز نەگىزدەرى قۇرىلدى. جانىبەك حاننىڭ ۇلكەن بۇتاعىنىڭ باسقارۋىمەن ۇلى ءجۇز اتاندى، ال كىشى بۇتاعىنىڭ – كىشى ءجۇز. مۇراگەرلەر قۇقىعىنا يە بولعان سوڭ وردا-ورتا ءجۇزدىڭ حاندارى قازاق حاندىعىنىڭ اعا حاندارى بولىپ ەسەپتەلدى.
1718 جىلى ۇلى ءجۇزدىڭ العاشقى حاندارى بولىپ ءقارت-ابىلقايىر سايلاندى (1718-1730)، ال اقىرعىسى - جولبارىس حان (1730-1740). كىشى ءجۇزدىڭ العاشقى حانى ءابىلقايىر بولدى (1718-1748)، ال اقىرعىسى ارىنعازى حان (1816-1821)، بوكەي ورداسىندا – ساعيپ-كەرەي حان (1845-1847). ورتا ءجۇزدىڭ ءبىرىنشى حانى سامەكە (1719-1734)، اقىرعىسى – كەڭەسارى حان (1824-1847).
ءابىلقايىردىڭ (اۋلەتتىڭ كىشى بۇتاعى) كورنەكتى ەڭبەكتەرىنە قاراماستان، بۇكىل قازاقتىڭ حانى بولىپ تاۋكە حاننىڭ ۇلى بولات سايلاندى (1718-1729)، ودان كەيىن ابىلاي حان (1771-1781). ابىلاي حاننىڭ ۇرپاقتارى ورتا جانە ۇلى ءجۇز تايپالارىنىڭ اقىرعى باسقارۋشى-سۇلتاندارى بولدى. 1841 جىلدىڭ قىركۇيەگىندە ءۇش ءجۇزدىڭ قۇرىلتايىندا بۇكىل قازاقتىڭ سوڭعى حانى بولىپ ابىلاي حاننىڭ نەمەرەسى كەڭەسارى سايلاندى. ول تاۋەلسىزدىك ءۇشىن 1847 جىلى قازا تاپتى.
جالپى ميفولوگيا بويىنشا الاش بابادان، ونىڭ اقارىس، جانارىس، بەكارىس ۇلدارىنان تاراعان جانە تۋىس قانداستىعى بار تايپالاردان قۇرىلعان جۇزدەر تاڭقالارلىق تاريحي بەكىمدىگىن كورسەتتى. ءتىپتى جوڭعاريا، قوقان، رەسەي يمپەريالارىنىڭ وكتەمدىك بيلىك سىناقتارىنان ءوتىپ، جاۋىنگەرلىك الباندار مەن سۋاندار ىلە القابىن ويراتتاردان بوساتىپ، ءوز رۋلىق بابا-ۇيسىندەردىن جەرىن قايتاردى. ويراتتار مەن قىرعىزداردى تيان-شان تاۋلارىنىڭ وڭتۇستىك بوكتەرلەرىنە تاريم ويىعىنا (بايانگول-موڭعول اۆتونوم وكرۋگى)، كاشگارعا (قىزىلسۋ-قىرعىز اۆتونوم وكرۋگى) قاراي سىرعىتتى. ءالى كۇنگە شەيىن بۇل جەرلەر ۇلى ءجۇزدىڭ جەرى بولىپ سانالادى.
