وتكەندە مىڭ قاتپارلى قازاق ءسوزىنىڭ ءبىرلى-جارىمىنىڭ بۇرىنعى جانە قازىرگى قولدانىلۋى جايىندا ءبىر ماقالا جازىپ ەدىك. جۇرت بەينە ءبىر جوعالعانىن تاۋىپ العانداي وتە جىلى قابىلدادى. جالعاسۋىن سۇرادى. قالىڭ ەلدىڭ قالاۋىنان شىعىپ جاتسا قولدا تۇرعان قازىنامىزدى نەگە قازا بەرمەسكە! وسى جولعى ءسوزىمىز بابالارىمىزدىڭ بايىرعى ءبىر ءانى جايىنداعى اڭگىمەمەن باستالىپ كەتتى.

تالدان تاياق جاس بالا تايانبايدى

قازاقتىڭ وتە كونە اندەرىنىڭ قاتارىنا جاتاتىن «ءبىر بالا» دەيتىن ءانى بار عوي، سونىڭ ءسوزى عاجاپ ەندى! جالپى، اتالارىمىز ءاندى قالاي تىڭدايدى؟ ءان ايتىلىپ جاتقاندا ونىڭ ءار سوزىنە بايلانىستى، سول ءسوزدى اۋەننىڭ ەكپىندەتىپ، سىزىلتىپ قۇبىلتۋىنا بايلانىستى، ونى ءانشىنىڭ تامىلجىتىپ، سورعالاتىپ، تۇرلەندىرە، ەگىلدىرە، توگىلدىرە سالۋىنا بايلانىستى ءوز قيالىن قىر اسىرىپ، كوڭىل قىرانىن اسپان كەزدىرىپ، ءار قيىرعا كوز سالدىرىپ شارىقتاتىپ، شابىتتانىپ، شالقىماي ما؟! كەيدە اۋىر ويعا بەرىلىپ كۇرسىنبەي مە، تەرڭىنەن مارجان ءسۇزىپ تەبىرەنبەي مە؟! سول «ءبىر بالا» ءانىن اتالارىمىز تىڭداپ وتىر دەلىك. ءاننىڭ ءسوزى باستالىپ ايتىلا بەرگەندە-اق ونىڭ ءمان-ماعىناسى تىڭداۋشى ساناسىندا جۋسانداي بۇرقىراپ شىعا كەلەدى. «تالدان تاياق جاس بالا تايانبايدى…»، — دەپ اقىرىن عانا اۋەلەپ بارادى. ول نە دەگەن ءسوز؟

ءبىراز قازاق بىلسە كەرەك، جەتىسۋ وڭىرىنەن كوبىرەك بايقايمىز، كىسى قايتىس بولعاندا مارقۇمنىڭ تۋىستارى ەسىك الدىندا تاياق تايانىپ تۇرادى. بەلگە تۇسكەن قايعىنى تاياققا سۇيەنىپ ارەڭ كوتەرىپ تۇرعانداي بەينەدە ەڭكىشتەپ، كۇرسىنىپ كوڭىل ايتا كەلگەن كىسىلەرمەن بەت كورىسەدى. ال، بالا دەگەن اپپاق الەم، ونىڭ قايعىرعانى بولمايدى، ونى قايعىرتۋعا بولمايدى.

بالا كۇنىمىزدە قولىمىزعا قاپەلىمدە ءبىر تاياق ۇستاي قالساق ۇلكەندەر، «تاستا» دەپ ۇرساتىن. بۇل، بالا تاياق ۇستاسا كىسى ءولىپ قالادى دەگەننەن ەمەس، قايعىرۋدىڭ بالاعا جات ەكەنىن سەزىندىرۋ. جەتىم قالىپ بارا جاتقان بالا كوڭىلىنە دە قاپەلىمدە قايعى ءتۇسىپ كەتپەۋىنىڭ قامىنا قىلعان ءىس بولسا كەرەك. ەندى وسى عۇرىپ ءبىر قاجەتتى جەرىندە ءاننىڭ سوزىنە اينالىپ وتىر عوي. انگە زەر سالا قاراساڭىز، ءاندى شىعارۋشى سول توپتاعى ءبىر بالاعا ءان سالدىرۋ ءۇشىن ايتىپ وتىرعانداي ەلەستەيدى. قازىرگى تىلىمىزبەن ايتقاندا ءبىرىنشى جول: «سەن جاسسىڭ، بالاسىڭ عوي، ەندەشە، مۇنداي توپتا جالىڭدى جىعىپ، كوڭىلىڭدى ءپاس ەتپە، ال، انگە سال!» دەگەندى ايتۋدىڭ العاشقى ەمەۋرىنى ەمەس پە!؟ مىنە، ءاندى تىڭداماققا وتىرعان اتالارىمىزدىڭ قۇلاعىنا جەتكەن وسى ءبىر جول ولەڭ ولارعا ىشتەي دە سىرتتاي «ءيا، ءجون-اۋ!..» دەگىزىپ شىنتاقتاپ جاتقان ورنىنان قوزعالاقتاتىپ، مالداس قۇرعىزادى عوي!

بالا بۇركىت تۇلكىدەن ايانبايدى

قۇسبەگىنىڭ قولىندا نە ۇشىپ جۇرگەن كەزىندە اۋ، تور، قاقپان قۇرىپ ۇستاعان بۇركىت بولادى دا، نە جۇمىرتقا جارىپ، ءالى ۇشپاعان كەزىندە ۇيادان العان بۇركىت بولادى. العاشقىسىن تۇزدەن ۇستاعان سوڭ «ءتۇز بۇركىت»، سوڭعىسىن بالاپان كۇنىندە ۇيادان العان سوڭ «قولبالا»، «بالا بۇركىت»، «بالاپان قۇس» دەگەن اتاۋلارمەن اتايدى. كەي بۇركىتشىلەر ەكەۋىن قاتار ۇستايدى. سەبەبى، ەكەۋىنىڭ اڭ الۋ ءتاسىلى ەكى ءتۇرلى بولادى.

ۇشۋدى، اڭ اۋلاۋدى قانشا دەگەنمەن ۇياباسار مەن سارشادان (اكەسى مەن شەشەسى) تابيعي تۇردە ۇيرەنگەن قۋ عوي، ءتۇز بۇركىتتىڭ اڭ الۋىن كاسىبي دەڭگەي دەپ ءتۇسىنىڭىز. قالاي ۇستايدى؟ تۇرا تۇرىڭىز، ونىڭ اڭدى قايتىپ ۇستاۋىنىڭ الدىندا ادامعا قالاي ۇيىرلەسەتىنى جايىندا مىناداي ءبىر قىزىقتى ءادىس تۋرالى قىسقاشا ايتا كەتەيىن.

ىرعاققا وتىرعىزۋ. ءتۇز بۇركىتتى ۇستاپ اكەلگەن بەتتە قولعا ۇيرەتۋ مۇمكىن ەمەس. اسپاننىڭ ەركە سەرىسى ەمەس پە، جانىنا ادام جاقىنداسا شالقالاي شىرىلداپ جانى شىعىپ كەتە جازدايدى. سوندىقتان ونى ۇيگە اكەلگەن كۇنى «ىرعاققا» وتىرعىزادى. ءۇيدىڭ ىشىنە ارقان كەرىپ سول ارقاننىڭ ورتاسىنا بۇركىتتىڭ شەڭگەلىنە تولاتىنداي كەلتەك اعاش بايلايدى دا سوعان وتىرعىزادى. باسىنا توماعاسىن كيگىزگەن سوڭ كوزى دە جابىلادى عوي، ەندى كەرۋلى ارقانعا ءبىر ءجىپتى بايلاپ، ارقاندى قوزعايدى دا وتىرادى. كوزى تاڭىلعان بۇركىت قۇلاپ كەتپەس ءۇشىن الگى كەلتەكتى بارىنشا سىعا تۇسەدى. ارقاندى قوزعايتىن ءجىپتىڭ ۇشىن ءبىر بالاعا ۇستاتىپ قويىپ اۋىلدىڭ شالدارى اڭگىمەنىڭ كورىگىن قىزدىرادى-اي كەپ. جاراتقان يەمىز بۇركىتتىڭ بۇكىل كۇشىن اياعىنا بەرگەن عوي، كەي بۇركىتتەر الگى اعاشتى كەشتەن تاڭ اتقانشا سىعادى بار كۇشىمەن. ءسويتىپ، ابدەن ءالى قۇرىپ، شاماسى تاۋسىلعاندا ىرعاقتان قۇلاپ تۇسەدى. كادىمگى ءولىپ قالعان سەكىلدى جاتادى. سول كەزدە يەسى ءوزىنىڭ تەر ءيىسى سىڭگەن كۇپىسىن جاۋىپ قويادى. ابدەن سىلەلەگەن بۇركىت ساعاتتاپ جاتىپ اقىرىن ەسىن جيناي باستايدى. وتە ءالسىز حالدەن بىرتىندەپ قوزعالىپ كوزىن اشادى. مىنە، ول ەندى ادامزات ورتاسىندا ەكىنشى رەت ومىرگە كەلىپ جاتىر. وسى كەزدە يەسى ونى سىلاپ-سىيپاپ قاسىندا بولادى. تاڭنان كەشكە دەيىن سىلاپ-سىيپاپ، جەم بەرە وتىرىپ ءوزىن قابىلداتتىرادى. بۇعان اپتالاعان ۋاقىت كەتەدى. ودان ارى تۇلەتۋ، قايىرۋ، شىرعالاۋ دەگەن ساتىلارمەن تاربيەلەي بەرەدى…

سونىمەن، ءتۇز بۇركىتپەن قانسونارعا شىعايىق. توماعاسىن سىپىرىپ قالعاندا الدىندا قاشىپ بارا جاتقان تۇلكىنى كورگەن قىران ەڭ الدىمەن جەر جاعدايىن قارايدى. قاشىپ بارا جاتقان تۇلكىنىڭ الدىڭعى جاعى قايقاڭ بولسا بۇركىت الدىمەن بيىككە كوتەرىلىپ الادى دا، قالقي ۇشىپ، تۇلكى قايقاڭعا جەتىپ باياۋلاي باستاعاندا بارىپ باسىپ قالادى. جان بەرمەك وڭاي ما، كەي تۇلكى بۇركىتكە قارسى اتىلىپ كەرىپ («كەرىلىپ» ەمەس «كەرىپ» دەپ ايتادى، بۇركىتشىلەردىڭ ءوز ءتىلى) تۇرا قالادى. وندايدا ءتۇز بۇركىت ءبىر شەڭگەلدى تۇلكىنىڭ تۇمسىعىن بۇرە تۇماشالاي سالادى دا، ەكىنشى شەڭگەلمەن وكپەدەن قىسىپ قانا جانىن ءۇزىپ جىبەرەدى. ال، ءتۇزۋ قاشىپ بارا جاتقان تۇلكى بولسا تاڭىنان ءىلىپ، تۇلكىنىڭ ءوز ەكپىنىمەن توڭقالاڭ استىرىپ جىعادى دا، شەڭگەلدى جانە دە وكپەگە سالادى. بولدى. سوندىقتان قولىڭدا ءتۇز بۇركىتىڭ بولسا تۇلكىگە كەز كەلگەن جەردەن جىبەرە بەرەسىڭ، ىڭعايىن ءوزى تاۋىپ ۇستايدى. ال، بالا بۇركىت شە؟