XVIII عاسىردىڭ باسىندا تايپالار جۇزگە بولىنگەندە ۇلى ءجۇز قۇرامىنا 11 تايپا جانە 70 ءىرى رۋلار كىردى، ونىڭ ىشىندە ءۇيسىن وداعىن 8 تۋىستاس تايپالار (تۇرعىنداردىڭ 80%) قۇرادى، ولاردان باسقا جالايىرلاردى، قانلىلاردى جانە شاڭىشقىلاردى ساناماعاندا. رەسەي يمپەرياسىنىڭ 1896 جىلعى اۋىلشارۋاشىلىق ساناعى بويىنشا ۇلى ءجۇزدىڭ جالپى سانى (ءۇيسىن پوليتەتنونيمى) 945 مىڭ ادامدى قۇرادى، ونىڭ ىشىندە ۇيسىندەر - 80% - 730 مىڭ ادام. ماحمۋد دۋلاتيدىڭ دەرەكتەرىن الساق، سالقام-جاڭگىر حان كەزىندە ويراتتاردىڭ باسقىنشىلىعىنان دۋلات، البان جانە شاپىراشتى تايپالارى شۋ-ىلە تاۋلارىن ءاسىپ-تۇسىپ شۋ، تالاس جانە سىرداريا وزەندەرىنىڭ القاپتارىندا ورنالاسقان، البانداردىڭ ءبىرازى (شاجا رۋى) سارىارقانىڭ وڭتۇستىگىندە مەكەندەدى. وسى تايپالار قازاق حاندىعىنداعى ۇلى ءجۇزدىڭ نەگىزىن قۇرادى. «جەتى جارعى» زاڭ جيىنتىعى قابىلدانعانشا بولشەكتەنگەن قازاق تايپالارى ورتالىقتىرىلعان جوڭعار يمپەرياسىنا قارسى تۇرا المادى. ءبىراق «ءجۇز» جاساقتارىن جيناۋ، حاندى جانە قولباسشىنى سايلاۋ جۇيەسى ىسكە اسىرىلعاننان كەيىن جاعداي تازا باسقاشا بولىپ وزگەرىلدى.
كىشى ءجۇزدىڭ قۇرامىنا 26 تايپا مەن 80 استام ءىرى رۋلار كىردى، ونىڭ ىشىندە جەتىرۋ تايپالارىن ساناماعاندا، الشىن وداعى – 19 تايپا (تۇرعىنداردىڭ 80%). كىشى ءجۇزدىڭ سانى 1896 جىلدىڭ باسىندا 1090 مىڭ ادام بولىپ ەسەپتەلدى. ەدىل قالماقتارىنىڭ سوققىلارىنان 1633-1635 جىلدارى نوعاي ورداسى ىدىرادى، سوندىقتان الشىن ورداسى تايپالارىنىڭ ءبىرازى قازاق حاندىعىنا قوسىلىپ، كىشى ءجۇزدىن نەگىزىن قۇرادى. قيراعان ساراي-جۇكتەن ساياسي استانا حيۋاعا كوشىرىلدى، بۇل جەردە ۇزاق ۋاقىت كىشى ءجۇز حاندارى باسشىلىق جاساعان.
ورتا ءجۇزدىڭ قۇرامىندا 6 تايپا جانە 100 استام ءىرى رۋلار مەن تۋىسقاندىق جاقىندىعى بار ادامدار كىردى. ونىڭ ىشىندە ارعىن تايپالارى – 40% جانە قىپشاق – 10% قۇرادى. ەكىنشى جارتىسى – نايماندار، ۋاقتار، قوڭىراتتار جانە كەرەيلەر (كەرەيىتتەر)، بۇرىن ولار شىڭعىس حان اسكەرىنىڭ نەگىزى بولىپ سانالعان. موڭعوليا مەن جۇڭگو تايپالارىن قوسا العاندا 1896 جىلى ورتا ءجۇزدىڭ سانى 2،3 ميلليوننان استام ادام بولىپ ەسەپتەلدى، بۇل جالپى قازاقتاردىڭ سانىنان 50% كوپتى قۇرايدى. اقتابان-شۇبىرىندى اسا قايعىلى كەزەڭىنەن كەيىن ارعىن وداعى گەوگرافيالىق قاتىناستىق ورتالىعى جانە تاۋەلسىزدىك ءۇشىن كۇرەستىڭ نەگىزگى كۇشى بولدى، ويتكەنى باسقا ەكى وداقتىڭ جالپى شەكاراسى بولعان جوق. ال جۇزدەرگە كىرمەگەن تورەلەر، تولەڭگىتتەر، قوجالار، سۇناقتار، قۇرامالار، تۇرىكپەندەر، نوعاي-قازاقتارى، سارت-قالماقتارى سىرت قالىپ وتىردى.
1896 جىلى قازاقتاردىڭ جالپى سانى 4،5 ميلليون ادامدى قۇرادى. وسىدان ەكى ءجۇز جىل بۇرىن عالامشار تۇرعىندارىنىڭ سانى، مىسالى، ون ەسە از بولسا، وندا اقتابان-شۇبىرىندى اپاتىنان كەيىن قازاقتاردىڭ جالپى سانى 450 مىڭ ادام بولعان دەپ بولجاۋعا بولادى. ولاردىڭ 250 مىڭى قاراتاۋ تاۋلارىنىڭ توڭىرەگىندە ورنالاسقان. وسىنداي جەردىڭ تىعىزدىعى جانە كوشپەندىلەردىڭ ءداستۇرلى نەگىزگى جولدارىنىڭ جويۋلۋى كەزىندە تايپالاردىڭ اسكەري-ساياسي وداقتارى – جۇزدەر پايدا بولدى. سونىمەن ەكى عاسىرعا باعىتتالعان قازاق جۇزدەرىنىڭ ءوز اۋماقتارىن كەڭەيتۋ قوزعالىسى باستالدى.
«ءجۇز» جاۋىنگەردى دايىنداپ قاتارعا قوياتىن رۋ جاۋىنگەرلىك بىرلىك بولىپ ەسەپتەلدى، ونى ابىرويلى اقساقال باسقاردى. دەمەك رۋدىڭ سانى كەمىندە 2000 ادام بولۋى كەرەك – بۇل شامامەن العاندا 10 اۋىل.
بەيبىتشىلىك زامانىندا 10 اۋىلدىڭ جاساقتار جيۋ قابىلەتى - 5%، ياعني 100 جاۋىنگەر، سوعىس كەزىندە – 10%، ياعني 200 جاۋىنگەر. سونىمەن «ءجۇز» دەگەن ءسوز اسكەري جاساقتارىن جيۋ قابىلەتى بار ءجۇز رۋىن بىلدىرەدى. مىسالى، سانى ەڭ كوپ ورتا ءجۇز قاتارعا 100 جاۋىنگەرى بار 100 رۋلىق «جۇزدىكتى» ساپقا قويا الادى، ياعني 10 مىڭ جاۋىنگەر، جاساقتاردى تولىق جيعاندا (سوعىس كەزىندە) – 20 مىڭ جاۋىنگەر. جۇز-جۇزدىك جۇزدەردىڭ پوليتەتنونيمىن بىلدىرەدى. ۇلى ءجۇز 70 «جۇزدىك» - 7 مىڭ جاۋىنگەر، كىشى ءجۇز – 80 «جۇزدىك» - 8 مىڭ جاۋىنگەر. جۇزدەردىڭ ىشىندە سانى ەڭ از ۇلى ءجۇز بولعان، سوندىقتان ولاردى شىعىس جانە باتىستا ورنالاسقان جاۋىنگەرلىك جالايىرلار مەن قانلىلاردىڭ سانىمەن كۇشەيتكەن.
شىڭعىسحاندىق جالايىرلارى ءۇيسىن وداعىندا ۇلكەندىك تانىتقان، ولاردىڭ تاراقتى بولشەگى ورتا ءجۇز قۇرامىندا، تابىن – كىشى ءجۇز قۇرامىندا قالعان. ارعىندار تۇركىستاننان سارىارقاعا كوشكەندە، قوڭىراتتار، شىنعىس حان كەزىنەن قالعان وعىزدار ورتا ءجۇز شاڭىراعىن ساقتاپ تۇركىستان مەن قاراتاۋدى مەكەندەپ قالدى.
كىشى ءجۇز – الشىن وداعى. سالقام-جاڭگىر حان زامانىندا باي ۇلى، ءالىم ۇلى جانە جەتىرۋ كونە قىپشاق توقسابا، بەرىش، بايباقتى، كەرەي (ءتورتقارا جانە كەرەيىت)، ارعىن (قاراكەسەك جانە شەكتى) رۋلارىمەن كۇشەيتىلدى. ءالىم ۇلى رۋى (قاراكەسەك وداعى دەپ تە ايتىلادى) كىشى جۇزدە جوعارى سانالعان. كىشى ءجۇز قۇرامىنداعى توبىقتىلار دا باشقۇرت پەن قالماقتارمەن ايقاسقان، ودان كەيىن ولار ماماي باتىر مەن ىرعىزباي ءبيدىڭ باسقارۋىمەن سارىارقانىڭ شىعىس جاعىنا كوشىرىلگەن.