وعان، تۇلكى قاشادى-اۋ دەگەن جەرلەردى بولجاعاننان كەيىن نەمەسە كورە قالعاندا اتپەن شاۋىپ وڭتايلى جەردەن جىبەرۋگە تىرىسادى. ويتكەنى، تۇلكى جاڭاعىداي قايقاڭعا قاراي قاشىپ بارا جاتسا بالا بۇركىت سونىڭ سوڭىنان ەرە قۋادى. العاشىندا تومەن ۇشىپ العاننان كەيىن قايقاڭعا بارعاندا تۇلكىگە جەتە الماي، تۇلكىڭ نە، توبەگە جەتە الماي قالبالاقتاپ قاپتالعا قونادى. وندايدا «قول بالا سالعان قور بولادى» دەگەن وسى دەپ ءبىر كىجىنەدى بۇركىتشىلەر. قويانعا تۇسكەندە دە بالا بۇركىت تۋرا قۋىپ، ەندى جەتىپ ۇستايمىن دەي بەرگەندە قويان جالت بۇرىلادى دا قولبالاڭىز قوپاڭ ەتىپ ورنىنا ءتۇسىپ قالادى. ءتۇز بۇركىت قوياننىڭ ۇستىنەن بيىكتەۋ ۇشىپ، شالعىنىڭ ۇشىمەن ەكى جاعىنان قايىرماقتاي اۋدارىلا قۋىپ، ابدەن شارشاتادى. شارشاعان سوڭ قويان بەيباق ءوزىنىڭ اناۋ-مىناۋدان قۇتىلىپ كەتەتىن «قويانبۇلتاعىنا» سالا الماي قالادى. ەكى قۇلاعى سالپيىپ بۇعىپ جاتا كەتەدى. ەندى ەكى كوزى قانتالاپ قىلعىپ جۇتارداي جۇتىنىپ كەلە جاتقان قاندىبالاق قىرانعا جاتقان قوياننىڭ ۇستىنە قونا سالۋ قيىن بوپ با؟ سىڭار اياقتىڭ شەڭگەلى دە جەتىپ جاتىر. ۋىستاي سالادى عوي.

ال سوندا ءلاج بولسا بالا بۇركىت سالىپ اۋرە بولماي بۇركىتشىلەر تەك ءتۇز بۇركىت ۇستاماي ما؟ دەگەن سۇراق تۋادى عوي. جو-و-ق، بالا بۇركىت سالۋدىڭ دا ءوز قىزىعى جەتىپ جاتىر.

ءتۇز بۇركىت اككى عوي. ءسال توق بولسا، ەتى كوتەرىڭكى سەمىز بولسا نەمەسە تۇلكىنى الىستان كورسە، كوڭىلى شاپپاي ەرىنسە، ايدالاداعى شوقىعا بارىپ قونىپ كەربەزدەنىپ، سىلانىپ وتىرىپ الادى. اسا قاجەتتىلىك بولماسا ءوزىن ونشا قيناعىسى كەلمەيدى. مۇندايدا يەسى «شىركىن-اۋ، ۇشسا جەتەر ەدى عوي، اتتەڭ قولبالانى اكەلمەگەن ەكەم، قۋىپ ءجۇرىپ ىندەتسەك تە ەكى جاقتاپ ءجۇرىپ بىردەڭە عىپ ۇستار ەدىك قوي!»، دەپ كىجىنەدى. ال بالا بۇركىت ونشا باپ تىلەمەيدى. زاتى قىران بولسا بولدى، كورسەتكەن تۇلكىڭدى قۋىپ، جەتسە جەتتى، جەتپەسە ونى كورەسىڭ. رەنىش، وكىنىش جوق. ول ءتىپتى ءتۇز بۇركىت قۇساپ قيا بەت، قيىن جارتاستا قاشىپ بارا جاتقان تۇلكىنى ەتەككە ءتۇسىرىپ باسايىن دەمەيدى. جەتكەن جەرىندە اياعى ىلىنگەن جەرىنەن ۇستاپ جابىسىپ، اياعىن شايناتىپ العانىنا دا قاراماي، قيا بەتتەن تۇلكىمەن بىرگە دومالاپ قان-جوسا بولسا دا ءبىر قيىردان شاپقىلاپ يەسى كەلگەنشە ايىرىلماي وتىرادى عوي بايقۇس! مىنەكي، «بالا بۇركىت تۇلكىدەن ايانبايدى» دەپ وتىرعانى وسى ەمەس پە؟! تۇلكىنى سوعىپ ءوزىن بيالايىنا قوندىرعاندا تۇمسىعىن يەسىنىڭ يىعىنا ءسۇرتىپ-سۇرتىپ الادى بالا بۇركىت. ونىسى ەندى ماقتانعانى. مۇندايدا ونىڭ توپشىسى مەن بالاق ءجۇنىن ەركەلەتە سىيپاپ قويۋ سىزگە دە مىندەت بوپ قالادى…

الگى ءاندى ايتام-اۋ. ەكىنشى تارماعى ايتىلعاندا تىڭداپ وتىرعان اتالارىمىزدىڭ ءون-بويىن بالا بۇركىتتىڭ وسىنداي ادال دا، تازا، جانكەشتى دە ەركە جان الەمى ءبىر شارپىپ وتەتىن شىعار-اۋ! مۇندايدا انگە ەنە، ەكىلەنە تۇسەدى عوي تىڭدارمانى. سوندا ايتۋشى قالاي قۇيقىلجىتپاسىن؟! قالاي سورعالاتپاسىن، قالاي ەگىلدىرىپ، توگىلدىرىپ، ءار ءسوزدىڭ قوينى-قونشىن اقتارا ءتىنتىپ تۇلا بويىڭدى تىتىرەتە سالماسىن ءاندى؟!

تاڭباسى جوق، ەنى جوق بۋرىلتايدىڭ

تاعى دا سولاي. ءبىرجان سالدىڭ بۇل ءانىنىڭ العاشقى جولى ايتىلعاندا-اق، «ە،ە، راس-اۋ…» دەيدى شالدار. نە راس؟ بۋرىلتاي دەپ وتىرعانى قالقاسى عوي ءبىرجاننىڭ. قانشا ىنتىق بولعانمەن ونى ايتتىرماسا، ىقتيارىن الىپ، قالىڭىن بەرەمەسە، تاڭباسى جوق، ەنى جوق ەمەي نە؟ تاڭباسى جوق، ەنى جوق بولسا كىم الام دەسە، تالاسىڭ بار ما؟ راس قوي. «ساعاسى وتكەل بەرمەيدى تەرەڭ سايدىڭ». سول قالقانى جار ەتۋگە قويىلعان توسقاۋىل عوي بۇل. كىم؟ جاقىن تۋىسى ما، ءوز جارى ما، اعاسى ما، بولىس پا، قىزدىڭ اكەسى مە؟ اركىم بىلگەنى، ەستىگەنى بويىنشا، وتكەل بەرمەگەن تەرەڭ سايدى ارنەگە بالاپ كۇرسىنەدى عوي. «قۇبا جونعا شوقىتىپ شىعا كەلسەم» دەيدى-اۋ سوندا! عاشىققا اسىققان ىنتىق كوڭىلدى بۇدان ارتىق قالاي بەينەلەپ، قالاي جەتكىزەتىنىن بىلمەدىم، وسىنداعى «شوقىتىپ» دەگەن ءسوز ەستىلگەندە تىڭداۋشىنىڭ ءقۇلاقتۇبى تەرلەپ كەتەرىنە كۇمانىڭىز بولماسىن. ال ارى قاراي نە بولادى؟