قازىبەك بي، ءوز رۋلىق جەرلەرىن قايتارۋ ءۇشىن، جاۋىنگەرلىك نايمانداردى، كەرەيلەردى جانە ۋاقتاردى، ويراتتار مەن مانچجۋرلار باسىپ العان جەرلەردىڭ شەكاراسىنا كوشىرگەن. سونىمەن ولار شىڭعىس حان كەزىندە مەكەندەگەن جەرلەرىنە قايتا ورالدى: التايعا، كوبدو وزەنىنىڭ القابىنا (موڭعولياداعى بايان-ۋلگي ايماعى) جانە تيان-شان مەن التىنتاۋدىن شىعىستاعى سىلەمدەرى (قىتايداعى مورى، باركول جانە اقساي-قازاق اۆتونوم ۇيەزى).
بىرىنشىدەن جۇزدەر، جالپى اسكەر جيناۋ ءۇشىن، تۋىسقاندىق تايپالاردىڭ اسكەري-ساياسي وداقتارى رەتىندە قالىپتاسقان، ودان كەيىن، تايپالار جەكە-جەكە ورنالاسىپ، اۋماقتارى ۇلعايعان سوڭ، ولار قازاق حانداعىنىڭ جەكە اكىمشىلىك-ايماقتىق بىرلىكتەرى بولىپ قۇرىلدى.
كىشى ءجۇزدىڭ اۋماعى وڭتۇستىكتە سىرداريا باستاۋىنان قاراتاۋدىڭ سولتۇستىك بوكتەرىمەن، سولتۇستىكتە ورال تاۋلارىنا دەيىن، باتىستا مۇعودجار تاۋلارىنان ەدىل وزەنىنە دەيىن ورنالاسقان. جاۋىنگەرلىك ادايلار تۇرىكمەندەردىڭ كۇل-تالقانىڭ شىعارىپ، ەكى بولشەككە ءبولىپ تاستادى (كاۆكاز ترۋحمەندەرىن)، ودان كەيىن قىزىلباشتاردى (يراندى باسقارعان تۇركى تايپاسى). سونىمەن قاتار شىعىس-كاسپي جاعالاۋىنان ۇلى گورگان قابىرعاسىنا (ۇزىندىعى 200 كيلومەتر.)، يران مەن ماڭعىشلاقتاعى سۋى قۇرعاعان ءۇزبوي وزەنىنىڭ ارناسىنا دەيىنگى كەرۋەن جولىن قايتارىپ العان.
قاراقالپاق تايپالارى كىشى ءجۇزدىڭ قۇرامىنا كىرگەن. وسى كۇندەرى گورگان توڭىرەگىندەگى گۇلىستاندا قازاحلۋ (قازاحلار) جانە بايبۋرلۋ (باي ۇلى) رۋلارى، سونىمەن بىرگە اداي رۋىنان 7 مىڭ قازاقتارى تۇرادى.
ۇلى ءجۇزدىڭ اۋماعى شىعىستا سىرداريا ساعاسىنان باستاپ شۋ مەن ىلە وزەندەرىنىڭ وڭتۇستىگىمەن جوڭعار الاتاۋىنا دەيىن جانە ورتالىق تيان-شان (قحر ىلە-قازاق اۆتونوم وكرۋگى) القابىنا دەيىن، وڭتۇستىكتە بۇقارلىق، تاشكەنتتىك القاپتارىنا جانە ىستىقكولگە دەيىن سوزىلعان.
ورتا ءجۇز اۋماعى باتىستاعى مۇعودجار مەن تۇركىستاننان باستاپ، شىعىستاعى التاي جانە تيان-شان تاۋلارىنىڭ شىعىس بوكتەرلەرىنە دەيىن، وڭتۇستىكتەگى شۋ مەن ىلە وزەندەرىنەن باستاپ سولتۇستىكتەگى ءسىبىردىڭ قالىڭ ورماندارىنا دەيىن ورنالاسقان. اتاپ ايتقاندا جالپى قازاق جاساقتارىن جيناقتاۋ ءجۇز جۇيەسى (قازاقتاردىڭ تۇراقتى اسكەرى بولماعان) ازيانىڭ ەڭ كۇشتى اتتى اسكەرلەرىنە قارسىلىق كورسەتە العان – كاسىبي اتتى ساداقشىلارعا، ساۋىت كيگەن، وقپەن اتاتىن قارۋمەن جانە زەڭبىرەكتەرمەن تولىق قارۋلانعان جاۋلارعا. كورشىلەستەرىمەن جانە قىتايمەن ءۇزىلىسسىز ايقاستاردا شىنىققان ويراتتاردا بىرنەشە اسكەري قۇرامالارى بولعان. ساداق پەن مىلتىق اتاتىن، ارنايى قالقان پايدالاناتىن اتتىلى اتقىشتارى، تۇيە ارتيللەرياسى، سونىمەن بىرگە جەڭىل جانە ساۋىت كاۆالەرياسى – ساۋىت كيگەن، بىرنەشە قاتارعا قويىلعان، الدىڭعىلارى قىسقا، ارتقىلارى ۇزىن نايزالارمەن قارۋلانعان اتتىلى اتقىشتارى (بۇزاۋ باس). وسىنداي باس-اياعىنا شەيىن قارۋلانعان اسكەرگە، اسىرەسە اتتىلى اتقىشتارعا، تويتارىس بەرۋ وتە قيىن. ويراتتاردىڭ نەگىزگى كۇشتەرى جۇڭگو شەكاراسىندا شوعىرلانعان، وسى قيىن جاعدايدان جول تاۋىپ شىعۋ ءۇشىن، قازاق اسكەرىنىڭ سان جاعىنان باسىمدىلىعى بولۋى قاجەت جانە پارتيزاندىق تاكتيكاسىن قولدانۋدىڭ بىلىكتىلىگى.
قازاق جۇزدەرى حالىقتى ۇيىمداستىرىپ، سانى اسىپ تۇسەتىن اسكەر جيناستىرىپ، حان - باس قولباسشى اسكەردى باسقارىپ، ايبىندى باتىرلاردى بىرىكتىرىپ ۇلكەن جەڭىسكە جەتتى. جوڭعاريا مەملەكەتى قيراعاننان كەيىن، قازاق اسكەرىنىڭ سان جاعىنان باسىمدىعى جايىلىمدار ءۇشىن كۇرەستە كومەكتەستى، قازاقتار ءوز باقتالاستارىن ىعىستىرىپ جىبەردى – قىرعىزداردى، التايلىقتاردى، ويراتتاردى شىعىسقا، باشقۇرتتاردى، ەدىل قالماقتارىن جانە تۇرىكمەندەردى باتىسقا قاراي، سونىمەن ءوز اۋماعىن 5 ميلليون شارشى كيلومەترگە دەيىن كەڭەيتتى.
قۋاتتى دۇشپاندى جەڭگەن ەل ۇلكەن قۇرمەتكە يە بولادى. قازاقتار قاردان كوپ دەپ تەگىن ايتىلماعان. راسىن ايتقاندا، جوڭعاريا مەملەكەتى بولماعان جاعدايدا مۇمكىن وسىنداي ۇلكەن قازاق حاندىعىنىڭ بولۋى دا ەكى تالاي.