قۇبا جونعا شوقىتىپ شىعا كەلسە..، «جۇرتى جاتىر، ءوزى جوق قالقاتايدىڭ». «كۇرسىنتتىڭ عوي، ءبىرجان-اۋ!»، «ارمانىڭا جەت اسىل ەر!». بۇل ارينە ءاننىڭ قايىرماسىنا جەتپەي جاتىپ-اق شالداردىڭ اۋزىنان اتىلىپ شىعار شىن سوزدەرى. ەندى بۇدان كەيىنگى قايىرماداعى «اقاۋ بيكەم جار-جار، الما مويىن اقسۇڭقار، ءبىر كۇن اۋرۋ ءبىر كۇن ساۋ، تابا المادىم بابىڭدى-اۋ» دەپ كەلەتىن جولدارعا شاتىرلاتىپ شاپالاق سوعا المايسىڭ. تەك شاپالاق سوعاسىڭ، الدىڭعى جاعىنداعى سوزدەردەن دىم تۇسىنبەگەندە نەمەسە قايىرمانىڭ الدىڭعى جولدارعا قاتىسى جوق دەپ ەسەپتەگەندە. سوندا دا «ءبىر كۇن اۋرۋ، ءبىر كۇن ساۋ» كۇيگە قول شاپالاقتاۋ قالاي بولادى ءوزى؟ ءتىپتى ءبىر ءسوزىن تۇسىنبەيتىن شەتەل تىلىندە تىڭداپ، مۋزىكا ەكپىن العاندا كىلت ەسىن جيناپ قول سوعىپ قوزعالاقتاپ قويعانىمىزدا نە ءلاززات الدىق؟ نە وي تۇيدىك؟

اباي اتامىز ايتادى:
«شىرقاپ، قالقىپ، سورعالاپ، تامىلجيدى،
جۇرەك تەربەپ، وياتار باستا ميدى.
بۇل دۇنيەنىڭ، ءلاززاتى ءبارى سوندا،
ويسىز قۇلاق الا الماس ونداي سىيدى.
…

ۇيىقتاپ جاتقان جۇرەكتى ءان وياتار،
ءۇننىڭ ءتاتتى ورالعان ءمانى وياتار.
…

جامانعا “جار” دەگەن-اق ءان كورىنەر،
جاقسى ءاندى بىلە ايتۋعا كىم ەرىنەر؟
جارامدى ءاندى تىڭداساڭ، جانىڭ ەرىپ،
جابىرقاعان كوڭىلىڭ كوتەرىلەر» دەيدى. ەش تالداۋدى قاجەت ەتپەيدى. قالاي ءدال! قانداي جاندى؟!

ءبىز ءان تۋرالى وسىنشا تالداۋ جاساعانىمىزدا ءان ءسوزىنىڭ ءمانى تۋرالى عانا ايتىپ جاتىرمىز عوي، اباي اتامىز ول جاعىن ءوز الدىنا ءبىر قايىرىپ قويىپ، «ءۇننىڭ مانىنە» ۇڭىلەدى. جوق، ول جاققا ەڭكەيىپ كورۋگە ءبىزدىڭ جۇرەك داۋالامايدى. «ءۇننىڭ ءمانىن» كۇيمەن داۋ شەشكەن بەيسەنبى كۇيشى، سول كەزدەگى قۇنىكەر مەن داۋگەرلەر بىلەتىن. ءبىز بەيباققا ارىق ەشكىنىڭ شاربى مايىنداي الابۇلتتاپ جۇقاناسى جەتكەن، سونىمەن دە داۋلەسكەر كۇيشى شەرتكەن كەيبىر كۇيدىڭ ءار جەرىنەن ءبىر باس يزەۋگە جاراعانىمىزعا ءمازبىز.

كونفۋسيي جارىقتىق ايتقان ەكەن: «ءبىر ەلدى جاۋلاۋ ءۇشىن ان-كۇيىن قارا. ان-كۇيىن تىڭداعاندا جىلاپ-سىقتاپ، ەزىلەتىن بولسا ونى جاۋلاۋ قيىن ەمەس. ان-كۇيىن تىڭداعاندا قۇتىرىنىپ تۇرسا ونى دا جاۋلاۋ قيىن ەمەس. ال ان-كۇيىن تىڭداعاندا ويلاناتىن بولسا، ول ەلدى وڭاي جاۋلايمىن دەپ ويلاما!» دەپ. سول سوڭعىسى ءبىز ەدىك قوي! جوعارىدا باسىن شالىپ وتكەن التى تارماق ولەڭدى قارماپ قالىپ، ءمانى جانىڭا اسەر ەتىپ، ودان وي ءتۇيىپ، راحات الۋ ءۇشىن قانشالىقتى پاراسات پايىمىڭ، ۇشقىر قيال، جۇيرىك كوڭىلىڭ قانشا اۋماقتى شارپىپ جاتۋى كەرەك ەكەنىن تۇسىنگەندە عانا بارىپ اتالار بيىگىنىڭ اناۋ-مىناۋ ويلاعانداي الاسا دۇنيە ەمەس ەكەندىگىنە كوزىڭ جەتە تۇسەدى-اۋ!

ءبىز قامالعان تۇيىق

باياعىدا اعىلشىنداردىڭ وتارىندا بولعان ءبىر قاۋىم جۇرتتىڭ سان ساناۋعا دا ساناسى جەتپەيتىن ۋاقىتى بولعان ەكەن. كەيىن ولارعا ساندى ساۋساعىن ساناتىپ ۇيرەتىپتى. ولار ونعا دەيىن ساناپ، ارى قاراي «11» دەسە، ەشتەڭەنى تۇسىنبەي كوزدەرى الاقتاپ تۇرىپ قالادى. ساۋساعى تاۋسىلىپ قالعان سوڭ، كوز الدىندا جوق نارسەنى، ەش ەلەستەتە الماعان عوي. ءسويتىپ، ەڭ العاش تەست دەگەن پايدا بولىپ، ەشتەڭەنى تۇسىنبەسە دە جاتتاتا بەرگەن ەكەن.