رەسەي مەن سين يمپەريالارىنىڭ قازاق جەرلەرىن ءبولۋ تۋرالى 1881 جىلعى پەتەربۋرگتىك شارتپەن بەكىتىلگەن اقىرعى جۇزدەر اۋماقتارى قالىپتاستىرىلعان. حاندىق بيلىك جويىلعاننان كەيىن جۇزدىك جۇيەسى قايتا قاراستىرىلىپ، ۇلىستىق-بولىستىق باسقارۋ جۇيەسىنە اۋىستىرىلدى. ورىستار ۇلىستى رەسەيلىك بولىسپەن تەڭدەستىرگەن، ودان كەيىن كەڭەستىك يمپەرياسى كەزىندە قازاقستاننىڭ وبلىسى رەتىندە سانالعان. بۇرىڭعى ۇلىس نويانى كەيىن بولىس سۇلتان-باسقارۋشىسى بولدى، كەڭەس كەزىندە كومپارتيا وبلىستىق كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسىنا تەڭەستىرىلدى، قازىرگى كەزەڭدە وبلىس اكىمىنە اينالدى.
ويراتتارعا قارسىلاس بولعان جۇزدەر قازاق تايپالارىنىڭ جاۋىنگەرلىك رۋحىن جوعارى كوتەردى. جوعارىدا ايتقانداي، ەكى عاسىر بويى، قازاق ايماقتارى 200 مىڭ شارشى كيلومەتردەن 5 ميلليون شارشى كيلومەترگە دەيىن كەڭەيتىلدى، ال حالىق سانى 450 مىڭنان 6،5 ميلليونعا دەيىن كوبەيدى.
كوشپەلى حالىقتىڭ وسىنداي ءوسۋى تاڭقالارلىق. جۇزدەر مەن تايپالار اراسىندا بىردە-بىر ءىرى ايقاستار بولعان جوق، كەرىسىنشە، جاۋلار شاپقىنشىلىق جاساعاندا، نەمەسە اسكەري قاجەت تۋعاندا جۇزدەر بىرىگىپ، بىرىنە- ءبىرى قولدان كەلگەن كومەگىن كورسەتەدى. مىسالى، نۇرالى حان، اكەسى ءابىلقايىر حاندى ولتىرگەنى ءۇشىن، ۇلى جۇزدە حان بولىپ سايلانعان باراق سۇلتاننان كەگىن الماقشى بولدى، ءبىراق بيلەر مەن باتىرلار، تۋىسقاندىق ءبىرىن-بىرى ولتىرەتىن سوعىسقا بارماي، ونىڭ شەشىمىن قولداماي تاستادى. باسقا ءبىر مىسال. بىرنەشە ارعىن رۋى، بەيبىتشىلىك زامانىندا حاننىڭ ەكى قاراكەسەك-سەرىكتەستەرىن تۇتقىنعا العانى ءۇشىن، سوڭىنان بىرەۋى قايتىس بولۋىنا بايلانىستى نارازىلىق ءبىلدىردى. حان كەشىرىم سۇراپ، كىناسىن وتەسىن دەپ قازىبەك بي ۇلى بەكبولات باسقارعان ءۇش مىڭ ارعىندار كەلەدى. بەكشە مەرگەن، كوپ ءسوزدى قويىپ، ونى مىلتىقپەن اتىپ تاستاۋدى ۇسىندى. بەكشە مىلتىقتى سيراعىنا ورناتىپ جانە جاقىنداپ كەلە جاتقان ابىلايدى كوزدەدى، ءبىراق كەنەت كەلىپ قالعان جاناق باتىر مىلتىقتى الىپ قويىپ، ءوز حاندارىن ولتىرگەن قالماقتارعا ۇقساس بولما دەپ، كەڭەس بەردى. تەك قانا ابىلايعا ءتان قۋلىلىعى مەن سابىرلىلىعى جانە قيانات كورۋشىلەرگە، قاراكەسەك كوسەمدەرىنە مول باعالى بەرىلگەن سىيلىقتار، وعان الا-اۋىزدىقتى بەيبىتشىلىك جولىمەن رەتتەۋگە كومەكتەستى. باسقالارمەن بىرگە بەكشە مەرگەنگە، ەندىگارى حاندى كوزدەمەۋ ءۇشىن، تۇيە سىيعا تارتىلدى، ال جاناق باتىر بەكشە مەرگەنگە ۋاقىتىندا اقىل ايتقانى ءۇشىن توعىز تۇيەگە يە بولدى. بەكبولات تا بۇل جاعدايدان ابىرويمەن شىقتى – حان قازاننىڭ قۇلاعىن ۇستاپ.