بۇعان وزىمىزشە جاعامىزدى ۇستاپ تاڭعالعان كەيىپ تانىتقانمەن اتالارىمىزدىڭ تانىمى (ونى جاي تانىپ قانا قويماي ۇستانعاننان سوڭعى ۇستانىمى) جونىندە بۇل كۇندە ءبىزدىڭ جايىمىز دا اباي اتامىز ايتقان كەپ: «كوزىنەن باسقا ويى جوق». وي-قيال شەكتەلگەن. ەدى ونىڭ وي-قيالىنا ولشەپ قانا ءسوز جازىلىپ، وي-قيالىنا ولشەپ قانا اۋەن جازىلىپ ورىندالۋى كەرەك. «الاڭ دا الاڭ الاڭ جۇرتقا» سالىپ كەپ جىبەرشى، كوزدەرى ساۋساعى تاۋسىلىپ قالعان الگى ءبىر قاۋىمنىڭ كوزدەرىندەي الاقتاپ ازدان كەيىن ەسىنەي باستايدى. سويتە تۇرا ونى مەنسىنبەگەندەي سىڭاي تانىتادى. الدا-جالدا وسى كۇنگى اندەردىڭ ورتاسىنا باياعى قازاقتاردىڭ ءبىرى ءتۇسىپ قالدى دەلىكشى، تەرەزە اشىق تۇرعاندا اڭداماي ۇيگە كىرىپ كەتكەن تورعايداي توپالاڭ كۇي كەشەدى. قابىرعاعا سوعىلىپ، اينەككە ۇرىلىپ ەسى شىعا ەنتىگەدى. اشىق تەرەزەگە تۋرالاپ شىعارىپ جىبەرىڭىزشى، دومبىرانى ەكپىندەتە ەكى-ۇش قاعىپ جىبەرىپ «بازارىڭ قۇتتى بولسىن، ارداقتى ەلىم، ارداقتى ەلەەەەەممم…» دەگەن ءبىرجانداي سامعاپ بەرەدى.

بۇگىنگى جاس ۇرپاق تا ءان تىڭدايدى، ءبىراق ول اننەن جانىنا ازىق تابا المايدى. قىسقا ۋاقىتقا راحات كۇي كەشكەندەي نەمەسە مۇڭىمەن مۇڭداسقانداي بولعانىمەن، ءسوزى مەن اۋەنىندە تەرەڭدىك جوق جالاڭاش بولعاننان كەيىن اسەرى بويعا تاراپ، وي قوزعارلىق قۋاتى جوق، مينۋتقا جەتپەي قارداي ەرىپ جوق بولادى. قازاقتىڭ شەندەستىرە، سالىستىرا، بەينەلەي ايتىلاتىن سوزدەرى ايتىلعان جەردە-اق اداسىپ قالامىز. قاي قيىردان قالاي ايتىلىپ وتىرعان ءسوز ەكەنىن ءتۇيسىنىپ جەتەرگە تۇيسىك – شابان، وي – تۇيىق. ادەتتە، وز-وزىنە قول جۇمسايتىنداردىڭ ويى تۇيىقتالىپ، اقىلى اينالىپ وتەر جول تاپپاي قالعاندا سونداي ارەكەتكە ەرىكسىز بارادى دەپ پايىمدايدى ەكەن عالىمدار. بىزدەگى بۇگىنگى وتباسىلىق ۇرىس-كەرىس، قابارعان قاباق سول ءبىر گەنەتيكالىق جادىنىڭ سۇرانىسىنىڭ قاناعات تاپپاي، تار تۇيىققا قايتا-قايتا قامالىپ شيىرشىق اتقان جان قىسىلىسىنان بولسا كەرەك. ال، ءوزىن ولىمگە قيعان كوپ جاستارىمىزدىڭ قۇلاقجىپكە بايلانىپ تاڭنان كەشكە دەيىن ەسترادا تىڭدايتىنى كوپ ءسوز بولادى، بۇل تەگىن ەمەس.

ءقازىر ءبىزدىڭ سانامىزدا زاتتاردىڭ اتاۋلارىن بىلدىرەتىن ءتىل بار بولعانىمەن ۇعىمدارعا جەتەلەيتىن ءسوز ازايعان. سول سوزبەن بىرگە ۇلت تا بولمىسىنان ايىرىلادى. احاڭ ايتقان الگى ءسوز تاعى الدىمىزدان شىعادى. «ءسوزى جوعالعان جۇرتتىڭ ءوزى جوعالادى». ءتىلىمىز بولا تۇرا ءسوزىمىز جوق بولۋى مۇكمىن. كەڭەس ۋاقىتىنان بەرى قاراي بىزدە ءوز سوزدەرىمىزدىڭ اياسىنان شىعىپ، وزگە ۇلتتىڭ ءسوزىنىڭ (ۇعىمدارىنىڭ) ىشىنە ەنۋگە تالپىنىس ءجۇرىلدى. الايدا، وزگە ۇلتتىڭ ءتىلىن قانشا ۇيرەنگەنىڭمەن جانىڭدى تەربەر سوزىنە ەنە المايتىنىڭ زاڭدىلىق ەكەن. ونىڭ ازىلىنە ءدال وزدەرىندەي راحاتتانا كۇلە المايسىڭ. ءبىز ورتادا قالدىق. كۇلكىمىز، قۋانىشىمىز وزىمىزدىكى (جانىمىزدىكى) ەمەس، جاساندى بولۋعا ءماجبۇر بولدى. سەبەبى ءسوز گەنەتيكالىق جادىمەن جاپسارلاسىپ جاتقان دۇنيە. وزگە تىلدەن جەتپىس جەتى اتاڭنان بەرى بەلىڭە بەرىلىپ، تۇيسىكتەرىڭنىڭ تەرەڭ قاتپارلارىندا بۇعىپ جاتقان گەنەتيكالىق جادى سۇرانىسىنا تولىق جاۋاپ تابا المايسىڭ. ول كەلىپ مىنەزگە اسەر ەتپەك. اتا-اجەلەمىز ايتاتىن «ورىسشا وقىعان، مىنەزى تىك» دەيتىن سوزدە ءبىر ءمان بار. بۇل قۇرساۋدى جارىپ شىعار تۇلعا نەكەن-ساياق بولاتىنىن ءومىردىڭ ءوزى كورسەتكەن.