سايلانعان حاندىق بيلىكتىڭ - ءماسليحاتتار، قاريالار كەڭەسى، بيلەردىڭ سوت بيلىگىمەن ۇيلەسكەن ورتالىقتاندىرۋدىڭ يكىمدى ساياساتىن جانە اسكەري-كوشپەلى دەموكراتيانى قولداعان ءجۇز جۇيەسى ءوزىن تولىق اقتاپ شىقتى. بۇگىنگى كۇنى قازاقستاننىڭ اۋماعى الەم بويىنشا توعىزىنشى ورىنعا يە بولىپ وتىر.
ۇلى دالانىڭ تاريحىندا كوشپەندىلەردىڭ تارتىسپەن جەتكەن تابىستارى جانە كوشىپ-قونۋى شىعىستان باتىسقا قاراي باعىتتالعان، ال قازاق تايپالارى ەرەكشە تىرشىلىك جاساعان. مىسالى، جاۋىنگەرلىك كەرەيلەر شىعىسقا قاراي قاراتاۋ تاۋلارىنان تيان-شان مەن التىنتاۋ شىعىس بوكتەرلەرىنە، جۇڭگو اكىمشىلىك-اۋماقتىق حامي/كۋمۋل مەن گانسۋ بولىكتەرىن قوسقاندا، 4 مىڭ كيلومەتردەن استام وتكەن. سونىمەن قاتار شىعىسقا قاراي مىڭداعان كم. قاشىقتىعى بار جەرگە نايماندار، ۋاقتار، الباندار مەن سۋاندار قونىسىن اۋدارعان. ارعىندار باتىس پامير مەن تيان-شاننان سارىارقانىڭ سولتۇستىك-شىعىسىنا قاراي، التاي تاۋلارىنىڭ سولتۇستىك بوكتەرىنە دەيىن كوشىپ-قونىپ ءجۇردى. سونىمەن شاعىن قازاق حاندىعى ورتالىق ازياداعى ەڭ ءىرى مەملەكەتكە اينالدى جانە التىن وردا، دەشتى قىپشاق، باتىس-تۇركى قاعاناتتارىنىڭ جالعىز عانا تاۋەلسىز مۇراگەرى بولدى. بۇل جەردە ءبىز نەعايبىل جانە زاڭعا سىيىمدى شىتىرمان تاڭعاجايىپ جاعدايدى بايقايمىز. يكىمدى حاندىق بيلىكتىڭ جانە دالا دەموكراتياسىنىڭ ۇيلەسىمدىگى، ءوزىن-وزى ۇيىمداستىرۋ قابىلەتى كۇيزەلىس جاعدايلاردا حاندىق بيلىكتى كۇشەيتۋگە، قازاقتاردى بىرىكتىرۋگە، جاۋعا تويتارىس بەرۋگە كومەكتەستى.
دالا دەموكراتياسىنىڭ باسقا دا قىرلارى، مىسالى، پراگماتيزم، يكىمدىلىك، ءدىني دوگماتيزمىنە بەرىلمەۋى، ەركىن ويلاۋى، بىلىمگە تالپىنۋى، قازاقتاردىڭ رەسەي جانە كەڭەس يمپەريالارى كەزىندەگى تاريحتىڭ قولايسىز جاعدايلارىنا بەيىمدەلۋىنە مۇمكىندىك بەردى.
مارال قازكەن ۇلى تومپييەۆ،
حالىقارالىق جانە ۇلتتىق ينجەنەرلىك اكادەمياسىنىڭ، حالىقارالىق اقپاراتتاندىرۋ اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى (حاا)،ەكونوميكا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى (Ph.D ەكونوميكا).
[caption id="attachment_22267" align="aligncenter" width="720"]
مارال تومپييەۆتىڭ "شەگارا شەگىن ايقىنداۋ ءداۋىرى" كىتابىن تومەندەگى تەلەفونعا حابارلاسىپ، ساتىپ الۋعا بولادى. +7-701-711-92-39، kazpromstrom1@mail.ru[/caption]