اللا تاعالا الاپات تالانت بەرگەن ولجاس سۇلەيمەنوۆتىڭ گەنەتيكالىق جادىسىنىڭ قۋاتتى قالاۋى ونى سوناۋ تۇركىلىك ءداۋىردىڭ ءسوز الەمىنە سۇيرەلەپ، اقىرى ادامزات مادەنيەتىندە ايرىقشا قۇبىلىس «از ي يا» ومىرگە كەلگەن جوق پا؟! ال، جۇرتتىڭ ءبارى ولجاس پا؟ ولجاس – بىرەۋ عوي!

ءتىلى بار دا ءسوزى جوق

سوزدەگى كەڭدىك – ساناداعى كەڭدىك. ول ءوز كەزەگىندە مىنەزدەگى كەڭدىك، ومىردەگى ۇستامدىلىققا الىپ كەلەر جول ەمەس پە؟ اسپان قۇلاپ كەتسە دە اڭعارمايتىن اتالارىمىزدىڭ سالماقتى تۇلعاسى مەن قازىرگى شىبىق تيمەي شىڭق ەتەر شىجبالاق ەرلەرىمىزدى سالىستىرا قاراساق، سىقپىتىمىز سىن كوتەرمەس. ءبىز جوعارىدا ادام بالاسى ءوز گەنەتيكالىق جادىسىنىڭ الاپات سۇرانىسىنا لايىقتى جاۋاپ بەرە بىلمەسە، ول جەگى قۇرتقا اينالىپ جان الەمىن ىشتەن كەمىرەتىنى تۋرالى ايتىپ ەدىك، ەندى ءانى وزگەرگەن، ءسوزى جالاڭاشتانعان جۇرتتىڭ مىنەز، بولمىسى دا وزگەرەتىنىن كورىپ وتىرمىز.

ءبىراز بۇرىن ءبىر باسىلىمدا «شالا قازاقتار» ءبىلىپ جۇرىڭدەر، «ناعىز قازاقتار ءبىزدىڭ باۋىرىمىز ەمەس» دەگەن ماقال جاريالانىپ، اۆتور «ناعىز قازاقتار» دەپ ءوزى ءبولىپ العان توپتى ءبىراز كۇستانالاعان ەكەن. «ناعىز قازاقتار» جەمقور بولادى» دەپ تە سىلتەگەن ەكەن. انىعىندا ناعىز قازاق ۇعىمى بيىك ۇعىم. ول جەمقور قازاقتىڭ تىلىندە سويلەگەنمەن، سوزىنە امال ەتپەيتىن قازاق ەسەپتەلىنەدى. سەبەبى، ناعىز قازاقتار قالدىرعان «اماناتقا قيانات جۇرمەيدى» دەگەن ءسوز بار. «جاساما» دەمەيدى، «جۇرمەيدى» دەيدى. قيانات جاساساڭ، كەسىرى الدىڭنان شىعادى، ءوز الدىڭنان شىقپاسا، بالاڭنىڭ الدىنان، ءتىپتى كۇندەردىڭ كۇنى («كۇندەردىڭ كۇنى» دەپ حيامەت كۇنىن ايتادى. پاتشالاردىڭ پاتشاسى – يمپەراتور دەگەن سەكىلدى بۇكىل كۇندەردىڭ قورىتىندى كۇنىن وسىلاي اتاعان عوي) الدىڭنان شىعادى دەيدى. مىنە، وسى ءسوز بويىندا بار، حال-قادىرىنشە امال ەتكەن قازاق مەملەكەت حالىق ىسىنە جۇمسا دەپ اماناتتاعان اقشاعا قيانات جاسار ما ەدى؟ اتالارىمىز تانىمى وسىلاي ەدى. مۇنداي سوزدەر تۇعىرىنا قونا باستاسا قازاق ءوز بولمىسىنا قايتا باستادى دەپ ەسەپتەي بەرىڭىز. بىلايىنشا قازاقتىڭ تىلىندە سويلەگەن ادامنىڭ ءبارىن «ناعىز قازاق» دەپ اتاپ، ونىڭ كەمشىلىگىن اناۋ اتالارىمىزعا جابۋعا مۇلدە بولمايدى.

بۇيرەكتىڭ سيراققا قانداي قاتىسى بار؟

ساۋاپ. قازاقتىڭ ەكى دۇنيە اراسىن جالعاپ جاتقان «ساۋاپ» دەيتىن ءسوز بار ەدى، تاۋەلسىزدىك الىپ، دىنىمىزگە قايتا ورالا باستاپ ەدىك، بۇل ءسوز دە تاعىنا وتىرا باستادى. ايتپەسە، بۇل ءسوزدىڭ كورمەگەنى جوق. كەڭەس كەزىندە مازاققا دا ۇشىرادى. بىرەۋ ماس بولىپ ءبىر ىسكە دۋشار بولسا «ساۋاپ بولىپتى» دەيتىن ەدىك. ساۋاپتى ەمەس كۇنالى ءىس ەدى عوي. بەينەلەپ ايتقاندا بۇل موللانى قيناپ اراق ىشكىزگەندەي ءىس ەدى. شۇكىر، ءقازىر ولاي ايتۋ جوعالىپ، ءوز ماعىناسىندا قولدانىلىپ ءجۇر. ءيا، ءبىز كەيبىر ءسوزدى مازاق قىلعانمەن كەيبىر ءسوز بىزدەردى دە مازاق قىلدى. بۇل ءبىز جوعارىدا ايتقان قازاق ءسوزىنىڭ جالاڭ ماعىنا ەمەس، استارلى كەلەتىنىن، ونىڭ ادام ساناسىن كەڭدىككە جەتەلەيتىن عاجايىپ قۋات ەكەنىن كەيبىر «جامان سوزدەرىنىڭ» دە بويىن جاسىرىپ ءساليحالى جينالىسقا كىرىپ كەتكەنىنەن كورۋگە بولادى.

بۇيرەكتەن سيراق شىعارۋ. وسى ءبىر تۇراقتى تىركەستى ماڭىزدى جينالىس، توي-تومالاقتىڭ بارىندە ءبىر كەرەمەت سوزدەي-اق قولدانامىز عوي. اسىلىندا، بۇل ونداي جەردە ايتۋعا بولمايتىن باسقا ماعىناداعى ءسوز ەدى. بالا كۇنىمدە كورشى اقساقالدىڭ وسى ءسوز شىققاندا «ءوي جامان ءسوز ايتپاڭدار» دەگەنى ەسىمدە. ول كەزدە «وتتاما، قىرتپا» دەگەندى دە جامان سوزگە جاتقىزۋشى ەدى عوي، سوندايدىڭ ءبىرى شىعار دەپ ويلايتىنمىن. سويتسەم، ونان دا قيىنداۋ ءسوز بولىپ شىقتى. اپ-ادەمى، تىپ-تىنىش ءوتىپ جاتقان كەڭەس، جينالىستىڭ شىرقىن بۇزىپ، ايقايعا باسىپ كەتەتىن ءبىر ادامدار بولادى عوي، بۇل ءسوز سوندايلارعا قاراتىپ ايتىلعان بوقتىق ءسوز ەكەن. بالا كۇنىمىزدە جۇرت «جاقايدىڭ اپاسى» اتاپ كەتكەن، سوزدەرىنە ادەيى بوقتىق قوسىپ سويلەيتىن قىرسىق، ەلدەن ەرەكشە ءبىر كەمپىر بولاتىن. بىردە سول كىسىنىڭ كەلىنى وسى ءسوزدى ايتىپ قالدى. سوندا اپامىز، «ويباي-اۋ كەلىن، ماعان تارتىپ، جامان ءسوزدى سەن دە جىبەرەتىن بولىپسىڭ عوي» دەمەسى بار ما؟ سول كەزدە داستارحاندا وتىرعان ءبىر جىگىت ادەيى مە، شىن بىلمەدى مە، «اپا، سوندا ول جامان ءسوز بە؟» دەپ سۇرادى. ءسوزىنىڭ جارتىسى الگىندەي سوزدەن تۇراتىن اپامىزدىڭ كوزى جايناپ كەتەدى مۇندايدا. مىرس ەتىپ ءبىر كۇلىپ الدى دا، «بۇيرەك دەپ تاقىمىڭداعى تاستى ايتىپ وتىر، ەندى سيراعىن سۇرامايتىن شىعارسىڭ» دەپ قارقىلداپ تۇرىپ كۇلسىن كەپ. ءشاي قۇيىپ وتىرعان كەلىننىڭ ەكى بەتى ورتتەي قىزارىپ دالاعا شىعا جونەلدى. جىگىتتەر ءماز. «ءاي اپام-ايلاپ» شەك-سىلەسى قاتىپ، كۇلكىدەن ولە جازدادى. سودان بەرى ءبىر كىسى ءساليحالى وتىرىستا وسى ءسوزدى ايتىپ قالسا ەرىكسىز مىرس ەتەتىنىم بار. وتە ىڭعايسىز-اق ەندى.

قىزدىڭ جاسى – ون سەگىز. بۇل ءسوزدى قىرىق-ەلۋدى ەركىن ارالاعان ايەلدەرگە قاراتا دا ايتا بەرەتىن بولدىق. تايدان كەيىن قۇنان/بايتال دەگەن سەكىلدى ون سەگىزدەن كەيىن «وتىرعان قىز» اتاناتىن بۇرىن. سوندىقتان وسى سوزگە قالماس ءۇشىن قىزدى ەرتەرك قياسىنا قوندىرۋعا اسىعاتىن ەدى اتالارىمىز. جيىرما بەستى كورمەي قىز تۇرمىسقا شىقپايتىن كەيىنگى ۋاقىتتا بۇل ءسوز دە امالسىز ءىشىن الماستىرىپ ەل ىشىندە امان ءجۇر ايتەۋىر.

قىزدىڭ جولى – جىڭىشكە. «قىز ونبەسكە كەلگەن شاشىنان كوپ جالاسى» دەگەندەي، كولدەنەڭ ءسوز، كوپ وسەككە قالماس ءۇشىن، جىڭىشكە جولدان تايىپ كەتپەس ءۇشىن ابايلاپ ءجۇرۋدى ەسكەرتكەن ءسوز ەدى بۇل. ونى تويدا ءتورت ەركەك ءبىر ايەل تىلەۋ ايتۋعا شىقسا، «قىزدىڭ جولى جىڭىشكە» دەگەن ءسىز باستاڭىز» -دەپ ميكروفون ۇسىنامىز. ءسوزىمىز دۇرىس-اق، ءبىراق ءىسىمىز كەرىسىنشە.

پايعامبار جاسى. الپىستان اسقان، انىعى 63-كە كەلگەن كىسىگە «پايعامبار جاسىڭىز قۇتتى بولسىن» دەيمىز. ال، قازاق پايعامبار جاس دەپ 40 جاستى ايتقان. سەبەبى، پايعامبارلىق مىندەت جۇكتەلگەن، جاۋاپكەرشىلىكتى ارقالاۋعا ابدەن جارايتىن جاس دەگەندى ءبىلدىرۋ ءۇشىن. پايعامبارىمىز 63 جاسىندا قايتىس بولدى ال، سوندا اناۋ كىسىگە، «ەندى ءسىز دە سول جاسقا كەلىپ قالدىڭىز…» دەگەن ءسوز بە سوندا؟ «ال، ارعى جاققا كەتەتىن ۋاقىتىڭىز بولىپ قالدى ەندى…» دەگەن قۇتتىقتاۋ بولا ما؟ قانداي ىڭعايسىز؟! جوق، ولاي ەمەس. قازاق 25 جاستى ەرەكشە ايتاتىنى، وعان دەيىن جىگىتتىكپەن ارتىق-كەم قىلعان ءىسى بولسا كوپ ادام وعان كەشىرىممەن قارايتىن ەدى. ودان وتكەننەن كەيىن ەسكەۋىل ءسوز، وعاش قىلىعىڭنىڭ بارىنە تيىسىنشە جاۋاپ بەرەسىڭ. قۇددى زاڭدىق جاۋاپكەرشىلىككە تارتىلاتىن جاس سەكىلدى. مىنە، مۇنىڭ بارىندە ءمان-ماعىنا، بولمىس جاتىر. ءبارىن ءبىدىڭ ءومىر سالتىمىز، ءجۇرىس-تۇرىسىمىزدى بەلگىلەپ بەرىپ وتىر. الايدا ءبىز ونىڭ كوبىن ۇمىتتىق، ءبىرازىن تەرىس قولدانىپ، از ساندى ءسوزىن كادەگە جاراتقانىمىز ءۇشىن دە ءوزىمىزدى اجەپتاۋىر ءساليحالى ۇلتتىڭ وكىلى رەتىندە سەزىنىپ قالاتىنىمىز بار.

قاقى. كەڭەس ۇكىمەتى تۇسىندا قازاق ميىنا قانشاما تەرميندەر شەگەدەي قاعىلىپ، تانىمىن اتالا قىلدى. سونىڭ ءبىرى – «قۇقىق» ءسوزى. ول كەڭەس ۇكىمەتىنە دەيىنگى قازاقتىڭ سوزدىك قورىندا جوق ءسوز ەكەنىنە دالەل كەلتىرىپ جاتپاي-اق قويالىق. قازاقتا ونىڭ ورنىندا «قاقى» دەگەن ءسوز بار ەدى. ول وزگەلەردىڭ الدىندا ءسىز تاراپىنان وتەلەتىن مىندەتتەردى مەڭزەيتىن ەدى. بالانىڭ اتا-انا الدىنداعى قاقىلارى، اعايىننىڭ بىر-بىرىنە قاقىلارى، قىسقاسى ءسىز اينالاڭىزدىڭ قاقىسىن بەرسەڭىز، اينالاڭىزداعىلار ءوز اينالاسىنداعىلاردىڭ قاقىسىن بەرسە سونىڭ ىشىندە ءسىز دە بارسىز. مىنە تەپە-تەڭدىك! مىنە قازاقتىڭ دەموكراتياسى!

قۇقى. ال، قازاقتىڭ ميىنا شەگەدەي قاعىلعان «قۇقىق» سوزىنە كەلەيىك. ول وزگەلەردىڭ ءسىز تاراپىنا وتەلەتىن مىندەتتەردى مەڭزەيدى. مۇندا ءسىزدىڭ وزگەلەر الدىنداعى مىندەت ەمەس، وزگەلەردىڭ ءسىزدىڭ الدىڭىزداعى مىندەت ءبىرىنشى كەزەككە شىعادى. ال، ەندى وزگەنىڭ الدىنداعى مىندەتىڭدى ىسىرىپ قويىپ «قۇھقىم» دەپ قىلعىناسىڭ كەپ. ونىڭ كىمگە كەرەك؟!! كىم مويىنداپ جاتىر؟!! «قىزمەت قىل دا مىندەت قىل» دەيدى قازاق. الدىمەن ونىڭ قاقىسىن بەر، قايتارىم – سەنىڭ قاقىڭ. اسىرىپ ايتسام ايىپ كورمەسسىزدەر قازاقتىڭ وسى كۇنگە امان جەتۋىنە ءبىر سەبەپ وسى «قاقى» تانىمى.

بالالارعا وزگەنىڭ الدىنداعى قاقىسىن ەمەس، قۇقىسىن ۇيرەتىپ وركوكىرەكتەندىرىك. قازىرگى الەمدىك جۇيە سولاي. نەمەرەڭدەي قىز «كوكە، بۇل مەنىڭ قۇقىم!» دەسە بولدى، جاسىڭ جەتپىستەن، ساقالىڭ بەلۋاردان اسىپ وتىرسا دا اۋزىڭدى جاباسىڭ. سوسىن ويناقتاپ ءجۇرىپ وت باسىپ، وقۋ بىتىرمەي جاتىپ وڭ جاقتا وتىرىپ جاماناتتى بولىپ جاتقانى. باسىنا ءىس تۇسپەي تۇرعاندا ەرسى قىلىعىنا نالىپ اعالىق اقىلىن ايتقان ادام بولسا «بۇل مەنىڭ قۇقىم، ءوزىم بىلەم، قاي زاماندا ءجۇرسىز كوكە-اۋ» دەپ ميىعىنان كۇلەر ەدى-اۋ. سوندا اعايىندىق، تۋىستىق، دوس-جاراندىق قاقىسىن بەرەيىن دەسە، سونى الۋعا قاۋقارىمىز قالماعان با؟  ەندى بارلىعى – ءبىر باسىندا. شارشاۋ، جالعىزسىرۋ، دەپرەسسيا، اشۋ، وتباسىلىق جانجال، ومىردەن بەزىنۋگە دەيىن اپاراتىن قيىندىقتارمەن تورلانعان ماعىناسىز ءومىر.

ءسوز ساعاسى

ءبىر نارسەنى جاڭساق تۇسىنبەۋىمىز كەرەك. «بۇل مال باعىپ، كوشپەندى كۇن كەشكەن بۇرىنعىن زامان ەمەس، ءعىلىم-بىلىمنىڭ زامانى» دەپ اقتالا كورمەڭىز، بۇل قاعيدالار بارلىق ۋاقىتقا جارامدى زاڭدىلىقتار نەگىزىنە قۇرىلعان. وعان عاسىرلار بويعى تاجىريبەنى قوسىڭىز. سەن ونى كەرەك قىلماعانىڭمەن ول ءوز ورىنىندا مىزعىماي تۇرا بەرەدى. بىلايىنشا تاسپەن جاپالاقتى ۇرساڭ دا جاپالاق ولەدى، جاپالاقپەن تاستى ۇرساڭ دا جاپالاق ولەدى دەگەندەي زيان شەگەتىن – ءوزىمىز.

ءبىر انىعى قازاق ءوز بولمىسىنا بۇگىنگى كۇن تۇرعىسىندا قايتا قاۋىشۋعا ءماجبۇر. ەپتەپ بەت بۇرىپ تا كەلەدى. سولاي بولعاندا عانا اتالارىمىز ايتا بەرەتىن «ۇشپاققا» شىعامىز. سالت-داستۇرىمىزدەگى بۇرىنعى دانالىق پەن قازىرگى شالالىقتار ءھام وزگەرگەن ۇرپاق وكىنىشتەرى جايىندا بۇيىرسا، الداعى ۋاقىتتا ايتا جاتارمىز.

ۇلاربەك نۇرعالىم ۇلى، «ەگەمەن قازاقستان»